Dyniska i Ulików

Park dworski i ogród folwarczny - Dyniska - wieloczęściowe założenie dworsko-ogrodowe z dziewiętnastowiecznym, krajobrazowym parkiem, powstałe na miejscu regularnej kompozycji dworsko-ogrodowej istniejącej w wiekach XVII i XVIII i jeszcze wcześniejszej, szesnastowiecznej siedziby dworskiej, zniszczone po 1939 r.;

Ulików - regularna kompozycja folwarczno-ogrodowa powstała około połowy XIX w., wzbogacona o niewielką część ozdobną w okresie międzywojennym XX w., zniszczona po 1939 r.

Dawna nazwa: Deniska, Dyniska Stare, Ulików

Gmina: Lubycza Królewska i Ulhówek

Położenie obiektu:

Dyniska - nieistniejąca już siedziba dworska w Dyniskach leżała na północ od wsi Dyniska, a na południe od rzeki Szyszły, po wschodniej stronie drogi ze wsi Dyniska do Łaszczowa, na terenie opadającym ku północy do doliny rzeki i ku wschodowi do stawów;

Ulików - na południe od wsi Dyniska, przy drodze do Dynisk, w otwartym krajobrazie pól, obecnie przy granicy państwa, po obu jej stronach

Dyniska i Ulików na mapie z 1939 r.

www.dyniska.cba.pl

Dyniska to powstała w XV w. wieś szlachecka, wzmiankowana w 1449 i 1460 r. jako należąca do Mikuły Nosa z Dynisk, która w 1475 r. należała do Olechny z Dynisk ożenionego z Jadwigą Pobiedzińską. W 1482 r. właścicielem tej wsi był Jan z Dynisk, którego córka, zamężna za Donatem z Wasylowa, miała zabezpieczony posag na Dyniskach. W roku 1483 wzmiankowany był Stanisław z Dynisk, a w latach 1482-1496 Iwaszko Nos z Dynisk, żonaty z córką Donata z Wasylowa, której posag zabezpieczono na Dyniskach. W 1491 r. odnotowano kilku współwłaścicieli Dynisk - Urszulę i Jana Nosszek [Nosek?], Piotra z Dynisk i Iwaszkę z Dynisk.¹

W latach 1493-1502 w źródłach wzmiankowani byli Olechno z Dynisk i Nowosiedlec, brat Iwaszka Nosa z Dynisk oraz Piotr z Dynisk. Według rejestru poborowego z 1531 r. ¾ łana ziemi należało tu do niejakiego Motyczki, a ¼ łana do Kożyńskiego. Natomiast z rejestru z 1578 roku wynika, że 1/2 łana posiadał w Dyniskach Radwański, 2 i ¼ łana Korczmiński (który miał też 4 komorników i 2 sztuki bydła, oraz 1 i ¼ łana i jednego zagrodnika z bydłem miał Skrzetuszowski.²

W wieku XVI Dyniska przeszły na własność Gdeszyńskich. W 1594 r. Melchior z Dynisk oskarżył Jana Zamoyskiego o wycięcie lasów w jego dziedzicznym majątku sąsiadującym z wsią starostwa bełskiego - Rzeczycą.³

Nie jest dziś znany wygląd szesnastowiecznej siedziby dworskiej w Dyniskach, ani też układ przestrzenny założenia istniejącego tu w XVII i XVIII wieku. Ze względu na kompletne zniszczenie obiektu nie można też wyciągać żadnych wniosków na podstawie pozostałości terenowych. Wnioskując z dziewiętnastowiecznych i późniejszych przekazów można jedynie sądzić, że regularne elementy układu istniejącego tu w dobie baroku zostały we fragmentach zachowane po krajobrazowej przebudowie obiektu, co dotyczyło głównie dróg i ogrodów o funkcjach użytkowych.

W I połowie XVIII wieku wzmiankowany był jako właściciel wsi Krzysztof Dunin, a w 1750 r. Stanisław Dzierżek herbu Nieczuja. W 1801 roku właścicielką była Aniela z hr. Krasińkich Dzierżkowa, żona Stanisława, chorążego bełskiego (fundatorka murowanej cerkwi, wybudowanej w miejsce drewnianej z 1766 roku).

W latach Rzeczpospolitej majątek ten położony był w województwie bełskim, a po I rozbiorze Polski tereny te weszły w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W I połowie XIX w. Dyniska wchodziły w skład powiatu Uhnów, a w II połowie tego stulecia powiatu Rawa Ruska. Majątek Dyniska stanowił w tym czasie centrum należącego do rodziny Skolimowskich klucza dyniskiego składającego się z folwarków Dyniska, Jędrzejówka, Magdalenka i Ulików.

Przed 1855 r. właścicielem Dynisk został Julian Skolimowski, pułkownik Wojska Polskiego i uczestnik Powstania Listopadowego, który pozostawał właścicielem tego majątku do roku 1881.⁴ W związku z udziałem Juliana Skolimowskiego w Powstaniu Listopadowym władze carskie skonfiskowały jego majątek położony w Królestwie Polskim koło Zamościa. W 1863 r. sprzedano dwa folwarki z klucza dyniskiego z przeznaczeniem uzyskanych ze sprzedaży kwot na pomoc Powstaniu Styczniowemu. W samych Dyniskach, położonych przy granicy z Kongresówką mieścił się powstańczy szpital polowy.⁵

W II połowie XIX w. posiadłość Juliana Skolimowskiego obejmowała 496 morgów austriackich gruntów ornych, łąk i ogrodów 275 morgów, pastwisk 52 morgi, lasu morgów 1588.⁶

Przed 1866 r. płk Skolimowski wydzielił z klucza dyniskiego folwarki Magdalenka i Ulików swojemu młodszemu synowi Józefowi, który kontynuował tradycje patriotyczne uczestnicząc wcześniej w Powstaniu Styczniowym. Po przejęciu swojej części dóbr Józef Skolimowski założył park w Magdalence i rozbudował folwark w Ulikowie.⁷

Folwark ten zajmował pierwotnie prostokątny teren, podzielony na kilka również prostokątnych części, zajętych przez zabudowania gospodarcze (część północna), sad i warzywnik (część południowa i wschodnia), oraz zapewne dwór rządcy (część północno-zachodnia). Do zabudowań wiodła droga odchodząca od długiej alei dębowej łączącej Ulików z Dyniskami, która później, w pobliżu Dynisk przechodziła w aleję lipową. Przy tej alei, na granicy między gruntami folwarków Ulików i Dyniska stała murowana kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena. Aleja ta, mijając od wschodu zabudowania i ogrody folwarczne, biegła dalej do gorzelni, zlokalizowanej już poza obecnymi granicami Polski.

W 1866 r. Dyniska i okolice, jak również Magdalenka i Ulików gościły Artura Grottgera i jego narzeczoną Wandę Monne de la Tour, którzy przy byli tu na zaproszenie Izydory Skolimowskiej, żony Juliana (w Dyniskach Grottger ukończył „Lithuanię".⁸

W tym czasie zbudowany z modrzewia dwór w Dyniskach otynkowany był na biało. Stał frontem na północ, a elewacją ogrodową na południe. Obok dworu znajdował się oddzielny pawilon dla gości. Położony na południe od dworu park łączył się bezpośrednio z lasem, który przecinała aleja spacerowa. Przedłużeniem parku od wschodu było 8 stawów, przy których poprowadzono drogi spacerowe i nad którymi przerzucono mostki. Wnętrza parku przecinały żwirowe drogi obsadzone alejami, m.in. lip i dębów, oraz krzewami ozdobnymi. W parku stały też ławki i drewniana altana. Fragment parku dyniskiego przedstawił Grottger na obrazie „Grupa drzew". Aleje spacerowe łączyły park z Magdalenką i Ulikowem, a także prowadziły do lasu, który miał według miejscowych przekazów być ulubionym miejscem przejażdżek Grottgera.⁹

Na początku XX w. Dyniska, Magdalenka i Ulików nadal znajdowały się w posiadaniu Skolimowskich, ale w okresie międzywojennym Dyniska stały się własnością rodziny Żydowskiej, natomiast w posiadaniu Skolimowskich pozostały nadal Ulików i Magdalenka. W 1929 r właścicielem 494 ha ziemi w Dyniskach był Herscha Reiss, natomiast 800 ha należało do Leontyny Skolimowskiej.

Zapewne w okresie międzywojennym wydzielono w ogrodzie ulikowskim niewielką część ozdobną położoną na południe od zabudowań gospodarczych. Stał tam dwór drewniany poprzedzony kolistym lub eliptycznym podjazdem, a wokół dworu i podjazdu posadzono grupy drzew i krzewów sąsiadujące ze starymi szpalerami lipowymi otaczającymi pierwotnie ogród. Wnętrze tego ogrodu zajmował w okresie międzywojennym sad czereśniowy, obok którego założono prawdopodobnie w tym czasie nowy warzywnik. Cała kompozycja zajmowała obszar o powierzchni około 5,5 ha.

W latach II wojny światowej dwory w Dyniskach i Ulikowie wraz z częścią zabudowań gospodarczych zostały spalone przez UPA.¹⁰ W Ulikowie oprócz dworu zniszczone zostały stodoła, obora i gorzelnia.¹¹

Po II wojnie światowej część terenu folwarku Ulików znalazła się poza granicami Polski - m.in. część dawnych zabudowań gospodarczych i gorzelnia. W ramach reformy rolnej grunty majątków Dyniska i Ulików rozparcelowano, a siedlisko dworskie w Dyniskach wraz z częścią gruntów przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. Wkrótce istniejące jeszcze w Dyniskach park i sad wycięto, a teren zniwelowano. Powstały tam zagrody chłopskie i pola uprawne, a nieopodal miejsca lokalizacji dworu wzniesiono budynek szkoły podstawowej. Wycięto również las sąsiadujący z parkiem w miejsce którego wprowadzono pola uprawne.¹²

W 1976 r. wojewoda zamojski zdecydował objąć ochroną jako pomniki przyrody 5 sosen i 5 dębów w Dyniskach. Jedna z tych sosen znana była „Sosna Grottgera".¹³ Sosna ta, usytuowana na polach PGR była nieustannie podorywana i w końcu uschła, po czym jako suche drzewo stała jeszcze do roku 2011. Pozostało natomiast kilka dębów z dawnego lasu.¹⁴

Oprócz tych nielicznych drzew z lasu, który niegdyś sąsiadował z parkiem, z dawnej kompozycji Dynisk do lat 80. XX w. pozostały tylko resztki stawów.

Ulików z uwagi na bliskość granicy państwowej oraz duże zniszczenia wojenne i powojenne pozostawał niezamieszkany. Zniszczeniu uległy tam wszystkie budynki, a z dawnych nasadzeń przetrwało tam do lat 80. XX w. zaledwie 12 starych drzew sadzonych około połowy XIX w. - nieliczne stare lipy, pojedyncze czereśnie i jedna stara topola biała (drzewa te miały średnice pni od 80 do 103 cm). Poza tym zachowały się tam lipy i dęby sadzone w końcu XIX w. i na początku wieku XX, mające średnice pni od 60 do 80 cm oraz lipy, dęby, czereśnie i graby o średnicach pni 40-60 cm, sadzone w wieku XX, pochodzące w większości z okresu międzywojennego. Ogółem w roku 1988 występowało tu 17 gatunków drzew i krzewów. Teren dawnych ogrodów folwarcznych zamienił się do tego czasu w nieużytek porośnięty samosiewami drzew i krzewów, którym towarzyszyło kilka gatunków krzewów oraz pozostałe z dawnych nasadzeń kępy lilaków i leszczyn. Większość drzew młodych stanowiły tu samosiewy dębów, osik, grochodrzewów, jesionów i śliw, wyrosłe po wojnie na nieużytkach i w sąsiedztwie alei dębowej. Przetrwała bowiem także, choć mocno przerzedzona, aleja dębowa i zachowała się droga łącząca Dyniska z Ulikowem, przy której stała też zabytkowa kapliczka i w pobliżu Dynisk rosło kilka starych lip.¹⁵

O ile zatem stary układ przestrzenny Dynisk można było uznać za nieistniejący, a starą kompozycję Ulikowa za zachowaną śladowo, to aleja dębowa była dobrze zachowana i przedstawiała sporą wartość przyrodniczą. Powstała ona około połowy XIX w. i z tego okresu pochodziło kilka rosnących w niej dębów. Pozostałe dosadzano później, ale to właśnie one zapewniły tej alei trwałość i zwartość.¹⁶

Po zniszczeniu pięknej niegdyś siedziby dworskiej w Deniskach nie pozostały po niej żadne elementy, które odgrywałyby jakąś istotniejszą rolę w krajobrazie. Także zachowane resztki starych nasadzeń Ulikowa, położone w zupełnie wyludnionym, przygranicznych terenie, nie posiadały większych walorów widokowych. Dobrze się jedynie prezentowała w otwartym krajobrazie pól aleja dębowa, choć i ona z racji na miejsce położenia była rzadko oglądana.¹⁷

EBK

Źródła:

¹ Boniecki Adam, Herbarz Polski, Warszawa 1902, t. I, s. 144; Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji śp. Aleksandra hr. Stadnickiego, Lwów 1906, t. XIX, s. 335, 338 i 440

² Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1531 r., Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie, Warszawa 1902,

³ Tarnawski Aleksander, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. kor. (1572-1605), Lwów 1935,, s. 83

⁴ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicji i Lodomerii wraz z Krakowem, Bukowiną pod względem politycznej i sądowej organizacji z oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych..., Lwów 1855, s. 50-51; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 225

⁵ Świeżawski Ludwik, Rapsod powstańczy, Łódź 1972, s. 374-375

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 225

⁷ Świeżawski Ludwik, Rapsod powstańczy, Łódź 1972, s. 353 i 361

⁸ Tygodnik Zamojski, nr 2 z 5 marca 1982 r.

⁹ Świeżawski Ludwik, Rapsod powstańczy, Łódź 1972, s. 350-384; Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 2 (12) 1987

¹⁰ Tygodnik Zamojski, nr 15 z 1980 r.

¹¹ Informacje ustne Fica Stanisława, zam. w Dyniskach

¹² Tygodnik Zamojski, nr 15 z 1980 r.

¹³ Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 2 (12) 1987

¹⁴ Tygodnik Zamojski, nr 14 z 1 kwietnia 1988 r.

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dyniskach i folwarku w Ulikowie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dyniskach i folwarku w Ulikowie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dyniskach i folwarku w Ulikowie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

Mapa sztabowa Polski WIG, Warszawa 1936, skala 1:100000, pas 47, słup 37, kwadrat Tomaszów Lubelski

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, ogród folwarczny, Dyniska, UlikówKategoria:dworski