Florianka

Ogród folwarczny ze szkółką leśną - ozdobno-użytkowy, eklektyczny, powstały w II połowie XIX w. z przebudowy folwarku o przeważających funkcjach użytkowych, założonego przed 1839 r.

Dawna nazwa: Florianka

Gmina: Józefów

Położenie obiektu: na śródleśnej polanie, przy skrzyżowaniu dróg do Zwierzyńca i do Górecka, na południowo-zachodnim skraju lasów zwierzynieckich

Leżąca na skraju lasów zwierzynieckich Florianka powstała prawdopodobnie po 1826 r., gdyż nie została ujęta na mapie Juliusza Colberga z 1826 r., ani w sporządzonym przez Mikołaja Stworzyńskiego Opisaniu Dóbr Ordynacji Zamoyskiej z 1834 r.¹

Ulokowana przy drodze z Górecka Starego do Zwierzyńca Florianka powstała zapewne w roku 1830. Wtedy to bowiem wybudowano trzy budynki mieszkalne (dwa murowane i jeden drewniany), przeznaczone dla leśnictwa. Leśnictwo to usytuowano na skraju lasu od strony Zwierzyńca.

Według legendarnych przekazów nazwa Florianka nadana została na cześć protoplasty rodu Zamoyskich Floriana Szarego, który miał być tu zraniony przez niedźwiedzia po czym opatrywany przez siostrę Jankę pod rosnącym tu dębem, również nazywanym Florian (który miał mieć ponoć 7,4 m obwodu).²

Do 1839 r. wybudowano we Floriance folwark, należący jak i leśnictwo do Ordynacji Zamojskiej, który umieszczono około 1 km na południowy-zachód od leśnictwa, przy skrzyżowaniu dróg ziemnych. Folwark składał się z budynków ustawionych wokół prostokątnego dziedzińca gospodarczego. Ówcześnie stały tu 3 budynki gospodarcze ustawione w kształcie podkowy otwartej w kierunku południowo-zachodnim. Od tej strony dziedziniec zamykał budynek dworu - rządcówki. Droga ze Zwierzyńca przebiegała bezpośrednio przez dziedziniec gospodarczy obok frontu dworu. W połowie XIX w. około 2 km na północny-zachód od folwarku powstała niewielka cegielnia usytuowana na przedłużeniu drogi z Górecka, na tzw. terespolskich polach, która w związku z nieopłacalnością produkcji została zlikwidowana w II połowie XIX w.

W 1863 r. Florianka była jednym z miejsc koncentracji oddziałów partyzanckich, a służba leśna, m.in. leśniczy Król z Florianki, świadczyła wiele usług powstańcom, chroniąc ich przed ścigającym ich wojskiem i policją carską.³

W II połowie XIX w. folwark we Floriance został zmodernizowany. Kolejni rządcy - Gananowski, Danowski i Pfeifer-Stankowski - dokonywali tu sukcesywnie przekształceń. Wybudowano nowe, murowane budynki gospodarcze - stodołę z maneżem na południowo-wschodnim boku dziedzińca gospodarczego oraz oborę na południowy-zachód od dworu. Dwór, pełniący wówczas funkcję leśniczówki, rozbudowano dodając część kuchenną w wyniku czego rzut tego budynku przyjął kształt litery T.

Pfeifer-Stankowski, absolwent Szkoły Pomologicznej w Warszawie, interesujący się botaniką i entomologią, założył na polecenie Ordynata na północ od dworu, w kwadracie ograniczonym drogą do Zwierzyńca i drogą do dawnej cegielni, szkółkę leśną obfitującą w rzadkie na tym terenie gatunki i odmiany drzew. Nasiona i materiał szkółkarski sprowadzano z wielu krajów, m.in. z Francji, Hiszpanii, Niemiec, Rosji i północnego Meksyku. Sadzonki sprzedawano głównie na rynek rosyjski, ale szkółki dostarczały też materiału na potrzeby całej Ordynacji i innych okolicznych majątków. O tym jak urozmaicony był asortyment produkowanych tu roślin świadczy spis drzew, krzewów i nasion sporządzony później, bo w lipcu 1917 r., który zawierał ponad 200 gatunków i odmian samych tylko drzew i krzewów ozdobnych.

Na południowy-zachód od tej szkółki wykopano wśród lasu staw. W tym czasie obsadzono także klonami pospolitymi i jaworami drogę dojazdową od strony Zwierzyńca, w którą wkomponowano pozostałość dawnego lasu. Później obsadzono także modrzewiami drogą dojazdową z Górecka.

Na wschód, południowy-wschód i północny-wschód od stodoły założono duże sady ulokowane po obu stronach drogi z Górecka, a jednocześnie poszerzono szkółkę leśną o prostokątną kwaterę położoną na wschód od alei do Zwierzyńca. Za oborą usytuowano szkółkę ogrodniczą. Wybudowano tam murowany budynek mieszkalny wraz z cieplarnią (oranżerią). Na zachód od dworu wzniesiono drewniane budynki mieszkalne, a za dworem, wzdłuż drogi obiegającej założenie od północy, zbudowano 2 czworaki i oborę dla służby.

Przed budynkiem dworu - rządcówki urządzono okrągły podjazd z gazonem, obsadzony lipami i drzewami innych gatunków. Główny wjazd do założenia znajdował się od strony północno-wschodniej, na osi drogi dojazdowej ze Zwierzyńca. Część gospodarcza i budynki mieszkalne ogrodzone były drewnianym płotem z ozdobną bramą wjazdową. Na terenie szkółki oraz przy zabudowaniach dokonywano coraz to nowych nasadzeń.

Powstała w ten sposób ulokowana na polanie śródleśnej wieloczęściowa kompozycja o funkcjach ozdobno-użytkowych, zajmująca obszar o powierzchni około 53 ha i składająca się z kilku części funkcjonalnych, z wyodrębnioną niewielką częścią ozdobną wokół podjazdu i dworu, sadem i szkółkami. Jednak funkcje ozdobne pełniła tam nie tylko zieleń wokół dworu i podjazdu, ale także zieleń w alejach i w pewnym sensie także szkółki leśne. Zieleń tę sukcesywnie wzbogacały nowe nasadzenia, w tym wprowadzano wiele gatunków obcych i rzadkich. To wzbogacanie składu gatunkowego nasadzeń trwało tu nadal na początku XX w. i w okresie międzywojennym.

W okresie międzywojennym folwarkiem Florianka, nadal należącym do Ordynacji zamojskiej, zarządzał niejaki Łobażewski, a po nim jego zięć Kasperowski. Nie zachodziły tu wówczas istotniejsze zmiany ukształtowanego już układu przestrzennego.

Administracja Ordynacji zarządzała Florianką także w czasie II wojny światowej.

Po 1945 r. Florianka wraz z całą Ordynacją objęta została reformą rolną. Założenie przeszło wówczas w użytkowanie Nadleśnictwa Zwierzyniec. Inwentarz nieruchomości z 1945 r. wymienia w folwarku Florianka następujące zabudowania: dom mieszkalny drewniany, kryty gontem (19,5 x 8,4 m, wys. 3 m), w stanie średnim, stodołę z filarami murowanymi oraz maneżem, krytą gontem (43,4 x 11 m, wys. 4,2 m), w stanie dobrym, budynek gospodarczy - oborę, kamienno-ceglany, kryty gontem (39,7 x 10,1 m, wys. 4 m), w stanie dobrym, dom mieszkalny kamienno-ceglany (dom ogrodnika) o wymiarach 15,5 x 5,3 m, wys. 3,5 m, w stanie dobrym, parnik drewniany, kryty gontem, piwnicę kamienną, pompę żelazną w stanie dobrym oraz budynek czworaka (13,3 x 6,9 m, wys. 2,6 m), wymagający remontu. Wymieniono także będące w dobrym stanie budynki należące do dawnego leśnictwa Florianka oraz zagrody dwóch gajówek.⁴ Z adnotacji figurujących w wymienionym inwentarzu wynika, że zarówno budynki gajówek, jak i folwarku były częściowo odnawiane w latach 1937-1938.

W okresie administrowania przez Nadleśnictwo Zwierzyniec Florianka uległa zaniedbaniu. Część budynków (czworak, budynek mieszkalny przy dworze) rozebrano. Rozebrano także skrzydła dworu południowe i północne, przebudowując go radykalnie przez dodanie nowego skrzydła północno-wschodniego. Zlikwidowano podjazd i przekształcono teren po nim oraz usunięto drewniane ozdobne ogrodzenie. Jednocześnie wprowadzono różne nowe nasadzenia przy drogach i zabudowaniach. Dawny sad rosnący bezpośrednio za budynkami gospodarczymi najpierw zdewastowano, a następnie częściowo wycięto. Usunięto też sady rosnące na wschód od alei wiodącej w stronę Zwierzyńca. Tereny po dawnych sadach zajęły pola uprawne. W wyniku tych zmian powierzchnia terenu, na którym zachowały się elementy dawnej kompozycji skurczyła się do około 18 ha.

W latach 70. XX w. założono we Floriance nowy sad bezpośrednio za starym, a część pól uprawnych otaczających dawny folwark została zalesiona. Szkółka leśna została zapuszczona i zdziczała, później zarosła gęstym lasem, a znajdujący się na jej terenie staw wysechł. Nadleśnictwo założyło nową szkółkę leśną na północny-zachód od starej szkółki (a na zachód od drogi dojazdowej ze Zwierzyńca). W latach 80. XX w. użytkownikiem budynków było Nadleśnictwo Zwierzyniec, natomiast grunty (dawniej folwarczne) należały do Roztoczańskiego Parku Narodowego.

Według Jana Góraka na początku lat 80. XX w. zachowane były częściowo kwatery parkowe (obsadzenia szkółki i sadu) oraz aleje dojazdowe.⁵ W końcu lat 80. Dyrekcja Parku Narodowego zamierzała usunąć z Florianki mieszkańców i większość jej terenu zalesić.

Elementy dawnego układu przestrzennego, jakie zachowały się tu do tego czasu, zwłaszcza roślinność, były jednak zbyt cenne. Z folwarku założonego w 1830 r. przetrwały bowiem drogi do Zwierzyńca i Górecka, droga biegnąca północno-zachodnią granicą folwarku, dwie gajówki (murowana i drewniana) oraz kilka drzew rosnących w sąsiedztwie zabudowań i obok drogi do Zwierzyńca. Później, trzebiąc las podczas budowy Florianki pozostawiono część starych drzew leśnych, m.in. pomnikowy dąb rosnący w sąsiedztwie alei do Zwierzyńca - najstarsze drzewo założenia. Natomiast z rozległej kompozycji powstałej na śródleśnej polanie w II połowie XIX w. i rozwijanej w wieku XX do czasów II wojny światowej zachowały się: murowana obora, stodoła o murowanych słupach z przybudowanym do niej murowanym maneżem, murowana piwnica-magazyn, murowany dom ogrodnika, aleje przy drogach do Zwierzyńca i Górecka, niewielka część sadów, część nasadzeń przy zabudowaniach oraz skryte wśród gęstych lasów rośliny pozostałe z dawnych szkółek, a także obniżenia po dawnym stawie i dwa drewniane budynki gospodarcze wzniesione przy drewnianej gajówce. Z lat 20. XX w. zachowała się murowana gajówka, stojąca mniej więcej w połowie długości alei o Zwierzyńca. Te zachowane elementy historycznych sprawiały, że mimo zamiany większości terenów dawnych sadów w pola uprawne, zamiany szkółek w lasy i przekształceń pozostałych części założenia, podstawowy schemat układu przestrzennego Florianki nadal był czytelny, gdyż nadal istniały stare drogi, aleje, część budynków, część sadów, wiele cennych drzew przy zabudowaniach oraz wiele cennych roślin na terenach dawnych szkółek.⁶

W roku 1989 roślinność obiektu składała się, mimo zniszczeń, z 70 gatunków i odmian drzew i krzewów, w oparciu o które można by tu było stworzyć małe arboretum. Stary drzewostan skupiał się przy drogach dojazdowych, na terenie dawnego folwarku, w obrębie dawnych szkółek oraz w otoczeniu starych gajówek. Najstarszym drzewem obiektu był dąb - pomnik przyrody, rosnący na południowy-zachód od alei do Zwierzyńca, mający 250 cm średnicy pnia, pochodzący z I połowy XVIII w. lub być może nawet jeszcze z wieku XVII (zapewne pozostawiony podczas wycinki dawnego lasu).⁷

Do wyjątkowo cennych okazów należały drzewa pochodzące z lat 30. i 40. XIX w.: Jawor o średnicy pnia 143 cm, rosnący na wschód od zagrody przy drewnianej, zabytkowej gajówce, lipa drobnolistna o średnicy pnia 150 cm (w złym stanie zdrowotnym), rosnąca na zachód od alei zwierzynieckiej i zagrody przy drewnianej gajówce, jesion o średnicy pnia 110 cm, rosnący przy dawnym stawie, wiąz polny o średnicy pnia 117 cm, rosnący przy starej piwnicy-magazynie, lipa drobnolistna o średnicy pnia 106 cm, rosnąca na północny-zachód od starej piwnicy-magazynu, lipa szerokolistna o średnicy pnia 115 cm, rosnąca na północ od poprzedniej oraz wiąz polny o średnicy pnia 105 cm, rosnący przy dawnym stawie. Wszystkie te drzewa, z wyjątkiem jednej chorej lipy, miały charakter pomnikowy.⁸

Pomnikowy charakter miały także drzewa sadzone około połowy XIX wieku: lipa drobnolistna przy drewnianej gajówce o średnicy pnia 100 cm, klon pospolity o średnicy pnia 100 cm, rosnący nieopodal tej gajówki, 2 klony pospolite z alei, o średnicach pni 85 i 90 cm, lipa drobnolistna przy leśniczówce, mająca 90 cm średnicy pnia, lipa drobnolistna przed starą stodołą, mająca średnicę pnia 94 cm oraz świerk pospolity o średnicy pnia 92 cm, rosnący na wschód od sadu czereśniowego przy dawnym domu ogrodnika. Bardzo cenne były też uznane za pomniki przyrody korkowce amurskie rosnące w szpalerze na terenie dawnej szkółki, uznane za niezwykłą rzadkość na tych terenach (osiągające wtedy do 37 cm średnicy pni i często uszkadzane przez turystów odłupujących sobie na pamiątkę kawałki kory i gałęzi).⁹

Większość starych drzew założenia pochodziła z II połowy XIX w. i z I połowy wieku XX. Dziewiętnastowieczne były drzewa rosnące w alei przy drodze do Zwierzyńca i niektóre drzewa rosnące na terenie folwarku oraz część drzew na terenie starych szkółek. Osiągały one 50-80 cm średnicy pni i były w różnym stanie zdrowotnym. Z przełomu XIX i XX w. pochodziły modrzewie z alei przy drodze do Górecka i kilka innych starych drzew rosnących przy tej drodze. Z I połowy XX w. przetrwała część drzew rosnących na terenie folwarku oraz część drzew na terenie starych szkółek i niektóre drzewa owocowe. Drzewa te osiągały 40-60 cm średnicy pni.¹⁰

Na starych szkółkach i w sąsiedztwie zabudowań zachowała się także część starych krzewów ozdobnych różnych gatunków.

Stara roślinność wzbogacona została w okresie powojennym licznymi nowymi nasadzeniami, wprowadzanymi w obrębie folwarku, przy drogach i na terenie dawnych szkółek, a później na terenie szkółek nowych. Jednocześnie w wyniku braku konserwacji ogrodów pojawiły się na ich terenie samosiewy drzew i krzewów tworzące zarośla, zagajniki i lasy. Skład gatunkowy młodych nasadzeń również był urozmaicony, dokonując tych nasadzeń korzystano zresztą również z roślin rosnących na starych szkółkach. Na terenie folwarku i w sąsiedztwie gajówek posadzono także żywopłoty.¹¹

Większość terenu założenia była jednak w końcu lat 80. XX w. zaniedbana. Pielęgnowany trawnik występował tu tylko przed budynkiem leśniczówki, zaś kwiaty rosły jedynie przed budynkiem murowanej gajówki stojącej w połowie długości alei zwierzynieckiej.

Leżąca na śródleśnej polanie Florianka zawsze mogła być oglądana tylko z pól i wnętrz bezpośrednio sąsiadujących z założeniem i taka sytuacja utrzymywała się także w końcu lat 80. XX w. Cała polana przedstawiała wtedy widok bardzo malowniczy, wyróżniały się na niej stare budynki, stare drzewa alei i inne, a ze wzgórza na którym stała wieża obserwacyjna rozciągał się widok na większość terenu dawnej kompozycji. Interesujący był także widok wzdłuż alei przy drodze do Zwierzyńca. Cały zaś obiekt posiadał dużą wartość przyrodniczą.¹²

Obecnie, zgodnie z informacją Roztoczańskiego Parku Narodowego: „Spośród obiektów dawnego folwarku udało się zabezpieczyć i wyremontować budynki gospodarcze: stajnię i stodołę z maneżem, które stały się bazą dla nowej działalności - hodowli stajennej konika polskiego, a także dom ogrodnika, w którym ulokowano administrację tejże hodowli. Stary, przebudowany dwór - leśniczówkę rozbudowano w wygodny, dwurodzinny budynek mieszkalny. Odnowiono również starą murowaną gajówkę i towarzyszący jej budynek gospodarczy. Stary, przebudowany dwór-leśniczówkę rozbudowano w wygodny, dwurodzinny budynek mieszkalny. W sąsiadującej z nią drewnianej gajówce zamieszkiwanej przez szereg lat przez silnie związaną z losami Florianki rodzinę Szklarzy, powstała Izba Leśna z ekspozycją prezentującą historię i tradycję leśnictwa w Ordynacji Zamojskiej.

Zwiedzając Floriankę warto zwrócić uwagę na stare klony i jawory wzdłuż alei Zwierzynieckiej i nie przeoczyć potężnego dębu szypułkowego "Florian", najstarszego świadka lasów panujących tu przed założeniem osady. Florian, jak jest tradycyjnie nazywany, wciąż jeszcze o dobrej zdrowotności, już w 1956r. został uznany za pomnik przyrody. Obecnie jego pień osiągnął już 770 cm obwodu. Ponadto we Floriance znajduje się wiele pozostałości po dawnych nasadzeniach i szkółkach. Dotrwały do dnia dzisiejszego okazałe lipy, jawory, świerki, wiązy oraz gatunki egzotyczne daglezja, korkowiec amurski, choina kanadyjska na podstawie których powstała ścieżka dendrologiczna".¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mappa generalna woj. Lubelskiego (Juliusza Colberga) z 1826 r., nr 133; Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku

² www. http://roztoczanskipn.pl/pl/turystyka/atrakcje/florianka

³ Teka Zamojska, Nr 9 i 10  z IX-X 1920, s. 157

⁴ AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Zamojskie, Referat Rolnictwa i Reform Rolnych, nr 157

⁵ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 24

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego w Floriance, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ www. http://roztoczanskipn.pl/pl/turystyka/atrakcje/florianka

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, FloriankaKategoria:folwarczny