Grodysławice

Ogród dworski - regularny, powstały w XVI w. na miejscu piętnastowiecznej siedziby dworskiej, rozwijany w wiekach XVII i XVIII aż całość osiągnęła późnobarokowy klasycystyczny charakter, po 1844 r. do końca XIX w. przebudowywany i wzbogacany o elementy swobodne

Dawna nazwa: Grodysławice

Gmina: Rachanie

Położenie obiektu: na wschodnim skraju wsi, po obu stronach drogi wiejskiej stanowiącej północną granicę ogrodów, przy drodze ziemnej biegnącej w kierunku lasu (stanowiącej granicę wschodnią założenia) nad strumieniem (później rowem) płynącym ze wschodu na zachód (wyznaczającym południową granicę założenia), dziś wśród zabudowań zagród chłopskich

Grodysławice były pierwotnie ośrodkiem niewielkiej włości ziemskiej, której początki sięgają XV wieku. W 1444 r. nabył je Jan z Nieborowa.¹ W 1578 r. wchodziły już w skład dóbr Pukarzów będących wówczas własnością Ludwika Drohinańskiego, który miał tu 7 łanów ziemi i ośmiu zagrodników.²

Staropolskie dzieje obiektu nie są bliżej znane. Wiadomo jedynie, że w XVII i XVIII wieku wchodził jako jeden z folwarków w skład dóbr Rachanie. W roku 1695 jako właściciel Rachań i Grodysławic występuje Czarnowski, który w Grodysławicach funduje kościół. Kolejny kościół w Grodysławicach wzniosła ich kolejna właściciela - Anna Rostkowska.³

Przed 1784 r. właścicielem tych dóbr był Ignacy Cetner, który sprzedał je w tym właśnie roku swojej siostrze Katarzynie Rzeczyckiej z 65800 złotych. Po śmierci Katarzyny Rzeczyckiej dobra przeszły w 1802 r. na jej męża Józefa, a po nim z przejęła je córka Marianna Katarzyna Agnela z Rzeczyckich Kicka.⁴

W roku 1827 Marianna Rzeczycka sprzedała Grodysławice Edwardowi Aleksandrowi Kazimierzowi hrabiemu Fredrze za 200 tys. złotych.⁵

Nie znamy żadnych przekazów dotyczących rozplanowania Grodysławic z tego okresu ani z czasów wcześniejszych. Możemy się jedynie domyślać, że ich układ przestrzenny utrzymany był w tradycji barokowej.

Nowy właściciel - Edward Aleksander Fredro dokonał gruntownych zmian kompozycji założenia. Jak podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (1881 r.): „Dwór murowany z obszernym ogrodem przed 40 laty założonym wł. hr Fredro".⁶

Zachowane do lat 80. XX w. resztki założenia w Grodysławicach to bez wątpienia zniszczone pozostałości kompozycji stworzonej przez hrabiego Fredrę, jednak znajdującej się na terenie wcześniejszego, regularnego, barokowego założenia i wykorzystującej pewne elementy tej wcześniejszej kompozycji, rozwijanej zapewne od XVI aż po wiek XVIII, kiedy to osiągnęła ona późnobarokowy, klasycystyczny charakter. Centrum tego wcześniejszego założenia był dwór stojący bardziej na wschód od obecnego i otoczony kwaterowym ogrodem, albo też usytuowany na północ od obecnego założenia budynek późniejszego czworaka, przy czym nie jest wykluczone, że w różnych czasach mieściło się ono w różnych miejscach. Klarowny układ przestrzenny wskazywałby na to, że przynajmniej przez jakiś czas były Grodysławice siedzibą właścicieli majątku, czego z kolei nie potwierdzają materiały historyczne.

Cała kompozycja dziewiętnastowieczna zlokalizowana była na wschodnim skraju wsi, na południe od drogi wiejskiej stanowiącej północną granicę ozdobnej części ogrodów. Granicę wschodnią założenia stanowiła droga ziemna przebiegająca skośnie w kierunku lasu i gajówki Sośnina. Południową granicę wyznaczał ciek wodny płynący ze wschodu na zachód, z którym łączyły się rowy odwadniające olszynę rosnącą na południowy-zachód od ogrodu. Zachodnia granica obiektu biegła wzdłuż wschodniego brzegu olszyny i dalej ku drodze wiejskiej.

Ta część założenia posiadała dość regularny kształt zbliżony do prostokąta. Usytuowanie głównej drogi dojazdowej do założenia względem dworu wydaje się wskazywać, że jej przebieg pochodził z wcześniejszej kompozycji. Wcześniej wychodziła ona prawdopodobnie na środek dworu, który w latach 40. XIX w. zastąpiony został nowym, murowanym, wzniesionym bardziej na zachód. Również sytuacja zachowanej sadzawki, dość przypadkowo rozmieszczonej względem dziewiętnastowiecznego dworu, pochodzi zapewne z dawniejszego układu przestrzennego. Dwór wzniesiony w latach 40. XIX w. poprzedzony był od północy kolistym podjazdem z gazonem.

W nowym rozplanowaniu wykorzystano zapewne dawną drogę dojazdową do starego dworu jako oś rozdzielającą założenie na część ozdobną (zachodnią) i użytkową (wschodnią). W części użytkowej znajdowały się: warzywnik (na wschód od dworu), budynki gospodarcze ustawione w zamkniętym czworoboku otaczającym niewielki dziedziniec (zlokalizowane w sąsiedztwie drogi do wsi) oraz kilka luźno stojących zabudowań, sąsiadujących z podwórzami, z sadzawką oraz z obszernym majdanem i sadem zajmującym południowo-wschodnią część założenia. Część zabudowań zajmowała tereny leżące na północ od drogi do wsi i sąsiadowała z dużym, murowanym budynkiem o reprezentacyjnej architekturze, pełniącym w początku XX w. funkcję czworaka. Budynek ten w nowym układzie przestrzennym stanowił swoistą zagadkę. Jednak ześrodkowanie przedłużenia w kierunku północnym istniejących dróg przed elewacją tego obiektu oraz jego reprezentacyjny charakter, świadczą, że we wcześniejszej, barokowej kompozycji pełnił on ważną rolę. Zatem niewykluczone, że był to dawny dwór sprzed którego wachlarzowo rozchodziły się drogi spacerowe i dojazdowe. Ruiny tego budynku, będące w końcu lat 80. XX w. w bardzo złym stanie technicznym (i noszące ślady przebudów) nie pozwalały jednak na dokładniejsze zbadanie jego pierwotnego przeznaczenia. Można więc było formułować również inne tezy dotyczące przeznaczenia tego budynku, np. że mieściła się tu jakaś manufaktura, albo że był to reprezentacyjny budynek o funkcjach użytkowych (jak stajnia lub spichrz).

Kompozycja Fredry, jak można wnosić z zachowanych pozostałości, posiadała korzenie barokowe i wyraźnie oddzielone w niej były kwatery ozdobne od gospodarczych. Podziały na kwatery wyznaczone były drogami jezdnymi i spacerowymi, przy których rosły szpalery lub aleje. Ten kwaterowy układ pochodzący z czasów wcześniejszych wzbogacony był jednak o elementy swobodne, zgrupowane przy dworze - gazon, luźne nasadzenia drzew i krzewów, kępy kwiatów.

Edward Aleksander Fredro  władał Grodysławicami do 1879 r. i do jego czasów odnosi się opis majątku z 1881 r. zamieszczony w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego. Gruntów ornych i ogrodów było tu wówczas 570 morgów (około 285 ha), łąk 186 morgów (około 93 ha), lasu 630 morgów (około 315 ha). Dymów włościańskich i dworskich znajdowało się 90, a oprócz zajmujących się rolą włościan było dwóch stolarzy, jeden kołodziej, trzech cieśli, dwóch tkaczy, dwóch kowali i jeden rzemieślnik.⁷ Obecność tych ostatnich wskazuje, choć Słownik o tym nie wspomina, na uprzemysłowienie majątku (być może na instalacje przemysłowe wykorzystywano wówczas solidny budynek późniejszego czworaka).

W 1879 r. Grodysławice odziedziczył Edward Ksawery hrabia Fredro, a po jego śmierci w 1883 r. na krótko przejęli je jego spadkobiercy, od których w roku 1885 całość dóbr zakupił Jan Szeptycki za sumę 400300 rubli.⁸

Nowy właściciel przeprowadził na terenie założenia jakieś prace, których charakteru ani zakresu bliżej dziś nie znamy. Przed 1913 r. przeprowadzono natomiast przez teren założenia linię kolejki wąskotorowej poprowadzonej do cukrowni w Wożuczynie. Kolejka ta odcięła reprezentacyjny budynek czworaka od reszty założenia. Przecięła także drogi prowadzące od założenia do tego czworaka. W rezultacie drogi te pomiędzy tym budynkiem a torami uległy całkowitej likwidacji, a także zdegradowane zostały wcześniejsze funkcje tego budynku.

Po śmierci Jana Szeptyckiego w 1912 r. dobra Grodysławice odziedziczyły jego dzieci - Aleksandra Maria Dominika Szeptycka, Andrzej Szeptycki, Stanisław Szeptycki. Kazimiera Szeptycka, Leon Józef Maria Szeptycki. W wyniku działów rodzinnych w tym samym roku całe dobra przeszły na Aleksandra Szeptyckiego i Katarzynę Marię z Dębińskich Szeptycką.⁹

W 1915 r. Szeptycki przystąpił do częściowej parcelacji majątku sprzedając Towarzystwu Akcyjnemu Cukrowni Wożuczyn kolonię Grodysławice o powierzchni 323 morgów i 268 prętów.¹⁰ Uzyskane z tej sprzedaży fundusze zostały zapewne spożytkowane na odbudowę siedziby ze zniszczeń wojennych, spowodowanych przesuwaniem się frontu austriacko - rosyjskiego w latach 1914 - 1915.

Po zakończeniu działań wojennych Szeptycki usiłował zwiększyć rentowność majątku przynoszącego raczej straty niż zyski. Zasadzono wtedy m.in. sad w południowo-zachodniej części założenia. Wysiłki te nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów toteż właściciel w 1926 r. przystąpił do całkowitej parcelacji majątku, przeznaczając do podziału między włościan około 1250 morgów (około 625 ha), w tym 400 morgów ziemi ornej, 800 morgów lasu i 50 morgów łąk. Spod parcelacji wyłączono jedynie ośrodek o powierzchni 40-45 ha. W tym czasie w majątku zatrudnionych było 28 pracowników, a ówczesne władze wyraziły zgodę na parcelację pod warunkiem zapewnienia środków do życia pracownikom folwarcznym.¹¹ Po zakończeniu akcji parcelacyjnej w Grodysławicach pozostał ośrodek dóbr o powierzchni około 52 ha, należący do Aleksandra Szeptyckiego oraz dział Katarzyny Marii Dębińskiej o powierzchni 410 ha i 2388 m²".¹²

Przed 1926 r. wzniesiono w Grodysławicach kilka nowych budynków i dokonano w ogrodach różnych nowych nasadzeń, a wnętrza ogrodowe położone na południe od dworu zasadzono drzewami owocowymi. Zlikwidowano natomiast stare sady w sąsiedztwie sadzawki. W następnych latach dokonywano też w ogrodach kolejnych nasadzeń uzupełniających.

W 1926 r. w obrębie ogrodów przy dworze stało kilka budynków: dwa (zapewne gospodarcze) i jeden kuchenny przy zachodniej granicy ogrodu (na północny-zachód od dworu), oficyna o rzucie w kształcie litery L (na wschód od dworu), murowany budynek mieszkalny (na południowy-wschód od dworu) oraz 3 budynki (na północny-wschód od dworu). Funkcje ozdobne pełnił teren przed frontem dworu i skrawki terenu przylegające bezpośrednio do dworu, natomiast południową część ogrodu przy dworze zajmował sad otoczony szpalerami drzew i sąsiadujący od zachodu z olszyną. Olszyna ta zajmowała prostokątny teren otoczony rowami z wodą, połączonymi z rowem zamykającym ogród od południa.

Na wschód od dworu i ogrodu przy dworze, za drogą przecinającą założenie mieścił się warzywnik, w którego północnej części stał budynek mieszkalny (oficyna), a obok niego budynek gospodarczy. Na północ od warzywnika mieścił się plac sąsiadujący z drogą ze wsi, przy której stały dwa budynki gospodarcze (w tym jeden większy na północ od drogi). Na wschód od tego placu mieścił się czworobok zabudowań inwentarskich zamykających niewielki dziedziniec, a na południe od tych zabudowań znajdowała się sadzawka, oddzielona od warzywnika szpalerem jesionowym.

Na południowy-wchód od sadzawki, w miejscu wcześniejszego sadu znajdowały się pastwiska i nieużytki, a na południe od warzywnika (za drogą przecinającą założenie) stał duży budynek gospodarczy zwrócony frontem w kierunku wschodnim. Na południowy-zachód od warzywnika stały dwa kolejne budynki o nieznanym dziś przeznaczeniu.

Wzdłuż wschodniej granicy założenia biegła droga do kolonii Hopkie, a granicą północno-wschodnią przebiegała kolejka wąskotorowa. Na północ od niej stał samotnie wspominany wcześniej czworak. Po obu stronach drogi ze wsi rosły drzewa różnych gatunków i w różnym wieku. Na zachód od założenia zaczynały się grunty i zabudowania wsi. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7,5 ha.¹³

W opisanym stanie Grodysławice przetrwały do zakończenia działań wojennych w 1944 r.

W 1946 r. dobra Grodysławice zostały przejęte od Jana Kazimierza Szeptyckiego na cele reformy rolnej,¹⁴ po czym podzielono je bez zastanawiania się nad jednością kompozycyjną założenia pomiędzy chłopów, więc na terenie założenia powstały nowe zagrody chłopskie, których właściciele przystosowali teren do swoich potrzeb. Istniejące zabytkowe obiekty popadły w ruinę i w końcu zabudowania inwentarskie i magazynowe rozebrano. W roku 1978 zwalił się dach na dworze wobec czego jego aktualny właściciel przeniósł się do letniej kuchni. Ogromnym zniszczeniom uległa szata roślinna obiektu, a kompozycję roślinności przekształcono. Ostały się niej jedynie nieliczne duże drzewa rosnące przy granicach, likwidacji uległy stare sady, krzewy ogrodowe oraz gazon na dawnym podjeździe, którego miejsce zajęły nowy sad i warzywnik chłopski. Miejsce dawnych ogrodów zajęły więc nie tylko zagrody chłopskie, ale też pola uprawne, łąki i nowe sady. Dawne części gospodarcze przestały istnieć i tylko teren starego warzywnika pełnił nadal swoje dawne funkcje.¹⁵ W efekcie obiekt upodobnił się wyglądem do zagród chłopskich, toteż ruiny dworu i innych zabudowań oraz nieliczne elementy, jakie przetrwały z dawnej kompozycji ogrodów ukryte były między zagrodami chłopskimi.

Wydaje się, że do lat 80. XX w. przetrwała w Grodysławicach część elementów kompozycji przestrzennych wcześniejszych niż dziewiętnastowieczne, jak część dróg i osi kompozycyjnych, część podziałów kwaterowych i sadzawka położona we wschodniej części założenia. Z kompozycji powstałej w latach 40. XIX w. i rozwijanej w kolejnych latach tego stulecia przetrwały natomiast: ruiny murowanego dworu, przebudowany na magazyn niewielki budynek dawnej oficyny przy dworze, ruiny czworaka, budynek mieszkalny stojący na wschód od gajówki, cieki wodne przy granicach założenia, część dróg dojazdowych lub ślady po takich drogach, warzywnik i kilka starych drzew. Z elementów późniejszych przetrwały tory nieczynnej już kolejki wąskotorowej wybudowanej przed 1913 rokiem oraz niewielka ilość drzew i krzewów sadzonych w okresie międzywojennym.¹⁶

Roślinność obiektu składała się w roku 1988 z 35 gatunków drzew i krzewów, ale mimo to była bardzo skromna. Nieliczne stare drzewa skupiały się tu przy drogach i ogrodzeniach, a większość drzew starych pochodziła z I połowy XX w. Zaledwie kila starych drzew posadzono w końcu XIX wieku, a wyróżniały się tylko 2 starsze - lipa drobnolistna przy szosie (o średnicy pnia 92 cm), posadzona zapewne około połowy XIX w. oraz topola biała (o średnicy pnia 100 cm) rosnąca w pobliżu ruin dworu, nieco młodsza od opisanej lipy. Z II połowy i z końca XIX w. pochodziły: 2 grochodrzewy o średnicach pni 63 i 70 cm i lipa o średnicy pnia 76 cm oraz jesion o średnicy pnia 70 cm, wszystkie rosnące przy szosie. Pozostałe stare drzewa (klony jesionolistne, klony pospolite, lipy, grochodrzewy, wierzby, modrzewie, olsze, graby i topole) pochodziły z początku XX w. i z okresu międzywojennego i miały średnice pni od 40 do 60 cm. Na południowy-wschód od dworu rósł fragment szpaleru grabowego, wyrosłego z odrostów po wyciętych starszych drzewach, podobnie jak rosnący na południe od sadzawki fragment szpaleru jesionowego. Poza tym, przy drogach i ogrodzeniach oraz nad sadzawką rosły młode drzewa innych gatunków - w części sadzone, a w części samosiewy. Oprócz drzew, przy drogach, ogrodzeniach i nad rowem rosły (pojedynczo lub w grupach) krzewy, też w części sadzone, a w części wyrosłe z samosiewów. W sąsiedztwie dworu i nad rowem przetrwały grupy lilaków pochodzących z dawnych nasadzeń, a na południe od dworu rósł też jeden żywotnik o średnicy pnia 15 cm. Na północ i południe od dworu mieściły się młode sady, w których rosły śliwy, jabłonie, wiśnie i porzeczki. Nie występowały w Grodysławicach żywopłoty ani komponowane kwietniki, jedynie na wschód od gajówki założono niewielki ogródek kwiatowy ogrodzony siatką.¹⁷

Drastyczne zniszczenie obiektu w okresie powojennym sprawiło, że utracił on swoje walory widokowe, nie wyróżniał się w krajobrazie wsi i nie pełnił już w krajobrazie żadnych szczególnych funkcji.¹⁸

EBK

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1900, s. 536

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902, s. 212

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 836

⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 102, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

⁵ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 102, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 836

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 836

⁸ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 102, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

⁹ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 17, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

¹⁰ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 17, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3583, parcelacja majątku Grodysławice, 1926 r.

¹² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 102, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

¹³ AP Lublin, Plany bankowe, nr 920 i 921. Plan parcelacji dóbr Grodysławice, 1926 r., skala 1:5000

¹⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 102, Księga hipoteczna dóbr Grodysławice

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodysławicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodysławicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodysławicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodysławicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:84000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, GrodysławiceKategoria:zamkowy