rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeHamernia

Ogród folwarczny - regularny, barokowy, osiowy, o funkcjach głównie użytkowych, powstały prawdopodobnie w latach 20. XVIII w., później, zapewne w II połowie XIX w. rozbudowany

Dawna nazwa: Izbice

Gmina: Józefów

Położenie obiektu: w odosobnieniu, wśród pól, na nieznacznym wypiętrzeniu terenu, przy drodze z Pardysówki (z Józefowa) do wsi Hamernia (na południowy-zachód od tej drogi), na północny-zachód od drogi wiejskiej

 

Założony na początku XVIII wieku folwark w Hamerni, mimo bliskości z jednej strony wsi Hamernia, a z drugiej strony wsi Józefów, nie należał do żadnego z tych dóbr lecz nosił początkowo nazwę Izbice i został zlokalizowany na gruntach wsi Łukawa, należącej dawniej do starostwa zamechskiego, a od 1588 r. stanowiącej dziedziczną własność Zamoyskich. Folwark Izbice usytuowano przy drodze z Pardysówki do wsi Hamerni (Józefowskiej) i jak się wydaje zarówno powstanie Izbic, jak i Hamerni oraz ulokowanie Józefowa należy wiązać z akcją kolonizacyjną prowadzoną przez Ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego w latach 20. XVIII w.

Kompozycja siedziby folwarcznej w Izbicach rozplanowana została około 1720 r., kiedy to wybudowano tu dwór, którego budowniczym i zapewne projektantem był prawdopodobnie Samuel Wierzbowski.1

W latach 20. i 30. XVIII wieku Izbice  puszczane były w dzierżawę jako zabezpieczenie długów zaciągniętych przez Tomasza Józefa Zamoyskiego. W latach 1726-1730 dzierżawcą Izbic był Franciszek Tokarzewski, a od 1730 r. Szwererski.2

W latach późniejszych folwarkiem Izbice zarządzała administracja Ordynacji Zamoyskiej. Około 1742 r. odnowiono budynki folwarczne oraz wybudowano browar. Folwarkowi w Izbicach podlegały wtedy gromady włościańskie z Nowin, Majdanu Sopockiego i Hamernii, odrabiające pańszczyznę w folwarku Izbice. Podlegały mu także młyny w Majdanie Sopockim (pod Zubami) i w Nowinkach oraz karczmy w Nowinkach. W końcu XVIII wieku budynki folwarku Izbice zmodernizowano, a w 1792 r. wybudowano nowy browar pod lasem.3

Osiemnastowieczna kompozycja folwarku była typowo barokowa. Miała wydłużoną oś główną, na której znajdowały się (kolejno): prostokątny, otoczony drogami i alejami lub szpalerami ogród, dwór, dziedziniec przed dworem (reprezentacyjny) oraz dziedziniec gospodarczy zamknięty z trzech stron budynkami. Ogród służył przede wszystkim uprawom użytkowym, ale otoczony był alejami i szpalerami drzew ozdobnych i mógł też być wyposażony w pewne elementy ozdobne lub służące wypoczynkowi, jak kwietniki przy dworze, altana, ławki, itp. Opisany schemat kompozycyjny założenie zachowało, mimo późniejszych przemian, do czasów współczesnych.

Osiemnastowieczny układ kompozycyjny został odnowiony i rozbudowany w XIX wieku (zapewne w II połowie tego stulecia), przy czym utrzymano pierwotną osiową kompozycję i schemat rozplanowania poszczególnych części założenia. Przebudowano dwór i znacznie powiększono część gospodarczą, gdzie wybudowano nowe, murowane budynki gospodarcze usytuowane wokół wielkiego, prostokątnego dziedzińca, położonego na północny-wschód od dworu i od wcześniejszego dziedzińca reprezentacyjnego. Na wschód od dworu, po drugiej stronie drogi dojazdowej powstały też, przy mniejszym dziedzińcu, czworaki i budynki gospodarcze fornali. Na południowy-wschód od dworu, w kierunku drogi Hamernia - Pardysówka mieścił się, jak dawniej, prostokątny ogród obejmujący sad i warzywnik. Ogród ten został ponownie obsadzony dookoła drzewami ozdobnymi. Wnętrze dawnego dziedzińca gospodarczego zajął teraz eliptyczny podjazd otoczony lipami i innymi roślinami ozdobnymi, który oddzielał dwór od dziedzińca gospodarczego. Zapewne posadzono też nowe drzewa owocowe w sadzie. Tak ukształtowany układ przestrzenny założenia nie ulegał większym zmianom ani w wieku XIX, ani w I połowie XX wieku.4 Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7 ha.

W latach międzywojennych XX w. folwark Izbice został wyłączony z Ordynacji z przeznaczeniem na parcelację. W połowie lat 30. resztówkę tej majętności o powierzchni około 60 ha zakupił inż. Bernard, który gospodarzył w Izbicach do czasów II wojny światowej. Założył on nowy sad na północny-zachód od starego ogrodu, ale sad ten uległ zniszczeniu już podczas wojny.5

Po 1944 r. folwark podlegający reformie rolnej przejęty został przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Chmielku, a od 1973 r. przez RSP w Hamernii.6

Dokonywane po 1945 r. przekształcenia obiektu, który nie uległ w czasie II wojny światowej poważniejszym zniszczeniom, nie naruszały zasadniczej kompozycji założenia, ale doszło do znacznej dewastacji tej kompozycji. Zlikwidowano dawny sad, zamieniając jego teren w pole uprawne. Podobny los spotkał dawny warzywnik. Zaorano też częściowo dziedziniec gospodarczy. Rozebrano część budynków gospodarczych i jeden z czworaków, a dawną kuźnię przystosowano do pełnienia funkcji kotłowni. Na południe od niej zlokalizowano trzy szklarnie. Sukcesywnie niszczono stare drzewa dawnych alei i szpalerów otaczających ogród od południowego-zachodu i południowego-wschodu. Zlikwidowano też podjazd i drogę spacerową biegnącą wzdłuż północno-zachodniej granicy ogrodu, a we wschodniej części założenia wzniesiono nowe budynki.7

Do lat 80. XX w. zachował się podstawowy schemat osiemnastowiecznej kompozycji - nadal bowiem oś główna biegnie przez prostokątny ogród, dwór, wnętrze po dawnym dziedzińcu reprezentacyjnym i przez wnętrze dawnego dziedzińca gospodarczego, a chociaż nie zachowały się osiemnastowieczne zabudowania, to ówczesny układ przestrzenny kontynuowała późniejsza zabudowa. Oprócz wymienionych elementów z osiemnastowiecznej kompozycji przetrwały dwie drogi biegnące po granicach ogrodu oraz dwa stare drzewa sadzone w końcu XVIII wieku lub na początku wieku XIX. Kompozycja dziewiętnastowieczna zachowała się w Hamernii dość dobrze. Wciąż czytelne były granice ogrodu otoczonego dwiema starymi drogami, szpalerami krzewów i młodych drzew, a od północnego-zachodu także starymi drzewami z nasadzeń dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych. Przetrwały też: dwór, teren po podjeździe (otoczony sześcioma dziewiętnastowiecznymi drzewami i starą piwnicą), ogromny dziedziniec gospodarczy (choć w części zaorany), przy którym stały 4 murowane budynki folwarczne (obora, spichlerz, stodoła i dawna stajnia, a teraz kurnik). Zachował się także, ale znacznie zniekształcony, mniejszy dziedziniec, przy którym oprócz nowych szop, kurników i budynków gospodarczych stały: zamieniony na kotłownię murowany budynek dawnej kuźni, stara murowana piwnica (z której niegdyś korzystała służba dworska) oraz ruiny murowanego czworaka. Z I połowy XX w. przetrwały nieliczne stare drzewa.8

W roku 1989 roślinność założenia nie była zbyt bogata. Występowało tu 21 gatunków drzew i krzewów, przy czym drzewa i krzewy rosły wokół wnętrza po dawnym ogrodzie, wokół wnętrza po dawnym podjeździe oraz przy zabudowaniach stojących wokół podwórza. Do najstarszych starych drzew, sadzonych w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX należały: lipa drobnolistna o średnicy pnia 128 m, pozostała z dawnej alei oraz kasztanowiec o średnicy pnia 106 cm, rosnący na północ od dawnej kuźni - oba pomnikowe. Poza tym, rosły tu lipy sadzone około połowy XIX w., mające 70-85 cm średnicy pni. Z II połowy XIX w. przetrwały lipy o średnicach pni od 55 do 70 cm i grochodrzew o średnicy pnia 70 cm. Pozostałe stare drzewa obiektu pochodziły z I połowy XX w. oraz z lat 50 tego stulecia i miały średnice pni 40-55 cm. Młodych drzew, które nie byłyby samosiewami rosnącymi w grupach razem z krzewami, było bardzo niewiele. Rosły one wokół wnętrza po dawnym ogrodzie i przy budynkach skupionych wokół podwórza gospodarczego. Wśród krzewów przeważały lilaki i bzy czarne, z których kilka przetrwało z czasów międzywojennych.9

Teren założenia był ze wszystkich stron dobrze widoczny wśród okolicznych pól i wyróżniał się w krajobrazie zarówno drzewami rosnącymi przy granicach kompozycji, jak i starymi budynkami. Chociaż po usunięciu sadów, zniszczeniu części budynków folwarcznych i wycięciu części starych drzew walory krajobrazowe obiektu znacznie zmalały, to nadal przyciągał on wzrok i był atrakcyjny widokowo. Nie posiadał jednak zbyt dużej wartości przyrodniczej.

Od wewnątrz założenie wglądało mniej korzystnie ze względu na zaniedbane podwórza oraz pola, łąki i pastwiska zajmujące dawne wnętrza ogrodowe. Interesująco prezentowało się tam za to imponujące wielkością wnętrze dawnego dziedzińca gospodarczego.10

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku, s. 25 i 48

2 AGAD, Archiwum Zamoyskich, rękopis nr 1440, l. 70, Specyfikacja długów ręcznych Tomasza na Zamościu Ordynata Zamoyskiego zaciągniętych 1737 r.

3 Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku, przypis nr 98

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 331

5 Informacje ustne mieszkańców Hamernii

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hamernii, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hamernii, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hamernii, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hamernii, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hamernii, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mappa generalna woj. Lubelskiego (Juliusza Colberga) z 1826 r., nr 133

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises (XVIII/XIX w.)

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, HamerniaKategoria:folwarczny