rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeNowe prądy w sztuce ogrodowej i rozpowszechnianie się nowych wzorców dysponowania przestrzenią

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Wiek XVII przyniósł znaczny rozwój gospodarczy i kulturalny Francji, która także w dziedzinie sztuki zaczęła odgrywać w Europie rolę przodującą. Francuski model komponowania ogrodów stał się więc wzorcem dla innych krajów, w tym także dla Polski. Ożywione kontakty wyższych warstw społecznych Polski z Francją spowodowały, że nowe idee dość wcześnie zaczęły przenikać do Polski, znajdując zastosowanie najpierw w ogrodach magnackich, a następnie w licznych ogrodach szlacheckich.

Przenoszenie nowych wzorców na tereny Polski nie polegało jednak na wiernym ich kopiowaniu. Przystosowywano je do miejscowych warunków i możliwości różnych warstw społecznych, toteż ulegały one różnorodnym modyfikacjom. W I poł. XVII w. mamy do czynienia głównie z przekształceniem w myśl nowych idei ogrodów już istniejących bądź z zakładaniem ogrodów o formie nie w pełni jeszcze barokowej, noszącej szereg cech renesansowych. Dokonywane na przestrzeni XVII w. modyfikacje i przebudowy istniejących już kwaterowych układów polegały najczęściej na różnicowaniu wyglądu i funkcji poszczególnych kwater oraz akcentowaniu jednej lub kilku ważniejszych osi bez naruszania zasadniczych podziałów i granic kwater. Siedziby powiększano i czasem poszerzano również ogrody, ale w wielu wypadkach przebudowa obejmowała tylko wnętrza kwater, miała bardzo ograniczony charakter, a granice ogrodu nie ulegały zmianie. Dopiero w II poł. XVII w. styl barokowy staje się w sztuce ogrodowej naszych terenów stylem dominującym i powstaje szereg kompozycji nowych o wyraźnie barokowym układzie.

Ze względu ma możliwości finansowe jak i potrzeby życia dworskiego barokowe zasady komponowania ogrodów w pierwszym rzędzie lansowane były przez dwory magnackie.

Ogrody stały się niezbędnym uzupełnieniem wnętrz pałacowych, a ich program stanowił odpowiednik programu przypisywanego architekturze przez głównych teoretyków baroku – Palladia i Vignolę. Również wygląd poszczególnych elementów, z których składała się kompozycja ogrodu i wygląd wnętrz ogrodu nawiązywały do form architektonicznych. W ogrodzie pojawiają się reminiscencje wnętrz pałacowych: salon, gabinet, korytarze. Dominują proste, geometryczne linie, wnętrza otaczają ściany strzyżonych szpalerów, a wystrój rzeźbiarski i architektura ogrodowa mogą być nawet bogatsze niż w pałacu.

Zgodnie z teoretycznymi założeniami baroku w sztuce – także ogrodowej – poszukuje się efektów malarskich i światłocieniowych, dąży się do wprowadzenia motywów dynamicznych, a także do ekspozycji bogactwa. Stąd tak charakterystyczne dla tej epoki różnicowanie poszczególnych części ogrodu i komponowanie ich tak, aby kontrastowały ze sobą. Miejsce jednakowych lub bardzo podobnych do siebie kwater ogrodów renesansowych zajmują kwatery o różnym przeznaczeniu, których nasadzenia posiadają też różną wysokość, przy czym regułą jest stosowanie coraz wyższych elementów w miarę oddalania się od rezydencji. Płaskie partery salonów ogrodowych sąsiadują ze ścianami szpalerów i boskietów otaczających mniejsze wnętrza gabinetowe i tworzących korytarze. Wysokość tych ścian zróżnicowano w poszczególnych częściach ogrodu. Najwyżej wznosiły się wystające ponad strzyżone szpalery korony drzew skrajnych kwater ogrodu (często w całości zasadzonych drzewami) lub masywy gajów i zwierzyńców sąsiadujących z ogrodem. Owe gaje i zwierzyńce mające początkowo charakter bardziej naturalny, stopniowo również były przekształcane w myśl barokowych zasad. Tworzono tam aleje, prospekty widokowe, czasem gabinety – wyposażone w sadzawki, pawilony czy altany. Na teren zwierzyńców mogły też wchodzić rozległe kompozycje wodne.

Szerokie stosowanie wody w ogrodach barokowych wynikało w dużej mierze z chęci uzyskania efektów dynamicznych. Woda płynąca, spadająca lub tryskająca była tu więc jednym z najbardziej pożądanych elementów. Powstają zatem liczne fontanny, rzygacze i kaskady. Woda wykorzystywana była do celów rekreacyjnych, ale umożliwiała też uzyskanie ciekawych efektów świetlnych i kolorystycznych, czemu służyć miały liczne stawy, sadzawki, kanały. Te ostatnie świetnie nadawały się także do podkreślania głównych osi kompozycyjnych i perspektyw widokowych.

Osiowość baroku wynikająca po części z geometrycznych zasad kształtowania przestrzeni była też związana z reprezentacyjnością siedzib, w których dominantą kompozycyjną i centralnym punktem programu miał być pałac. Do niego prowadziły aleje dojazdowe, przed nim musiały być umieszczone odpowiednio reprezentacyjne dziedzińce, a główna oś ogrodowa stanowiła dodatkowe przedłużenie jego wystawnych pomieszczeń. Takimi przedłużeniami, chociaż w skromniejszej skali, były również często boczne osie ogrodu, związane z prywatnymi apartamentami właścicieli.

Eksponowanie bogactwa, zwłaszcza magnaterii, której przepych konkurował z dworami królewskimi, powodowało że ogrody posiadały bogaty wystrój architektoniczno-rzeźbiarski. W niektórych mniejszych założeniach można nawet mówić o nadmiarze elementów architektonicznych. Dążenie do eksponowania bogactw oraz poszukiwanie kontrastów i sposobów różnicowania poszczególnych partii ogrodu doprowadziły m.in. do umieszczania budowli ogrodowych na sztucznych lub naturalnych wzniesieniach lub do tworzenia ogrodów wznoszących się w stosunku do pałacu i dających możliwości podziwiania wnętrz ogrodowych. Na obszarze dzisiejszej Białostocczyzny nie występują co prawda takie wznoszące się ogrody, wykorzystywano za to szeroko motyw wzgórza zwieńczonego pawilonem lub altaną.

Dążenie do przepychu powodowało też często powstawanie ogrodów zbyt dużych jak na potrzeby właścicieli, wyprowadzanie prostych alei i osi widokowych daleko poza obręb siedziby, a później także komponowanie całych kompleksów ogrodów satelitarnych, założeń urbanistycznych itp.

Barokowym regułom kompozycyjnym podporządkowane były nie tylko reprezentacyjne i ozdobne części siedzib, ale również liczne ogrody użytkowe, folwarki i stawy rybne. Siedziby uboższej szlachty mogły być pozbawione ogrodu ozdobnego, a mimo to posiadać piękną barokową kompozycję, z wyraźnie podkreśloną osią główną łączącą np. aleję dojazdową, dziedziniec, dwór, ogród użytkowy o zróżnicowanych pod względem wysokości nasadzeń kwaterach (nadal nazywany włoskim) oraz stawy i miejscową dominantę wysokościową (wzgórze, cmentarz na wzgórzu, kościół, kaplicę itp.). Mogło być też tak, że wnętrza ogrodu, poza nieznacznym zaakcentowaniem osi głównej, nie ulegały żadnym zmianom, a barokowa przebudowa siedziby polegała na osiowym powiązaniu ogrodu z dworem, a dworu z dziedzińcem i aleją dojazdową lub na dodaniu do istniejącej kompozycji ogrodu alei, perspektyw widokowych, kanałów lub innych elementów położonych na zewnątrz starego ogrodu.

Jak wspomniano wcześniej, wprowadzanie nowych, barokowych rozwiązań polegało początkowo na przekształcaniu już istniejących kompozycji kwaterowych lub na zakładaniu ogrodów szachownicowych i osiowych o równych co do wielkości, najczęściej kwadratowych kwaterach, rozplanowanych w sposób zbliżony do renesansowego (często na kilku tarasach), ale posiadających odmienne funkcje i odmienny wystrój.

Następuje więc różnicowanie wysokościowe nasadzeń poszczególnych kwater i w ogrodach zaczynają pojawiać się charakterystyczne dla baroku „architektoniczne” formy: partery, rabaty, strzyżone szpalery niskie i wysokie (pełne, półpełne, arkadowe), boskiety, labirynty, bersa, kanały, liczne baseny i sadzawki o regularnych kształtach, kaskady oraz różnego typu budowle (pawilony, altany, trejaże, oranżerie, menażerie, mosty), rzeźby i obeliski. Tworzy się gabinety i w miarę możliwości buduje się fontanny. Przy prawie każdej siedzibie powstaje aleja dojazdowa lub kilka takich alei. Aleje sadzi się także przy drogach ogrodowych lub drogach biegnących po granicach kompozycji. Poszczególne ogrody były najczęściej zamknięte ogrodzeniami, co jednak nie zawsze było równoznaczne z ich zamknięciem widokowym. Oprócz ogrodów, których wnętrze otaczały mury, aleje i szpalery zasłaniające widoki, istniały bowiem ogrody tarasowe i ogrody sytuowane na wzgórzach, gdzie mimo biegnących po granicach ogrodzeń i nasadzeń, z wyższych partii rozciągały się szerokie widoki na okolicę. Zamknięcie takich ogrodów pozostawało zatem iluzoryczne.

 

boskiety

Przykład trójstopniowego kształtowania wysokości nasadzeń (żywopłotów, szpalerów i boskietów) w ogrodach barokowych
Ogrody Tuileries w Paryżu - stan współczesny - fot. E. Bończak-Kucharczyk

Powstawały także kompozycje o specjalnie komponowanych osiach widokowych wybiegających daleko poza ogród na sąsiednie wzgórza, obiekty sakralne, doliny i koryta rzek. Osie takie podkreślane bywały drogami i alejami, ale mogły też przebiegać ponad stawami i dolinami, nie znajdując odpowiednika w postaci dróg, nasadzeń lub zabudowań poza ogrodem.

Wygląd i wystrój wnętrz poszczególnych ogrodów położonych w obrębie dzisiejszego województwa białostockiego w wieku XVII pozostaje, poza nielicznymi wyjątkami, nieznany. Trudno zatem ocenić, w jakim stopniu odwzorowywano tu obce wzorce i czy stosowano wszystkie formy kompozycyjne występujące we wzorcowych założeniach tego okresu.

Barokowe przekształcenia i modyfikacje ogrodów były jednak zjawiskiem powszechnym. Następowały w I połowie XVII w. i później, w II poł. tego stulecia oraz w wieku XVIII. Część nowo powstających ogrodów kształtowano pod wpływem miejscowych wzorców kompozycyjnych powstających w siedzibach magnackich w II poł. XVII i w XVIII w.

Równolegle rozwijała się barokowa odmiana kwaterowego ogrodu włoskiego, bardzo popularnego w siedzibach drobnej i średniozamożnej szlachty. Ogrody tego typu cechowała zbliżona do siebie wielkość kwater poszczególnych części funkcjonalnych ogrodu oraz w większości wypadków łączenie funkcji estetycznych i użytkowych. W odróżnieniu od dużych kompozycji osiowych i wieloosiowych ogrodów magnackich, ogrody włoskie pozostawały na ogół niewielkie i dalekie od nadmiaru elementów architektonicznych czy rzeźbiarskich.

W XVIII stuleciu pojawiają się także próby wprowadzenia kompozycji promienistych układów dróg lub alei zbiegających się w sąsiedztwie siedziby. Takie promieniste kompozycje powstały w Jeżewie (zob. Jeżewo), Pietkowie (zob. Pietkowo), Łukawicy, Boćkach (zob. Boćki) i w Krynkach (zob. Krynki).

Stopniowo rozwijają się też barokowe kompozycje siedzib szlacheckich i magnackich sprzężone osiowo z innymi obiektami – z miastem, kościołem, osadą, rynkiem czy folwarkiem Z tego typu sprzężeniami mamy do czynienia w Jasionówce (zob. Jasionówka), Kamiennej Starej (zob. Kamienna Stara), Orli (zob. Orla), Ostrożanach (zob. Ostrożany), Rudce (zob. Rudka), Zabłudowie (zob. Zabłudów), Boćkach (zob. Boćki), Krynkach (zob. Krynki) Grodzisku (zob. Grodzisk), Pietkowie (zob. Pietkowo, zob. też Pietkowo Gabrysin), Siderce (zob. Siderka), Siemiatyczach (zob. Siemiatycze – ogród pałacowy, zob. Siemiatycze – ogród klasztorny) i Turośni Kościelnej (zob. Turośń Kościelna).

Sprzężenia te mogły obejmować tylko dwie sąsiadujące ze sobą dominanty widokowe: siedzibę dworską i kościół lub cerkiew, rezydencję i miasto albo pałac i rynek. Sprzężona z siedzibą dworską świątynia otoczona zadrzewionym cmentarzem stawała się komponentem kompozycji ogrodowej. Stojące na cmentarzu nagrobki miały ponadto znaczenie symboliczne, przypominając o przemijaniu życia i skłaniając do refleksji o życiu wiecznym. Eksponowane grobowce właścicieli dóbr pozwalały na podkreślenie trwałości ich związku z siedzibą i posiadaną ziemią. W wieku XVII i na początki XVIII dominowały proste dwuczęściowe układy sprzężone, ale już w I poł. XVIII w. powstają kompozycje obejmujące po kilka części sprzężonych ze sobą kilkoma osiami drożnymi i widokowymi. Inne podobne układy tworzono w II poł. XVIII stulecia. Przykłady takich rozwiązań znajdujemy w Białymstoku i okolicy oraz w Pietkowie, Siemiatyczach, Boćkach, Krynkach i Orli. Kształtowanie się omawianych sprzężeń było ściśle związane z przemianami kompozycyjnymi zachodzącymi w obrębie samej siedziby i jej ogrodów.

Wersal

Rozwinięty styl barokowy - Wersal - fot. E. Bończak-Kucharczyk 2005

Klasyczny styl André Le Notre’a i wieloosiowe kompozycje nadwiślańskie zakładane za czasów Augusta II spopularyzowane zostały na terenie dzisiejszej Białostocczyzny ok. poł. XVIII w. Wyrazem tego były klasycystyczne przebudowy Białegostoku (zob. Białystok – park pałacowy), Bociek (zob. Boćki), Choroszcze (zob. Choroszcz), Pietkowa (zob. Pietkowo), Strabli (zob. Strabla), Siemiatycz (zob. Siemiatycze – ogród pałacowy), Pawłowicz (zob. Pawłowicze), Kudrawki (zob. Kudrawka), oraz naśladujące je modyfikacje innych obiektów – Nurca (zob. Nurzec), Ostrożan (zob. Ostrożany), Siderki (zob. Siderka), Stelmachowa (zob. Stelmachowo), Hieronimowa (zob. Hieronimowo) i Jeżewa (zob. Jeżewo). Powstają także wieloosiowe kompozycje Śliwna i Hołowieska.

 

Dalekie osie widokowe w omrodach klasycystycznych, ograniczone ścianami strzyżonych szpalerów - Wersal, fot. E. Bończak-Kucharczyk 2005

W rozpowszechnianiu barokowej myśli kompozycyjnej istotną rolę odegrały dwory magnackie. Charakterystycznym dla wieku XVIII zjawiskiem jest mecenat artystyczny sprawowany przez właścicieli rozległych dóbr zatrudniających wybitnych planistów, architektów i ogrodników. Przy ich udziale powstawały w dużych dobrach nie tylko kompozycje rezydencjonalne, ale także ogrody folwarczne, ogrody przy letnich rezydencjach, dworach myśliwskich, pałacykach gościnnych itp., a wszystkie one mogły prezentować wysoki poziom sztuki ogrodowej.

 

Wersal1

Wzorcowy styl klasycystyczny Le Notre'a w ogrodach Wersalu, fot. E. Bończak-Kucharczyk 2005

Ze zjawiskiem mecenatu artystycznego mamy do czynienia przede wszystkim w dobrach białostockich, gdzie naczelne miejsce zajmuje długoletnia działalność wielkiego znawcy barokowej sztuki ogrodowej Jana Klemensa Branickiego. Rolę mecenasów starali się też pełnić właściciele dóbr boćkowskich (zob. Boćki), siemiatyckich (zob. Siemiatycze – ogród pałacowy) i knyszyńskich (zob. Knyszyn). Swoistym mecenatem była także działalność podskarbiego litewskiego Tyzenhauza, który doprowadził w latach 70-tych i 80-tych XVIII w. do przebudowy wielu siedzib dworskich i folwarcznych wchodzących w skład królewskich dóbr grodzieńskich, m.in. Krynek (zob. Krynki) i Sokółki (zob. Sokółka).

W kręgu mecenasów, w wielkich dobrach magnackich powstawały też założenia pełniące rolę miejscowych wzorców, naśladowanych przez średniozamożną i drobną szlachtę oraz duchowieństwo. Tutaj też mieszały się idee kolportowane z zagranicy, nie tylko francuskie, ale także niemieckie, holenderskie i włoskie.

W latach 70-tych i 80-tych XVIII w. w Knyszynie i Białymstoku działał Tylman z Gameren, W latach 30-tych XVIII w. przebudową rezydencji białostockiej kierował Jan Deybel. Od lat 30-tych tego stulecia szereg prac w Boćkach, Białymstoku, Choroszczy i zapewne w Siemiatyczach prowadził Jan Henryk Klemm. Kolejną przebudową Bociek dokonaną w latach 70-tych i 80-tych XVIII w. kierował Michał Aigner. W tym samym okresie przebudowano wg. projektu Szymona Bogumiła Zuga Siemiatycze. W przyozdabianiu rezydencji magnackich uczestniczyli znani rzeźbiarze i malarze oraz miejscowi i sprowadzani z innych krajów ogrodnicy. Duże umiejętności reprezentowali m.in. ogrodnicy białostoccy, Jan Werder, Mihlas, Guilhame Breton, Baur, Józef Różyczka i Jak Rychter (zob. Białystok – park pałacowy).

 

 

Czytaj też:

Ogrody baroku - miejscowe wzorce sztuki ogrodowej

Ogrody baroku - barokowe kompozycje ogrodowe z terenu województwa Białostockiego

Ogrody XIX i XX w. - tło historyczne

Ogrody XIX i XX w. - ogrody kwaterowe XIX i XX w.

Ogrody XIX i XX w. - kompozycje swobodne

 

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych

 

 

Słowa klucze: ogrody barokoweKategoria:inne