Hrebenne - park dworski

Park dworski - krajobrazowy, powstały w I połowie XIX w. w wyniku przebudowy i rozbudowy barokowej kompozycji założonej w II połowie XVII w. i rozwijanej w początku wieku XVIII

Dawna nazwa: Hrebenne

Gmina: Lubycza Królewska

Położenie obiektu: na południe od wsi, na wzgórzu sąsiadującym od wschodu i południowego-wschodu z dolinami Prudnika i wpadającego doń strumienia, przy drodze wiejskiej, dawniej przy trakcie z Lublina do Lwowa (na zachód od niej i od położonego po przeciwnej stronie drogi i doliny wzgórza cerkiewnego), obecnie po obu stronach linii kolejowej

Wieś Hrebenne powstała przy trakcie łączącym Lublin ze Lwowem, co związane było z kolonizacją tych terenów w XIV i XV wieku oraz z przyłączaniem przez Kazimierza Wielkiego ziem ruskich. W 1486 r. wieś wzmiankowana była jako własność Henryka Kamienieckiego. W 1491 należała do Mikołaja Zbrożka, zaś w 1497 do Stanisława Małdrzyka (do wszystkich trzech zapewne jako zastaw). W XVI w. stanowiła część składową starostwa bełskiego, a później wyodrębnionej zeń dzierżawy rzeczyckiej. Jednak dopiero szesnastowieczna koniunktura na zboże i związany z nią rozwój wielkoobszarowej gospodarki doprowadziły do powstania w Hrebennem folwarku, który ulokowano na południe od zabudowań wsi.

W świetle rejestru poborowego z 1565 r. we wsi zamieszkiwało 33 kmieci na 23 dworzyszczach. Jeden z nich - Hryć, kniaź (zapewne chodziło o wójta) był wolny od opłat. Był także wówczas w Hrebennem młyn, a młynarz z dworzyszcza i roli płacił 1 złoty i groszy 18. Ponadto było tu dwóch karczmarzy i dwóch popów, którzy płacili po 30 groszy i po 3 rączki miodu. Czterech mieszkających w Hrebennem zagrodników obsługiwało zapewne folwark. Dochód ogólny ze wsi wynosił 36 złotych, ponadto staw dawał co cztery lata po 350 złotych, a drugi, mniejszy złotych 16. Od młyna dochód wynosił 22 złote i 16 groszy.¹

Zatem już w XVI wieku powstała w Hrebennem siedziba folwarczna, stanowiąca uposażenie wójta, która dała początek późniejszemu założeniu dworskiemu. Istniały tu wówczas: zabudowania folwarku i dwa stawy (większy i mniejszy), a także młyn i położona na wzgórzu po przeciwnej stronie Prudnika cerkiew, którą po zniszczeniu w XVII w. zastąpiono nową, ufundowaną w 1685 r.² (zob. Hrebenne - ogród cerkiewny i plebański). Usytuowanie cerkwi w bliskim sąsiedztwie folwarku może wskazywać, że pierwotnie pełniła ona funkcję kaplicy dworskiej, a dopiero później została cerkwią parafialną. Od północy folwark ten sąsiadował z wsią, a z pozostałych stron otaczały go pola uprawne i łąki.

Wobec braku przekazów historycznych trudno coś więcej powiedzieć o wyglądzie pierwotnego folwarku. Wydaje się, że mogła to być siedziba o funkcjach użytkowych i kwaterowym rozplanowaniu, przy czym przynajmniej jedną z kwater zajmowały dwór i związane z nim zabudowania, a pozostałe uprawy użytkowe. Znajdująca się po drugiej stronie doliny cerkiew powiązana była widokowo z dworem, a usytuowany na południe od dworu młyn nad stawem zamykał całość osady składającej się z wsi i omawianej siedziby.

Choć nie odnaleziono informacji historycznych dotyczących losów tej siedziby w wiekach XVII i XVIII, to wydaje się, że musiała ona ulec zniszczeniu w okresie wojen kozackich i szwedzkich, podobnie jak i cerkiew. Cerkiew odbudowano w roku 1685 i prawdopodobne jest, że w tym samym okresie odbudowano też folwark, zwłaszcza zabudowania gospodarcze i mieszkalne. Zapewne w tym właśnie czasie rozplanowano dwa kwadratowe dziedzińce gospodarcze przy zachodniej granicy założenia oraz otoczono je budynkami inwentarskimi i magazynowymi. Kolejno wznoszone tam budynki powtarzały dawny układ - jak to wynika z planów z 1854 i 1906 r.³ Oprócz tych dziedzińców gospodarczych musiał tam istnieć również dziedziniec położony bardziej na wschód, przy którym stał dwór i który otaczały od północy i południa kwaterowe ogrody.

Po I rozbiorze Polski urządzono po nowemu teren w sąsiedztwie dworu, po jego wschodniej i zachodniej stronie, a być może wzniesiono także nowy dwór. Zapewne wówczas Hrebenne przeszło we władanie Sapiehów drogą zamiany ze skarbem austriackim i dopiero wtedy, a więc po 1772 r. teren położony w sąsiedztwie dworu nabrał charakteru ozdobnego, jako że Hrebenne stało się lokalnym ośrodkiem dóbr. Powstał tam ogród ozdobny otaczający z trzech stron dwór wzniesiony przy wschodniej pierzei majdanu zlokalizowanego w centrum założenia, a opadający do dolin Prudnika i niewielkiego strumienia wpadającego do Prudnika. Ogród ten miał dość regularny układ dróg i - jak wynika z planu z 1854 r. - raczej swobodną kompozycję roślinności. Poza tym w skład siedziby wchodziły dwa kwadratowe dziedzińce gospodarcze otoczone starszymi zabudowaniami i ogrody użytkowe położone na północ i południe od zabudowań. Ogrody te przecinała droga dojazdowa do dworu i zabudowań gospodarczych, która stanowiła przedłużenie w kierunku zachodnim głównej drogi dojazdowej biegnącej przez dolinę strumienia po grobli między stawami. Zapewne od strony tej drogi znajdowało się główne wejście do dworu. Od drogi tej odchodziła w połowie jej długości droga boczna wiodąca na majdan przed dworem. Majdan ten był obszerny, leżał na zachód od dworu i można sądzić, że właśnie tutaj, przy jednym z jego boków stał wcześniejszy dwór, a bezładnie usytuowane przy północnej i południowej granicy majdanu zabudowania były pozostałością obiektów związanych z dawnym dworem. Pomiędzy drogą wiodącą do zabudowań gospodarczych i majdanem znajdował się obszerny teren otoczony szpalerami drzew, być może warzywnik. Inne ogrody użytkowe (warzywniki lub sady) położone były na południe od drogi dojazdowej, na szerokości południowego dziedzińca gospodarczego.

Część ozdobna założenia usytuowana była pomiędzy drogą dojazdową do dworu, majdanem i strumieniem odchodzącym od stawu, a od północy graniczyła z zabudowaniami wsi. Niestety, ani na planie z 1854, ani na planie z roku 1906 nie przedstawiono wewnętrznej kompozycji tej części założenia.

Duże stawy leżały na południe od siedziby i sąsiadowały z traktem lwowskim oddzielającym dolinę Prudnika od wzgórza cerkiewnego.

Przed 1889 r. Sapiehowie z linii galicyjskiej nabyli sąsiadujący z Hrebennem majątek Siedliska i przenieśli tam centrum dóbr.⁴ Tym samym, znaczenie Hrebennego spadło. W roku 1882, gdy jeszcze Hrebenne stanowiło wraz z folwarkiem Framusin odrębne dobra, obszar dóbr Hrebenne wynosił 580 morgów (około 290 ha), a z folwarkiem Framusin 920 morgów (około 460 ha), przy czym grunty orne i ogrody Hrebennego liczyły 449 morgów (około 224,5 ha), łąki 61 morgów (około 30,5 ha), las 52 morgi (około 26 ha), nieużytki i place 18 morgów (około 9 ha). Stało tu 6 budynków murowanych i 22 drewniane.⁵ Po 1889 r. w Hrebennem będącym teraz folwarkiem dóbr Siedliska mieściła się siedziba lokalnego administratora.⁶

Prawdopodobnie po przejęciu Siedlisk przez Sapiehów dokonano rozbudowy stawów w dobrach Hrebenne oraz obsadzono aleją drogę z Hrebennego do Siedlisk.⁷ Zapewne także wówczas przekształcono ogród ozdobny w krajobrazowy park, chociaż zakres tej przebudowy nie jest znany, gdyż nie znaleziono przekazów historycznych, które by o tym informowały. Także w planach z 1854 i z 1906 r. brak informacji umożliwiających formułowanie tez dotyczących takiej przebudowy i ówczesnej kompozycji parku. Sądząc z planu z 1906 r. ani granice, ani podstawowy schemat rozplanowania założenia nie uległy zasadniczym zmianom. Po rozbudowie cała kompozycja zajęła obszar o powierzchni około 10,5 ha, a dodatkowo stawy zajmowały około 50 ha.

Okres I wojny światowej założenie w Hrebennem przetrwało bez większych zniszczeń, a w czasach międzywojennych także i tutaj miały miejsce waśnie narodowościowe. Większość mieszkańców Hrebennego była Ukraińcami. Ukraiński był także nauczyciel w miejscowej szkole, więc dzieci pochodzenia polskiego musiały aby uniknąć szykan chodzić do szkoły w Siedliskach, gdzie większość ludności stanowili Polacy.⁸ Właściciele dóbr - Paweł i Matylda Sapiehowie mieszkali w tym czasie w Siedliskach, a Hrebennem zarządzał administrator Voigt.⁹ Folwark w Hrebennem nastawiony był w tym czasie głównie na produkcję zbóż, którą prowadzono racjonalnie i na dość wysokim poziomie.¹⁰ Na terenie założenia nie zachodziły w okresie międzywojennym większe zmiany. Dosadzano tylko drzew, z których kilka rośnie do dzisiaj i być może wznoszono jakieś zabudowania, ale żadne z nich się nie zachowały.

Po wrześniu 1939 r. tereny te zagarnęła najpierw Armia Czerwona więc dobra zostały przejęte przez państwo i przekształcone w sowchoz, w którym pracowali pozbawieni własnej ziemi mieszkańcy wsi. Po czerwcu 1941 r. i wkroczeniu wojsk niemieckich wrócono do dawnych stosunków własnościowych, ale majątek pozostawał pod zarządem niemieckim.¹¹

W latach 1941-1944 nasilał się tu podsycany przez Niemców konflikt między ludnością polską a ukraińską. W 1944 r. UPA wysadziła dwór i zniszczyła zabudowania gospodarcze. Nieustabilizowana sytuacja i ciągłe napady Ukraińców trwały aż do przesiedlenia tej ludności na ziemie Zachodnie w 1947 r. w ramach akcji Wisła. Teren dawnego założenia objęło wówczas Państwowe Gospodarstwo Rolne, które gospodarzyło tu z nienajlepszymi efektami. Na początku lat 50. XX w. rozebrano resztki dworu i wszystkie budynki gospodarcze, a w tym samym czasie, w ramach planu sześcioletniego, jako inwestycję o charakterze strategicznym przeprowadzono linię kolejową przebiegającą przez teren ozdobnej części założenia, co zniszczyło jedność kompozycji i wydatnie przyczyniło się do degradacji założenia. W latach 60. teren części ozdobnej podzielono na działki rolników indywidualnych, z których część zabudowano, w wyniku czego m.in. na miejscu dawnego dworu powstała zagroda chłopska (w 1988 r. należała ona do Mariana Stopy). Inne tereny po dawnych ogrodach zajęły pola uprawne, pastwiska, łąki, nowe sadki i ogrody przydomowe.¹²

Stawy dworskie przejęte zostały przez PGR w Łaszczowie, a później uległy przebudowie podczas budowy linii kolejowej w latach 70. XX w.¹³

Ze względu na śladowy stan zachowania dawnej kompozycji trudno powiedzieć, czy poza ogólną lokalizacją założenia zachowały się do lat 80. XX w. jakieś elementy pierwotnego, szesnastowiecznego rozplanowania folwarku w Hrebennem. Zachował się jedynie związek widokowy wzgórza folwarcznego ze wzgórzem cerkiewnym. Przetrwały też stawy (m.in. w miejscu dawnego stawu młyńskiego), ale ich forma i powierzchnia uległy tak wielkim przeobrażeniom, że w niczym już nie przypominały szesnastowiecznych. Z siedemnastowiecznej kompozycji, kontynuowanej też w I połowie XVIII wieku, nie zachowały się żadne elementy. (Istnieje natomiast cerkiew, przy której zachowały się stare drzewa odrębnego, cerkiewnego i plebańskiego założenia.) Z kompozycji powstałej w końcu XVIII wieku i na początku wieku XIX zachowały się do lat 80. XX w.: piwnice i fundamenty dworu, 3 stare lipy, ślady grobli, po której biegła droga dojazdowa i przebudowane stawy. Z elementów wprowadzonych w końcu XIX w. i na początku wieku XX zachowały się tylko dwa stare drzewa. Poza tym przetrwało kilka drzew sadzonych w okresie międzywojennym XX w. Tak więc przetrwały tylko ślady dawnej kompozycji.¹⁴

W roku 1988 roślinność obiektu była bardzo uboga. Składała się głównie z zarośli i grup młodych drzew wyrosłych z samosiewów (ale i te były nieliczne). Z dawnej kompozycji przetrwało zaledwie kilka drzew, z których najstarszymi były 3 lipy z końca XVIII w. lub z początku wieku XIX, mające średnice pni 160, 150 i 140 cm (w różnym stanie zdrowotnym). Pierwsza z nich rosła na wschód od budynku mieszkalnego, a dwie pozostałe, mające pomnikowy charakter, po obu stronach torów, obok osi dawnej drogi dojazdowej. Na północny-wschód od budynku mieszkalnego (przy granicy sadu) przetrwała lipa o średnicy pnia 83 cm, posadzona zapewne około połowy XIX w. Obok niej rosła druga lipa o średnicy pnia 65 cm, pochodząca prawdopodobnie z końca XIX wieku. Nieco młodszy od niej był dąb o średnicy pnia 57 cm, rosnący w zachodniej części założenia. Pozostałe, nieliczne stare drzewa obiektu pochodziły sprzed 1939 r. lub z lat 40., a nawet 50. XX w. Do tej grupy wiekowej należały 4 brzozy o średnicach pni 43-52 cm, jesion o średnicy pnia 44 cm, jabłoń o średnicy pnia 38 cm, dwie topole czarne o średnicach pni po 65 cm i dwie wierzby o średnicach pni 44 i 40 cm. Wśród zarośli przetrwała część starych leszczyn i bzów z dawnych nasadzeń ogrodowych.

Oprócz tego w obrębie założenia rosły nieliczne sadzone młode drzewa ozdobne oraz młode drzewa i krzewy owocowe skupione w sadach w sąsiedztwie zabudowań. Obok domu rósł też młody sadzony świerk, a w zachodniej części obiektu posadzono przy drodze żywopłot z agrestu, dwie grupy agrestów i kilka drzew.¹⁵

W przeszłości w kompozycji siedziby dworskiej w Hrebennem zwracało uwagę przede wszystkim umiejętne jej ulokowanie - na wzgórzu, w sąsiedztwie cieków wodnych - oraz powiązanie widokowe z sąsiednim wzgórzem cerkiewnym. Ogrody dworskie były przy tym doskonale widoczne z biegnącego obok traktu lwowskiego, a uroków dodawały całości rozległe stawy położone w dolinie strumienia. Ogrody i zabudowania dworskie były też dobrze widoczne z pozostałych stron - od północy ze wsi, od zachodu z leżących obok pól, a od południa aż z Siedlisk. Po zniszczeniu zabudowań i ogrodów funkcje obiektu w krajobrazie znacznie zmalały, mimo że samo wzgórze nadal było dobrze widoczne z biegnącej obok szosy. Resztki starych drzew na wzgórzu wyglądały w latach 80. XX w. malowniczo, ale nie tworzyły żadnej zwartej grupy, a młoda roślinność niczym się nie różniła od nasadzeń przyzagrodowych. Utrzymany został związek widokowy między wzgórzami dworskim i cerkiewnym, lecz o ile ze wzgórza dworskiego nadal można podziwiać cerkiew i jej otoczenie, to widok na wzgórze dworskie był mało atrakcyjny. Znacznie bardziej interesująco przedstawiały się zachowane w dolinie strumienia stawy.¹⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1900, s. 689

² Karta inwentaryzacyjna cerkwi w Hrebennem, sporządzona przez Jana Góraka w 1984 r.

³ AP w Zamościu, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, nr 23, Plan dóbr Hrebenne z 1854 r., skala 1:1280 oraz nr 25, Plan folwarku Hrebenne z 1906 r., skala 1:1280

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 513

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 174

⁶ Informacje ustne Firsowina Michała, zam. w Hrebennem

⁷ Informacje ustne Lipczak Katarzyny, zam. w Siedliskach

⁸ Informacje ustne Lipczak Katarzyny, zam. w Siedliskach

⁹ Informacje ustne Firsowina Michała, zam. w Hrebennem

¹⁰ Informacje ustne Firsowina Michała, zam. w Hrebennem

¹¹ Informacje ustne Firsowina Michała, zam. w Hrebennem; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Informacje ustne Firsowina Michała, zam. w Hrebennem; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, Rosyjska mapa sztabowa z około 1914 r., skala 1:84000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, HrebenneKategoria:dworski