Kryniczki

Park dworski - naturalistyczny, powstały około połowy XIX w. lub w II połowie tego stulecia jako część większego, regularnego założenia o kilku częściach funkcjonalnych, założonego po 1801 r.

Dawna nazwa: Kryniczki

Gmina: Krynice

Położenie obiektu: na zachód od wsi Krynice, a na wschód od wsi Zadnoga i Romanówka, przy drodze łączącej te wsie, na skłonie wzgórza opadającym ku zachodowi i ku północy do doliny rzeki Kryniczki i dużego zalewowego stawu sąsiadującego z założeniem

Wieś Kryniczki należała w ciągu wieków do dóbr Krynice, Polany lub Niemirówek.¹ Długo nie było tu jednak folwarku gdyż stosunkowo niewielka odległość od centrów dóbr nie zmuszała kolejnych właścicieli do zakładania folwarku akurat w Kryniczkach. Jeszcze na mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1939 r. nie odnotowano istnienia tu folwarku.²

W roku 1801 Feliks Ignacy Głogowski i Tekla z Głogowskich Liniewska dokonali podziału odziedziczonych po rodzicach dóbr Niemirówek w ten sposób, że Feliks Głogowski otrzymał Niemirówek, a Tekla Liniewska Kryniczki.³ Datę tę uznać można za początek usamodzielnienia się dóbr Kryniczki, co spowodowało zakładanie tu siedziby właścicieli. Początkowo była ona zapewne bardzo skromna, co sprawiło, że nie została uwidoczniona na mapie z 1939 r. więc powstały na początku XIX w. układ przestrzenny Kryniczek jest mało znany. Przypuszczalnie już w tym czasie wytyczone zostały granice prostokątnego terenu ogrodów, chociaż zapewne ówczesna kompozycja zajmowała tylko północną część późniejszej i graniczyła z drogą do Krynic.

Po Tekli Liniewskiej Kryniczki odziedziczyła Antonina z Liniewskich Staniszewska, która sprzedała je w 1832 r. Norbertowi Głogowskiemu.⁴ Od Norberta Głogowskiego, lub od jego spadkobierców Kryniczki nabył Piotr Kurmanowicz.⁵ Zapewne z jego osobą wiązać należy rozplanowanie w Kryniczkach ogrodu ozdobnego około połowy XIX w. lub w II połowie tego stulecia. Według informacji zawartych w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego, znajdował się tam z drzewa wystawiony dwór nad jeziorem, z ogrodem świeżo założonym. Majątek mający 611 morgów gruntu (około 305,5 ha) i 150 morgów lasu (około 75 ha) stanowił własność Piotra Kurmanowicza, wcześniej Głogowskich.⁶

Nieco późniejszy, bo pochodzący z 1890 r. opis, tak przedstawia interesujące nas założenie. „Idąc brzegiem jeziora po lewej stronie widzimy biegnące wzdłuż stoku góry aleje róż, świerków i bzów ślicznie założonego w duchu angielskim ogrodu kryniczkowskiego".⁷

Założenie w Kryniczkach otrzymało w II połowie XIX wieku prostokątny kształt, zamknięty od strony stawu skarpami. Północną część założenia zajęły budynki i park angielski, a południową sady. Na północy założenie sięgało do rozległego stawu zalewowego na rzece Kryniczce, zwanego jeziorem, a na południe sięgało około 150 m poza dzisiejszy przebieg drogi Krynice - Romanówka. Rozplanowanie ogrodu pociągnęło za sobą zmianę przebiegu tej drogi - przeprowadzono ją tak, by przebiegała między ogrodem ozdobnym, a sadami, na południe od zabudowań. Stary odcinek tej drogi, który pozostał w założeniu, wykorzystano jako aleję dojazdową do nowo wzniesionego dworu, który stanął w pobliżu istniejącej do dziś pomnikowej lipy. Przed dworem urządzono kolisty podjazd. Po przeciwnej stronie dworu znajdował się prostokątny dziedziniec, otoczony zabudowaniami gospodarczymi.

Ogrody ozdobne urządzono w północno-wschodniej części założenia. Opadały one malowniczo w stronę stawu, a duże różnice wysokości stwarzały rozległe perspektywy widokowe. Z parku otoczonego od zachodu i wschodu prostymi alejami rozciągały się widoki na duży staw w dolinie rzeki Kryniczki, leżący na północ od założenia. Duża ilość kwiatów sprawiała, że park nazywano nawet ogrodem kwiatowym. Północno-zachodnią część założenia zajmowały zabudowania gospodarcze ustawione wokół obszernego, prostokątnego dziedzińca folwarcznego. Natomiast na południe od dworu stała rządcówka, za którą rozciągały się sady. Sady te przecinała sieć prostych dróg, przy których rosły żywopłoty z drzew i krzewów owocowych lub ozdobnych. Droga dojazdowa biegnąca między parkiem a sadem została obsadzona kasztanowcami i topolami. Założenie miało więc regularny, kwaterowy układ, a całość ogrodzona była parkanem z drewnianych sztachet. Wspomniana w opisie z 1890 r. swobodna kompozycja ogrodu („w duchu angielskim") dotyczyła więc wyłącznie części ozdobnej, bogatej w kwietniki oraz klomby drzew i krzewów. Ale nawet i po granicach tego parku biegły proste aleje obsadzone różnymi gatunkami drzew o krzewów.

W okresie I wojny światowej Kryniczki nadal znajdowały się w rękach Kurmanowiczów, którzy w 1919 r. sprzedali majątek Grzegorzowi Lipczyńskiemu, właścicielowi pobliskich Krynic. Właściciel ten wyremontował dwór, tynkując przy tym jednocześnie ściany zewnętrzne. W dworze było wówczas 10 użytkowych pomieszczeń - 2 pokoje gościnne, salon, kancelaria, pokój sypialny, pokój stołowy, dwa pokoje, pokój służby i kuchnia.⁸ Po wyremontowaniu dworu zamieszkał w nim wraz z rodziną syn Grzegorza Lipczyńskiego Adam. Młody Lipczyński bardzo dbał o otoczenie dworu, między innymi zatrudniał w tym celu ogrodnika, którego zadaniem była pielęgnacja parku.⁹ W tym czasie poszerzono założenie o nowe sady położone na zachód od dotychczasowych ogrodów. Obszar założenia wynosił wówczas około 8 ha.

W połowie lat 20. XX w. do dworu w Kryniczkach należało 582,4 ha ziemi, z czego w latach 1926-1928 rozparcelowano 100 ha łąk.¹⁰

Rodzina Adama Lipczyńskiego zamieszkiwała w Kryniczkach do 1944 r., kiedy to właściciel został wywieziony do Związku Radzieckiego, a jego żona wyjechała do Lublina.

Po wojnie majątek rozparcelowano, przy czym po parcelacji zmianie uległ układ dróg w rejonie dworu. Drodze łączącej Krynice z Romanówką, obiegającej jeszcze w okresie międzywojennym założenie od strony południowej i wschodniej, przywrócono jej pierwotny przebieg i została ona poprowadzona przez środek założenia tuż obok dworu.¹¹

Po parcelacji majątku we dworze mieszkały rodziny okolicznych chłopów, którzy nie posiadali własnych zabudowań. Inne zabudowania dworskie przejęła w 1948 r. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. W czasie jej istnienia wycięto niemal całkowicie park w I połowie lat 50. XX w. Według Jana Góraka pozostały z niego na obrzeżach pojedyncze drzewa, 23 buki, 10 lip, 5 kasztanowców i 5 topól.¹² Rozebrano też zabudowania folwarczne pozostawiając jedynie stajnię i oborę.¹³

Po 1956 r. teren założenia przejęła Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska w Krynicach, która prowadziła tu Zakład Produkcji Rolnej, a w południowej części założenia, na terenie dawnego sadu założyła plantację chmielu.¹⁴ W 1958 r. z inicjatywy Zarządu Spółdzielni całkowicie rozebrano mocno już zdewastowany dwór.¹⁵ W ramach rozwoju działalności Spółdzielni w 1969 r. wybudowano mleczarnię, którą zlokalizowano przy drodze, niemal naprzeciwko miejsca, gdzie znajdował się budynek dworu. Od 1974 r. na terenie założenia w Kryniczkach gospodarzyła Spółdzielnia Kółek Rolniczych, która wybudowała tu różne budynki gospodarcze i budynek mieszkalny przystosowując teren po dawnym dworze do swoich potrzeb. Poza tym powstała na terenie dawnego sadu zagroda chłopska.

Wieloletni proces dewastacji założenia, jaki nastąpił po 1944 r. spowodował całkowite zniszczenie kompozycji parku, prawie całkowite zniszczenie sadów i znaczne przekształcenie centralnej części założenia. W tym stanie obiekt nie przedstawiał już większych wartości estetycznych ani przyrodniczych.¹⁶

Do lat 80. XX w. z kompozycji powstałej w Kryniczkach na początku XIX w. pochodzi zapewne układ skarp otaczających ogród od strony stawu, a spośród nasadzeń zachowała się tylko jedna lipa. Z kompozycji ukształtowanej w II połowie XIX w. zachowały się natomiast: trzy spośród budynków otaczających dziedziniec gospodarczy (dawna stajnia z wozownią, późniejszy magazyn, dawna obora, później również magazyn i dawny magazyn zbożowy z kuźnią), niewielka ilość starych drzew ozdobnych (w tym część nasadzeń przy dawnej drodze dojazdowej), ślad drogi biegnącej wzdłuż wschodniej granicy parku, droga biegnąca zachodnią granicą sadów oraz ślady po części nasadzeń ogrodowych w postaci odrostów korzeniowych lub zarośli. Z sadów założonych w okresie międzywojennym XX w. przetrwał tylko niewielki fragment założony po 1926 r.¹⁷

W 1936 r. na terenie dawnego założenia występowały 34 gatunki i odmiany drzew i krzewów, jednak rosło tu tylko około 30 starych drzew, a większość roślinności stanowiły młode nasadzenia ozdobne i owocowe, samosiewy, zarośla i odrosty korzeniowe. Ta młoda roślinność niewiele miała wspólnego z dawną kompozycją, jedynie niektóre grupy zaroślowe rosły wzdłuż dawnych podziałów przestrzennych terenu, a szpaler bukowo-grabowy wyrosły z odrostów odtwarzał przebieg starego, wyciętego szpaleru. Spośród drzew starych wyróżniała się pomnikowa lipa drobnolistna o średnicy pnia 120 cm, pochodząca zapewne z I połowy XIX w., rosnąca na skarpie w północno-zachodnim rogu założenia i będąca w dobrym stanie zdrowotnym. Około połowy XIX w. lub wcześniej posadzono lipę drobnolistną o średnicy pnia 105 cm, rosnącą w północnej części założenia, na południe od bramy wjazdowej. Nieco młodsze były 3 lipy o średnicach pni 85, 90 i 100 cm, kasztanowiec o średnicy pnia 90 cm, trzy buki o średnicach pni 80-85 cm, topola biała o średnicy pnia 111 cm (usychająca) i trzy wierzby o średnicach pni 90-117 cm (w kiepskim stanie zdrowotnym). Z końca XIX w. i z początku wieku XX pochodziły kasztanowce, buki i klon o średnicach pni 60-72 cm, a kilka innych starych drzew pochodziło z okresu międzywojennego oraz z lat 40. i 50. XX w.¹⁸

Niegdyś, położone na wzgórzu i wznoszące się nad doliną rzeki ogrody Kryniczek korzystnie wyróżniały się w krajobrazie, a naturalistyczny park był podziwiany i chwalony. Obecnie, po drastycznym zniszczeniu kompozycji ogrodów, wzniesieniu nowych budynków, przekształceniu terenów przez nowe ogrodzenia i nasadzenia oraz po przebudowie drogi dojazdowej, nic już nie zostało z tej świetności. Uwagę zwracały tu tylko trzy zachowane budynki dworskie (najbardziej stary magazyn zbożowy, usytuowany na skarpie w bezpośrednim sąsiedztwie drogi z Krynic). Poza tym teren założenia prawie nie różnił się od otoczenia siedzib chłopskich. Pozostały tylko dalekie widoki z dawnego wzgórza dworskiego.¹⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Barszczewska Leokadia, Parki wiejskie byłego powiatu tomaszowskiego, Lublin 1977, praca magisterska na UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. D. Fijałkowskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu, s. 67; Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w woj. Zamojskim, Zamość 1980, s. 26; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Niemirówek

² AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

³ AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, nr 37, Księga hipoteczna dóbr Niemirówek; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Niemirówek

⁴ AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, nr 37, Księga hipoteczna dóbr Niemirówek; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Niemirówek

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1887, s. 757; Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w woj. Zamojskim, Zamość 1980, s. 26

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1887, s. 757

⁷ Skrzyńska Kazimiera, Krynice, Wisła 1890, t. IV, s. 79-122

⁸ Informacje ustne Szeląg Heleny, byłej pokojowej we dworze w Kryniczkach

⁹ Informacje ustne Klicha Antoniego, byłego ogrodnika przy dworze w Kryniczkach

¹⁰ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3592, Akta parcelacji dóbr Kryniczki, w tym Plan majątku Kryniczki z 1926 r., sporządzony do celów parcelacyjnych

¹¹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]; Informacje ustne Szeląg Heleny, byłej pokojowej we dworze w Kryniczkach

¹² Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w woj. Zamojskim, Zamość 1980, s. 26

¹³ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w woj. Zamojskim, Zamość 1980, s. 26; Informacje ustne Gielmudy Stefanii, zam. w Kryniczkach

¹⁴ Informacje ustne Szeląg Heleny, byłej pokojowej we dworze w Kryniczkach; Informacje ustne Gielmudy Stefanii, zam. w Kryniczkach

¹⁵ Informacje ustne Szeląg Heleny, byłej pokojowej we dworze w Kryniczkach; Informacje ustne Gielmudy Stefanii, zam. w Kryniczkach

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryniczkach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryniczkach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryniczkach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryniczkach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

Austriacka wojskowa mapa sztabowa z 1914 r., w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

Fijałkowski Dominik, Kseniak Mieczysław, Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1983

Brykowski Ryszard, O drewnianych dworach na obszarze dawnego województwa lubelskiego [w:] Rocznik Muzeum Wsi Lubelskiej, Lublin 1981 [fot.]

Ciołek Gerard, Rejestr ogrodów zabytkowych woj. lubelskiego, Warszawa 1947-1948, maszynopis

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Dawne woj. lubelskie, t. VIII, z. 17, Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982

Petera Janina, Wiejskie dworki drewniane na Lubelszczyźnie [w:] Zagadnienia kultury ludowej, Lublin 1978

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KryniczkiKategoria:dworski