rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKryszyn

Park dworski - krajobrazowy, powstały w I połowie XIX w. na miejscu wcześniejszej, osiemnastowiecznej kompozycji barokowej, powstałej z przekształcenia siedziby dworskiej istniejącej co najmniej od XVI wieku

Dawna nazwa: Kryszyn

Gmina: Telatyn

Położenie obiektu: na wchód od wsi Kryszyn, od której oddzielają go strumień i stawy, na południe od drogi z Nabroża do Łykoszyna, obecnie w otoczeniu zagród chłopskich

 

Kryszyn na mapie w skali 1:25000

Kryszyn na mapie w skali 1:25 000 - lata 80. XX w.

Rejestr pomiarowy z 1578 r. wymienia Kryszyn jako własność Piotra Podhoreckiego1 i z pewnością już w tym czasie istniała tu siedziba dworska, jednak dziś niewiele wiadomo o jej rozplanowaniu.

Siedzibę tę ulokowano na niewielkim wzgórzu otoczonym od północy i zachodu strumieniami, w pobliżu traktu łączącego dwa sąsiednie majątki - Łykoszyn i Nabróż. Około pół kilometra na południe od Kryszyna przepływał podmokłą doliną trzeci strumień, a na wschód od wzgórza dworskiego, niespełna kilometr od niego, płynął przy granicy Łykoszyna strumień czwarty. Takie otoczenie ze wszystkich stron wodą pozwala przypuszczać, że Kryszyn to bardzo stary punkt osadniczy o historii starszej niż szesnastowieczna, a w wieku XVI wykształcił się tu zapewne układ siedziby charakterystyczny dla drobnoszlacheckich siedzib tego okresu, składający się z zabudowań, stawów i ogrodów użytkowych, a zapewne także młyna.

Nie znamy przemian tego obiektu aż do II połowy XVIII wieku, kiedy to dobra Kryszyn należały do Metelskich. Metelscy lub ich poprzednicy nadali Kryszynowi regularną, barokową formę, co pozostawiło ślad na późniejszej kompozycji krajobrazowej. Siedziba dworska zajmowała wówczas dość duży teren otoczony od północy i zachodu stawami, wykopanymi na strumieniach i powiązanymi ze sobą systemem rowów i kanałów. W centrum układu, na sztucznie uformowanym tarasie stał dwór. Przed dworem mieścił się dziedziniec, prawdopodobnie zamknięty po bokach innymi budynkami. Na dziedzińcu tym zbiegały się 3 drogi dojazdowe wiodące na południowy-wschód, na wschód i na północny-wschód. Oś główną założenia podkreślała droga wiodąca od wschodu, która łączyła dwór z drogą dojazdową biegnącą wschodnią granicą kompozycji. Otaczające dwór i dziedziniec ogrody dworskie sięgały prawdopodobnie od południa do drogi biegnącej po grobli między stawami i łączącej siedzibę dworską z wsią ciągnącą się wzdłuż strumienia po przeciwnej stronie stawów.

Na początku XIX wieku część dóbr Kryszyn przeszła w ręce braci Jana i Pawła Turskich. Jednocześnie wdowa po Metelskim - Anna z Razowskich sprzedała 15 sierpnia 1815 r. cały majątek za sumę 40 tys. złotych polskich Pawłowi Kosseckiemu, który w 1823 r. wykupił resztę dóbr od Jana i Pawła Turskich za 25600 złotych polskich.2

Paweł Kossecki dbał o rozwój gospodarki rolnej w swoich dobrach, a także o zabudowania dworskie i ich otoczenie. Za jego czasów powstały też zapewne, wymienione w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego piękne kapliczki murowane ze statuami.3 Być może również ten właściciel wzniósł obszerne budynki gospodarcze otaczające prostokątny dziedziniec gospodarczy, stojące przy wschodniej granicy założenia. Jednak skoro żaden z tych budynków się nie zachował, to nie można też wykluczyć, że mogły również być wzniesione wcześniej.

Wygląd ogrodów dworskich w tym czasie jest zupełnie nieznany. Można przypuszczać, że zostały przynajmniej częściowo przekomponowane w duchu romantycznym lub krajobrazowym, a ich forma mogła korespondować ze stylem i nastrojem neogotyckiej kapliczki, wzniesionej u zbiegu dróg na północny-wschód od założenia. Przejawem przebudowy w duchu krajobrazowym mogły też być widoczne na późniejszym planie (z 1867 r.) zaokrąglone narożniki terenów zajętych przez dwa spośród trzech ogrodów, świadczące o płynnym przebiegu niektórych dróg.

Pomyślny rozwój dóbr Kryszyn, liczących w tym czasie 471 morgów ziemi (około 235,5 ha),4 trwał do śmierci Pawła Kossackiego w 1858 r., kiedy to na mocy jego testamentu zostały one podzielone w różnych częściach między pięcioro jego dzieci: Dominika Andrzeja Adama Ignacego, Maksymiliana Edwarda, Faustyna (Feliksa) Jordana, Honoratę Sabinę Franciszkę oraz Różę Teresą Ewę Szeptycką.5 Rodzeństwo Kossackich, które nie zamieszkiwało w Kryszynie, zgodnie przystało później na propozycję właściciela klucza Dutrów Antoniego Wysoczańskiego, który chciał zakupić majątek Kryszyn w całości. Transakcję sfinalizowano w lipcu 1858 r., kiedy to Wysoczański kupił Kryszyn za 22500 rubli srebrem.6 Po dwudziestu latach Antoni Wysoczański sprzedał w 1878 r. te dobra Antoninie Erazmie Janiszewskiej, córce Antoniego.7 W rękach rodziny Janiszewskich majątek pozostawał aż do parcelacji w 1944 r.

W roku 1867 wykonano plan folwarku Kryszyn, który pokazuje zapewne rozplanowanie założenia ukształtowane jeszcze za czasów Pawła Kossackiego.8 Ogólny obszar kompozycji siedziby dworskiej (bez stawów w dolinie strumienia) wynosił wówczas około 9 ha. Jak się wydaje II połowa XIX w. i początek wieku XX przyniosły powolny upadek założenia, stopniową likwidację ogrodów ozdobnych i usuwanie części elementów starszych kompozycji. Siedziba zachowała jednak stary układ stawów, dróg dojazdowych i zabudowań.

W okresie międzywojennym XX w., według skróconego rejestru pomiaru majątku z maja 1928 r., dokonanego przez mierniczego przysięgłego Stanisława Zygmunta Kochanowskiego do majątku Kryszyn należało łącznie 312 morgów i 34 prętów ziemi (około 156 ha), z czego ogrody warzywne zajmowały 2 morgi 11 prętów (około 1 ha), ogrody owocowe 3 morgi 229 prętów (około 1,5 ha), grunty orne 277 morgów 73 pręty (około 138,5 ha), a łąki 17 morgów 93 pręty (około 8,5 ha).9 Dobra należały wtedy do Włodzimierza Janiszewskiego, a zarządzali nimi najpierw Gacman, a następnie Józef Kiełczewski.10

W przytoczonym rejestrze gruntów z 1928 r. wymieniono tylko ogrody użytkowe (ogród warzywny i sad) o dość skromnej powierzchni około 2,5 ha. Brak ogrodów ozdobnych i stosunkowo niewielka powierzchnia ogrodów użytkowych mogłyby świadczyć o znacznej utylizacji kompozycji, jak również o zamianie części terenów ogrodowych na pola uprawne, jaka nastąpiła do tego czasu. Byłoby to całkiem możliwe zważywszy niewielką ogólną powierzchnię majątku, którego właściciele mieli zapewne trudności finansowe. W latach 20. i na początku lat 30. XX w. dobra były bowiem kilkakrotnie parcelowane. Przed wybuchem II wojny światowej oraz w czasie jej trwania w zabudowaniach dworskich mieścił się utrzymywany przez właściciela przytułek dla dzieci.11

Po zakończeniu działań wojennych, na mocy dekretu PKWN z 6 października 1944 r. dobra Kryszyn o obszarze 174 ha 434 m2, stanowiące własność Krystyny Marty i Wacława Antoniego Janiszewskich zostały przeznaczone do parcelacji.12

Już w 1945 r. dwór i zabudowania dworskie zostały rozebrane przez miejscową ludność. Wycięto też wiele starych drzew niszcząc kompozycję ogrodów. Na terenie założenia wzniesiono następnie zagrody chłopskie, a tereny po dawnych ogrodach przystosowano do potrzeb gospodarki chłopskiej. W roku 1987 zamieszkiwali tam Aleksander Dziordziński, Władysław Kozłowski i Zofia Pikuła.13

Zniszczenia jakie nastąpiły po 1945 r. spowodowały prawie całkowite zniszczenie dawnej kompozycji wnętrza obiektu. Jedynie na jego obrzeżach przetrwały zdewastowane stawy i część nasadzeń utrzymujących się też miejscami przy głównych drogach dojazdowych biegnących po granicach terenu dawnego założenia. Te szczątki dawnej kompozycji nie miały już większych walorów estetycznych, a same ogrody należałoby uznać za niezachowane.14

Do lat 80. XX w. z kompozycji pierwotnej siedziby w Kryszynie zachowała się lokalizacja założenia na wzgórzu otoczonym strumieniami, a być może także główne drogi dojazdowe. Także stawy wykopane na strumieniu oddzielającym dwór od wsi mają szesnastowieczną metrykę (choć ich kształt zapewne ulegał zmianom). Z barokowej, osiemnastowiecznej kompozycji zachowały się droga poprowadzona na osi dworu oraz fragment drogi prowadzącej do dworu od południa (leżący na południe od drogi ze wsi), a także zapewne północny staw i pozostałości tarasu dworskiego oraz kilka najstarszych wiązów i lip. Z kompozycji powstałej w II połowie XIX wieku przetrwały nieliczne stare drzewa oraz neogotycka kapliczka, stojąca u zbiegu dróg na północny-wschód od dawnych ogrodów i druga kapliczka, wzniesiona na północny-zachód od założenia. Z elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. i na początku wieku XX przetrwała część nasadzeń ozdobnych przy drogach, stawach i na tarasie dworskim oraz część drewnianego budynku mieszkalnego wzniesionego w sąsiedztwie dworu (po II wojnie światowej przebudowana).15

W roku 1987 roślinność obiektu była bardzo uboga. Występowało tu 26 gatunków drzew i krzewów. Roślinność grupowała się nad brzegami stawów i przy drogach jezdnych, gdzie rosły zarówno drzewa stare, jak większość drzew młodych (głównie samosiewów) i zarośla. Wnętrza po dawnych ogrodach pozbawione były roślinności. Jedynie na tarasie dworskim rosły 3 stare drzewa, 2 szpalery lilaków i drzewa owocowe w sadku przyzagrodowym. Większość zachowanych starych drzew pochodziła z końca XIX w. i z I połowy wieku XX. Tylko kilkanaście starych drzew przetrwało z nasadzeń dokonywanych w I połowie XIX w. lub jeszcze w wieku XVIII. Należały do nich: 7 wiązów pozostałych ze szpaleru rosnącego wzdłuż drogi w południowo-wschodnim narożniku dawnego ogrodu, osiągających 80-225 cm średnicy pni (i mających 50-100% zdrowotności), topola czarna o średnicy pnia 213 cm, rosnąca nad rowem w północnej części założenia, dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 103 i 118 cm, rosnące obok północnego stawu oraz dwa kasztanowce białe o średnicy pni 98 i 103 cm, rosnące obok miejsca lokalizacji dworu. Te najstarsze drzewa obiektu miały pomnikowy charakter. Ponadto kilka okazałych wierzb o średnicach pni 80-104 cm pochodziło zapewne z końca XIX w. Pozostałe stare drzewa (jesiony, topole białe i czarne, grochodrzewy, wiązy) pochodziły z nasadzeń późniejszych, dokonywanych w I połowie XX w. i miały od 40 do 70 cm średnicy pni.16

Kryszyn - kapliczka z figurą św. Antoniego

Kryszyn - kapliczka z figurą św. Antoniego - stan współczesny

www.polskiekrajobrazy.pl

Umieszczenie siedziby dworskiej w Kryszynie na wzgórzu otoczonym ciekami wodnymi predysponowało ten obiekt do odgrywania w krajobrazie znaczącej roli. Ogrody dworskie musiały być widoczne z daleka, a sąsiadujące z nimi stawy dodawały założeniu malowniczości. Istniał też niewątpliwie związek widokowy między dworami w Kryszynie i w Łykoszynie. W wyniku zniszczenia większości założenia obiekt utracił większość swoich krajobrazowych walorów i niewiele się wyróżniał z otoczenia. Tym bardziej, że z niezbyt licznymi zachowanymi starymi drzewami konkurowały nowe nasadzenia otaczających obiekt zagród chłopskich. W latach 80. XX w. w widoku na założenie z zewnątrz intrygowały stare wiązy rosnące przy granicy dawnego ogrodu, drzewa nad północnym stawem oraz neogotycka kapliczka. Interesujący widok rozciągał się ponadto z tarasu dworskiego na dolinę i stawy, które zachowały część swojej malowniczości.17

Krzysztof Kucharczyk

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVII, Ziemie Ruski, Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 212

2 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 763

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 763

5 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn

6 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn

7 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn

8 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn, Plan folwarku Kryszyn  około 1867 r.

9 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn

10 Informacje ustne Kozłowskiego Władysława, zam. w Kryszynie; Informacje ustne Dziordzińskiej Marii, zam. w Kryszynie

11 Informacje ustne Kozłowskiego Władysława, zam. w Kryszynie; Informacje ustne Dziordzińskiej Marii, zam. w Kryszynie

12 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 19, Księga hipoteczna dóbr Kryszyn, Pismo Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Lublinie z 12 listopada 1946 r.

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryszynie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryszynie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryszynie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryszynie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kryszynie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiór Kartograficzny, Rosyjska mapa sztabowa, przed 1914 r., skala 1:84000

Austriacka wojskowa mapa sztabowa z 1914 r., w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Kryszyn, krzysztof kucharczykKategoria:dworski