rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKrzywystok

Park dworski - naturalistyczny, powstały w końcu XIX w. na miejscu założonego w końcu XVIII w. folwarku o funkcjach wybitnie użytkowych

Dawna nazwa: Krzywystok Krzywy Stok

Gmina: Komarów - Osada

Położenie obiektu: na zachód od głównego kompleksu zabudowań wsi Krzywystok, a na północ od asfaltowej szosy z Wólki Łabuńskiej do Tyszowców

 

Trudno dziś ustalić, jakie były początki Krzywegostoku. Pojawia się on w źródłach na początku XIX wieku, przy czym Tabela miast, wsi i osad Królestwa Polskiego z 1827 r. podaje, że było tu wówczas 7 domów i 46 mieszkańców.1 Była to więc w tym czasie osada niewielka (być może folwarczna). Jak można przypuszczać tereny te należały wcześniej do większych dóbr, prawdopodobnie łabuńskich, a powstanie tu folwarku nastąpiło pewnie w końcu XVIII wieku i aż do końca XIX w. był to niewielki folwark o funkcjach wyłącznie utylitarnych. O wyglądzie tego folwarku, ani o lokalizacji jego zabudowań nie posiadamy dziś żadnych informacji. Należy jednak sądzić, ze stały one w obrębie terenu późniejszego, dziewiętnastowiecznego założenia, którego część przetrwała do końca XX stulecia.

W końcu XIX wieku w folwarku w Krzywymstoku stały 4 domy murowane, a gospodarowano na 701 morgach ziemi oranej (około 350,5 ha), żyło tu 70 mieszkańców, a przy dworze znajdowały się warzywnik i sad śliwowy.2 W roku 1873 osadnicy przybyli z przeludnionej Galicji założyli tu Kolonię Krzywystok.3

W roku 1871 majątek Krzywystok kupił na licytacji właściciel Garbacza Ksawery Jagniński.4

Po usamodzielnieniu się dóbr folwark przebudowano nadając mu kształt przestrzenny znany z przekazów dwudziestowiecznych. Przy drodze do Tyszowców urządzono tam park zajmujący prostokątny teren sąsiadujący od zachodu z sadem otoczonym z dwóch stron szpalerami drzew i krzewów. W północnej części parku stał murowany, parterowy dwór o rzucie prostokąta, przed którym urządzono podjazd z klombem. Niewielką przestrzeń parku skomponowano w guście naturalistycznym, sadząc grupy drzew i krzewów różnych gatunków, między którymi rozrzucone były na trawnikach kępy kwiatów i przebiegały swobodnie poprowadzone drogi spacerowe.

Na północ od dworu i parku wzniesiono kamienne budynki gospodarcze, otaczające prostokątny dziedziniec, przylegający północno-wschodnim narożem do niewielkiego stawu urządzonego w oparciu o nieistniejący dziś strumyk. Dalej na wschód, za drogą biegnącą po granicy części gospodarczej i parku, a prowadzącą do lasu, wzniesiono czworak i oborę dla fornali. Na południe od nich mieścił się ogród użytkowy sąsiadujący od południa ze stajnią i kuźnią, stojącymi na wschód od parku nieopodal traktu tyszowieckiego.

Po śmierci Ksawerego Jagnińskiego w 1881 r. majątek podzielony na równe części odziedziczyły jego dzieci: Konstantyn, Maria Jadwiga, Jan Nepomucen, Jadwiga Maria, Stanisław Kostka i Franciszek Ksawery.5 Folwark jednak nadal funkcjonował jako całość, a w 1904 r. większość tych dóbr (4/6) kupił od spadkobierców Ksawerego Jagnińskiego Tytus Krzemiński. Po jego z kolei śmierci majątek po nim odziedziczyła jego żona Eugenia z Kalińskich.6

Za czasów Tytusa Krzemińskiego majątek został zadłużony, czego skutkiem były parcelacje gruntów. Pierwszą przeprowadzono w 1912 r.7 Po roku 1918 parcelacje na spłatę długów powtarzały się, a dodatkowo majątek podlegał ustawie o reformie rolnej z 1920 r. i Związek Ziemian wraz z kółkami rolniczymi prowadziły sprzedaż jego ziemi.8

Po śmierci Eugenii Krzemińskiej w 1937 r. i po przeprowadzeniu postępowania spadkowego, w związku z brakiem spadkobierców majątek Krzywystok przeszedł na własność Skarbu Państwa.9 Do tego czasu wygląd siedziby dworskiej nie uległ tam zasadniczym zmianom. Zabudowa folwarku była typowa dla średnich i małych folwarków tego regionu. Stały tam stodoła, obora, stajnia, kuźnia i dwa czworaki - wszystkie z kamienia. Przy drodze do Zamościa leżał niezbyt rozległy park z drogami spacerowymi i kwiatowym klombem przed dworem. Dwór wzniesiony w końcu XIX wieku stał na skraju tego parku. Na zachód od parku znajdował się sad, w większości jabłoniowy, ale rosły tam też m.in. orzechy włoskie. Całość kompozycji założenia dopełniał niewielki staw sąsiadujący z dziedzińcem gospodarczym, jednak w okresie międzywojennym już zaniedbany i nieużytkowany.10 Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 5,5 ha.

W czasie II wojny światowej Krzywystok jako majątek państwowy administrowany był przez Niemców. Założenie dworsko-ogrodowe istniało wtedy w całości w swoich wcześniejszych granicach i nie ulegało istotniejszym zmianom.11

W latach 1944-1945 w ramach reformy rolnej majątek rozparcelowano. Resztówka wraz z parkiem i zabudowaniami przeszła w gestię gminy Komarów, po czym dwór i zabudowania dworskie szybko uległy zniszczeniu. Murowany dwór rozebrano na materiał budowlany, a pozostałe budynki zrównano z ziemią - powstały na ich miejscu dwie zagrody chłopskie i pola uprawne. Najdłużej stał opuszczony i zrujnowany czworak, który rozebrano około 1961 r.12

Nadal należący do gminy park niszczał zaniedbany, a miejscowa ludność wypasała w nim bydło. Ubyło w nim więc starych drzew i krzewów. Na części dawnego sadu urządzono natomiast punkt skupu Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej w Tomaszowie Lubelskim. Wzniesiono tam także kilka nowych budynków dla potrzeb jednego z miejscowych rolników. Teren dawnego stawu zajęły łąki.13

W wyniku zniszczeń obszar, na którym zachowały się elementy dawnej kompozycji skurczył się do około 3,5 ha, a dawny układ można było uznać za zachowany częściowo, zaś sam park za zachowany w stanie posuniętej dewastacji.

Do lat 80. XX w. po folwarku, jaki istniał w Krzywymstoku od końca XVIII w. do ostatniej ćwierci wieku XIX zachowały się 3 dęby, jedna stara wierzba oraz być może drogi biegnące granicami parku i sadu. Z kompozycji powstałej po 1871 r. przetrwały: mocno zdewastowany park, część sadu, resztki nasadzeń wokół sadu, obniżenie po stawie, i drzewa posadzone przy szosie. W parku pozostało sporo drzew i krzewów ozdobnych różnych gatunków. Z okresu międzywojennego XX w. zachowała się część dosadzanych w tym czasie drzew.14

W roku 1988 na terenie obiektu występowało 35 gatunków i odmian drzew i krzewów. Starodrzew skupiony był na terenie parku, przy szosie i przy drodze do lasu, a dominowały w nim drzewa sadzone w końcu XIX w. i w I połowie wieku XX. Starsze kasztanowce i lipy osiągały średnice pni od 60 do 72 cm, zaś wierzby od 70 do 90 cm. Młodsze, dwudziestowieczne nasadzenia składały się z lip, grabów, sosen, jesionów, wierz, kasztanowców, buków i klonów o średnicach pni od 40 do 60 cm. Wiekiem wyróżniały się tylko 3 zdrowe dęby o średnicach pni 80, 85 i 90 cm, sadzone około połowy XIX wieku oraz wierzba o średnicy pnia 120 cm. Oprócz drzew starych w parku i przy drogach rosły tu także pojedyncze młode drzewa różnych gatunków posadzone po II wojnie światowej oraz grupy zarośli i podrosty drzew wśród których przetrwały nieliczne stare lilaki, leszczyny i karagany. Ponadto, w sadzie i przy szosie rosły stare i młode drzewa owocowe - jabłonie, śliwy, orzechy, grusze i czereśnie.15

Po zniszczeniu zabudowań dworskich i części ogrodów użytkowych obiekt w latach 80. XX w. nie przedstawiał już takich walorów krajobrazowych jak dawniej. Niemniej, park był dobrze widoczny od zachodu i północy, a ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo szosy był też często oglądany. Wyróżniał się w krajobrazie wsi jako zwarty masyw starych drzew, ale z powodu małej powierzchni nie miał wielkiego znaczenia przyrodniczego. Dobrze widoczny był również sąsiadujący z parkiem sad, ale zarośla przy jego granicach robiły przygnębiające wrażenie. Podobnie jak dawniej, wnętrza parku nie miały wyprowadzonych poza ten obiekt osi widokowych.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetyczna, Warszawa 1827

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 815

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 815

4 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 203, Księga hipoteczna i zbiór dokumentów majątku Krzywystok

5 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 203, Księga hipoteczna i zbiór dokumentów majątku Krzywystok

6 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 203, Księga hipoteczna i zbiór dokumentów majątku Krzywystok

7 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 203, Księga hipoteczna i zbiór dokumentów majątku Krzywystok

8 Kronika powiatu zamojskiego, Nr 1-2, Zamość, kwiecień 1918

9 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 203, Księga hipoteczna i zbiór dokumentów majątku Krzywystok

10 Informacje ustne Lach Aleksandry, zam. w Krzywymstoku

11 AP w Zamościu, SPT, nr 63, wykaz miejscowości pow. tomaszowskiego (z lat okupacji)

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krzywymstoku, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krzywymstoku, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krzywymstoku, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krzywymstoku, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krzywymstoku, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Mapa sztabowa Polski, WIG, Warszawa 1936, skala 1:100000, pas 46, słup 37, kwadrat Tyszowce

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KrzywystokKategoria:dworski