rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeŁaszczówka

Ogród dworski - barokowy, powstały w II połowie XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku założonego między 1585 a 1621 r. i zapewne kwaterowego ogrodu, na przełomie XIX i XX w. częściowo przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Łaszczówka

Gmina: Tomaszów Lubelski

Położenie obiektu: na południowy-wschód od zabudowań wsi, na niewielkim wzgórzu pierwotnie otoczonym z trzech stron ciekami wodnymi (rzeką Sołokiją i dwoma strumieniami), dziś w sąsiedztwie stawów rybnych leżących na wschód i południe od siedziby dworskiej i na zachód od doliny rzeki Sołokiji

 

Dzisiejsza Łaszczówka wchodziła pierwotnie w skład rozległych dóbr Nedeżowa - Gródek - Jarczów, należących do rodziny Łaszczów Nedeżowskich. Dobra te należały najpierw do Stanisława Łaszcza Nedeżowskiego, a po jego śmierci w 1585 r. zostały podzielone między jego synów - Jerzego, Stanisława, Floriana i Mikołaja Łaszczów Nedeżowskich.1 Bezpośrednia wzmianka historyczna o Łaszczówce pochodzi z 1621 r., kiedy to Jerzy Łaszcz Nedeżowski, dziedzic dóbr Łaszczówka, zapewnił wolny wrąb (w lasach tych dóbr) Andrzejowi Koryckiemu, jego sukcesorom i poddanym.2 Łaszczówka była więc folwarkiem powstałym w wyniku wewnętrznej kolonizacji dóbr nedeżowskich, zaś nazwa Łaszczówka pochodzi od nazwiska właściciela, a założenie folwarku nastąpiło pomiędzy 1585 a 1621 rokiem.

Założony między 1585 a 1621 r. folwark w Łaszczówce zlokalizowany był w tym samym miejscu, w którym później rozwinęła się barokowa kompozycja siedziby dworskiej. Istniejący w 1621 r. folwark miał zapewne kompozycję kwaterową o cechach wczesnobarokowych, która utrzymywała się tu do końca XVII w., a także w I połowie wieku XVIII. Stał tam dwór otoczony zabudowaniami gospodarczymi skupionymi wokół dziedzińca lub kilku dziedzińców. Na wschód od dworu znajdował się kwaterowy ogród. Już wtedy wykopane zostały dwa duże stawy zamykające całość kompozycji od południa, zaś od wschodu ogród sąsiadował z rozlewiskami rzeki Sołokiji. Istotnym elementem kompozycji była wspominana w źródłach kaplica dworska,3 zlokalizowana na zachód od folwarku, zapewne w miejscu dzisiejszego zespołu krzyży, stojących obok bloku mieszkalnego, przy wjeździe na teren założenia.4 Do zabudowań i do kaplicy wiodła droga z Tomaszowa, zaś inna droga, biegnąca po grobli między stawami, łączyła Łaszczówkę z okolicznymi majątkami. Kaplicę i dwór łączyła też zapewne oś widokowa. W wieku XVIII kaplica ta funkcjonowała jako filia kościoła w Tomaszowie.5

Łaszczówka znajdowała się w posiadaniu Łaszczów do około połowy XVIII w. Zapewne w tym czasie nabył ją Placyd Kurdwanowski, kuchmistrz króla Augusta III. Prawdopodobnie z jego inicjatywy dokonano przebudowy założenia, nadając mu bardziej reprezentacyjny charakter. Powstał wtedy barokowy układ przestrzenny, w którym dwie proste, krzyżujące się drogi oddzielały od siebie cztery odrębne części funkcjonalne założenia, a całość przylegała od południa do jednego z dwóch dużych, starych stawów.

W południowo-wschodniej części kompozycji wzniesiono nowy dwór w pobliżu wielkiego stawu wschodniego, usytuowany na osi kompozycyjnej biegnącej z północy na południe. W tej samej części znajdował się też sąsiadujący z dworem od południowego-wschodu dziedziniec otoczony kilkoma budynkami. Zapewne miały one przynajmniej w części charakter reprezentacyjny (jak oficyna, spichrz, rządcówka itp.). Do dworu biegły teraz dwie drogi - jedna po granicy ogrodów i druga (wiodąca na dziedziniec przed dworem), poprowadzona skośnie od kaplicy w kierunku południowo-wschodnim po czym skręcająca i podążająca dalej równolegle do stawu.

W południowo-zachodniej części stały wokół drugiego, prostokątnego dziedzińca budynki gospodarcze sąsiadujące od zachodu z kaplicą. Wiodła do nich (i do zabudowań części gospodarczej) od północy droga ze wsi, oddzielająca ogród ozdobny od użytkowego, zajmującego północno-zachodnią część założenia.

Część północno-wschodnią zajmował ogród ozdobny powiązany widokowo z dworem ustawionym na niewielkim tarasie. Ogród ozdobny składał się z kilku kater otoczonych lipowymi alejami i szpalerami. Ówczesna kompozycja tych kwater nie jest dziś znana. Wiadomo jedynie, że na jednym ze skrzyżowań dróg ogrodowych umieszczono ciennik lipowy. Być może i inne punkty zbiegu dróg ogrodowych także były akcentowane, np. altanami lub innymi elementami budowlanymi. Ogród ozdobny sięgał do najbardziej na północ wysuniętego stawu.

Kolejnym właścicielem dóbr został syn Placyda - Jan Kurdwanowski, od którego nabyła je w 1809 r. Tekla z Kurdwanowskich Hulewiczowa.6 Za jej rządów prawdopodobnie nie wprowadzano istotniejszych zmian w rozplanowaniu założenia.

W roku 1853 dobra Łaszczówka przeszły po śmierci Hulewiczowej w spadku na Wojciecha Kiwerskiego. Prowadził on na terenie dóbr roboty górnicze odnotowane w źródłach następująco: „przed 40 laty górnicy sprowadzeni szukali tu srebra w pokładach kamiennych, lecz dla małej ilości zaniechano".7 Prace te prowadzono poza siedliskiem dworskim.

Kolejnymi dziedzicami Łaszczówki byli synowie Wojciecha Kiwerskiego - Edward i Wojciech Kiwerscy, którzy odziedziczyli dobra w roku 1882.8 W tym samym roku Edward Kiwerski odkupił część dóbr należącą do brata i rozpoczął samodzielną gospodarkę. Zapewne to jego staraniem wzniesiono w Łaszczówce browar, różne zabudowania gospodarcze i 2 młyny. Eksploatowano tam też pokłady kamienia i torfu. W tym czasie obszar dóbr wynosił 1501 morgów (około 750 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 364 (około 182 ha), łąk morgów 209 (około 104,5 ha), pastwisk morgów 95 (około 47,5 ha), wód morgów 9 (około 4,5 ha), lasu morgów 793 (około 396,5 ha), a nieużytków i placów morgów 31 (około 15,5 ha).9

Nic nie wskazuje na to aby w wieku XIX siedziba dworska w Łaszczówce przechodziła jakieś większe przeobrażenia. Jedynie w czasie Powstania Styczniowego uległa zniszczeniu stojąca przy założeniu kaplica.

Dopiero na przełomie XIX i XX w. doszło tu do wielu zmian. Edward Kiwerski wybudował bowiem na terenie dóbr, w pobliżu szosy do Tomaszowa, nowy folwark o regularnym, prostokątnym układzie. Folwark ten, którego rozplanowanie znamy z zachowanego planu,10 miał zapewne wybitnie utylitarny charakter. Później został on oddzielony od dóbr Łaszczówka, a następnie w okresie międzywojennym rozparcelowany. Prawdopodobnie w tym samym czasie wzniesiono też kilka nowych budynków w części gospodarczej sąsiadującej z dworem.

Usiłowano też przekomponować park w duchu krajobrazowym sadząc grupy drzew i krzewów ozdobnych i zapewne urządzając podjazd. Nic bliższego o tych zmianach nie wiadomo, ale całość zachowała jednak regularny, barokowy schemat kompozycyjny.

W okresie I wojny światowej założenie w Łaszczówce zostało zdewastowane i częściowo zniszczone. W latach 20. przystąpiono do jego odbudowy i renowacji. Dokonano nasadzeń uzupełniających wokół dworu, w ogrodach i przy zabudowaniach, ale nie zmieniano w sposób zasadniczy ukształtowanego już układu przestrzennego toteż dalsze partie ogrodu nie uległy wielkiej przebudowie i zachowały regularny, barokowy układ przestrzenny. Całość siedziby ogrodzono wówczas drewnianym płotem. Przed dwór wiodła dobrze utrzymana aleja dojazdowa wysypywana piaskiem, a wokół dworu rosły kwiaty i ozdobne krzewy.11 Całość założenia zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 20,5 ha.

W 1930 r. zmarł Edward Kiwerski, a dobra po nim odziedziczyli: Wojciech Marian Kiwerski, Stefan Józef Kiwerski oraz Zofia Maria z Kiwerskich Płachecka 2o voto Augustynowicz.12 W wyniku ugody rodzinnej Łaszczówkę objęła w 1932 r. ta ostatnia.

Augustynowiczowie władali majątkiem do 1944 r., kiedy to wyjechali stąd razem z cofającymi się wojskami niemieckimi. Po 6 września 1944 r. grunty majątku zostały częściowo rozparcelowane. Ośrodek dóbr objął najpierw Państwowy Zarząd Nieruchomości Ziemskich, a w latach 50. przejęła go Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Rozebrano wówczas część drewnianej zabudowy, a ozdobna część ogrodów została silnie zdewastowana i w jej zachodniej części urządzono parking rolniczy. Budynek dworu przeznaczono na szkołę.

Na początku lat 70. XX w. Spółdzielnia uzyskała nowe kredyty i wzniosła blok mieszkalny usytuowany obok dworu oraz różne nowe budynki gospodarcze. W 1980 r. rozpoczął się na terenie założenia nowy okres inwestowania. Wzniesiono wówczas kolejny blok na zachód od krzyży w miejscu dawnej kaplicy. Jednocześnie dworskie budynki gospodarcze stojące w południowo-zachodniej części założenia, od lat nieużywane, zostały wyremontowane. W 1984 r. rozebrano dawny dwór, a szkołę przeniesiono do nowo wzniesionego budynku, usytuowanego na zachód od założenia.

Efektem powojennych zmian było ogromne zniszczenie dawnej kompozycji ogrodowej i zabudowanie większości terenu założenia. Większe grupy zieleni pozostały tam jedynie w północno-wschodniej części, w sąsiedztwie istniejących nadal, choć przebudowanych, stawów. Powstał za to na wschód od dawnych ogrodów kompleks nowych stawów rybnych w podmokłej dotąd dolinie rzeki Sołokiji, co spowodowało, że razem z nimi obszar obiektu zwiększył się do około 29,5 ha, z czego około 24 ha zajmowały stawy.13

Do lat 80. XX w. z siedemnastowiecznej kompozycji Łaszczówki, rozwijanej także w I połowie XVIII wieku zachowały się: ogólna lokalizacja siedziby, drogi dojazdowe i dwa (przebudowane) stawy. Barokowa kompozycja ukształtowana w II połowie XVIII w. uległa do lat 80. wieku XX prawie całkowitemu zniszczeniu. Pozostały z niej do tego czasu jedynie fragmenty nasadzeń wschodniej części ogrodu ozdobnego, dwie drogi wiodące do dworu i fragment skarpy tarasu dworskiego. Spośród elementów wprowadzanych w wieku XIX zachowały się tylko drewniano-murowany budynek dawnej stodoły (służący jako magazyn), stojący w sąsiedztwie stawu i dwie lipy, rosnące w zachodniej części ogrodu ozdobnego. Z lat międzywojennych XX w. przetrwały tylko nieliczne stare drzewa (w tym fragment szpaleru kasztanowców przy dworze).14

W roku 1987 roślinność obiektu składała się z 36 gatunków i odmian drzew i krzewów, jednak większość z nich to były młode nasadzenia z lat 80 XX w. Drzewa stare były tu bowiem nieliczne. Poza tymi, które przetrwały z kompozycji wschodniej części ogrodu ozdobnego, rosły wśród zabudowań Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej 34 stare drzewa różnych gatunków (rozrzucone w różnych miejscach). Najstarszymi drzewami obiektu były lipy drobnolistne i szerokolistne pozostałe z dawnych szpalerów i ciennika. Co najmniej 8 z nich, mających średnice pni od 120 do 160 cm (i niezbyt już zdrowych) posadzono jeszcze w wieku XVIII. Pozostałe 21 lip o średnicach pni 80-115 cm posadzono w różnych latach XIX wieku, w tym część w I połowie tego stulecia. Wszystkie te lipy, jako tworzące te same szpalery i ciennik należałoby zaliczyć do drzew o charakterze pomnikowym. Obok nich rosły też dwie lipy o średnicach pni 70 i 72 cm, posadzone na przełomie XIX i XX w. oraz 3 topole czarne o średnicach pni 58-66 cm, pochodzące z nasadzeń dokonywanych przed 1939 r. lub już po wojnie. Stare drzewa zachowane w pozostałych częściach złożenia miały średnice pni od 40 do 70 cm i były sadzone w okresie międzywojennym XX w. lub tuż po II wojnie światowej. Najstarsze były wśród nich dwie lipy rosnące przy krzyżu (posadzone w 1927 r.) i kasztanowce rosnące obok miejsca lokalizacji dworu (też zapewne posadzone w latach 20. XX w.). Nie zachowały się żadne stare krzewy ogrodowe, a rosnące na terenie założenia młode krzewy i drzewa pochodziły w większości z nasadzeń dokonywanych w końcu lat 70 i w latach 80. XX w. Rosło też kilka drzew nieco starszych, które wyrosły z samosiewów przy drodze dojazdowej ze wsi.15

Dawniej siedziba dworska w Łaszczówce, położona na niewielkim wzniesieniu i otoczona z trzech stron ciekami wodnymi i stawami, była przez doliny rzeki i strumieni dobrze widoczna. Zwarta roślinność ogrodów musiała tu przyciągać wzrok z daleka, a duże stawy dodawały widokom wiele malowniczości. W latach 80. XX w. funkcje tego obiektu w krajobrazie były już prawie żadne, gdyż nowe zabudowania całkowicie zdominowały teren dawnych ogrodów. Wyróżniała się jeszcze grupa starych lip pozostawiona w zachodniej części założenia, jednak mogła być ona poczytywana za naturalną roślinność, jaka zwykle bujnie rośnie w sąsiedztwie rzek i strumieni. Istotną rolę pełniły w krajobrazie tylko stawy, których powierzchnię znacznie powiększono i które wywierały spory wpływ na mikroklimat miejscowości.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

2 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

3 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

4 Barszczewska Leokadia, Parki wiejskie byłego powiatu tomaszowskiego, Lublin 1977, praca magisterska na UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. D. Fijałkowskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu - autorka podaje, że do obiektu przylegają tereny dawnego cmentarzyska

5 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

6  AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884

8 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

9 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884

10 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Plan części gruntów wydzielonych z dóbr Łaszczówka, odrys, jęz. ros, 1914 r.

11 Informacje ustne Lipowca Stanisława, zam. w Łaszczówce; Informacje ustne Buciora Stanisława, zam. w Łszczówce; Informacje ustne Nowak Stefanii, zam. w Łaszczówce

12 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Łaszczówka

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łaszczówce, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łaszczówce, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łaszczówce, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łaszczówce, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiór Kartograficzny, Rosyjska mapa sztabowa, przed 1914 r., skala 1:84000

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ŁaszczówkaKategoria:dworski