rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeNabróż

Ogród dworski - barokowy, powstały w II połowie XVII w. w wyniku przebudowy szesnastowiecznej, kwaterowej kompozycji, utworzonej przy siedzibie dworskiej powstałej w wieku XV

Dawna nazwa: Nabróż

Gmina: Łaszczów

Położenie obiektu: na południowy-wschód od wsi, po przeciwnej stronie strumienia stanowiącego niegdyś granicę kompozycji ogrodowej, na wzgórzu otoczonym dwoma strumieniami

 

Nabróż na mapid w skali :25000

Nabróż na mapie w skali 1:25 000 - lata 80. XX w.

Nabróż to jeden z najstarszych punktów osadniczych na terenie Zamojszczyzny. Najdawniejsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1411 r., kiedy to Jan Szompik (vel Cząpik) ufundował w swojej wsi dziedzicznej kościół parafialny.1 Kościół ten, spełniający zapewne początkowo funkcje kaplicy dworskiej, usytuowany być musiał w pobliżu dworu, ale nie znamy żadnych przekazów wskazujących na powiązania przestrzenne tych obiektów.

W XV i XVI wieku następowało rozdrobnienie własności Nabroża. W 1578 r. w Nabrożu były według rejestru poborowego dwa działy, z których większym zarządzał arendator Wołkowyskiego. Dział ten liczył 5 ½ łana i było na nim 7 ogrodników bez ziemi.2 W tym dziale znajdował się więc zapewne dwór, na którego rzecz pracowali ci ogrodnicy. Dział drugi Nabroża należał do Aleksego Leśnego i był zdecydowanie mniejszy, bowiem jego obszar wynosił 1 włókę. Oprócz tego były tu ziemie nadane kościołowi nabroskiemu, na których pracowało 3 ogrodników rolnych.

Jak z tego wynika w XVI wieku istniały w Nabrożu 2 folwarki - plebański i należący do Wołkowyskiego. Prawdopodobnie znajdowały się one blisko siebie, ale nie posiadamy o nich żadnych bliższych danych. Zapewne też znajdowały się przy nich jakieś ogrody, lub przynajmniej ogródki, zajęte głównie pod uprawy użytkowe.

Drewniany kościół ufundowany w 1411 r. przez Jana Szompika uległ w XVI wieku zniszczeniu i w 1596 r. zastąpiono go nowym, także drewnianym.3 Jak się wydaje nie spowodowało to większych przeobrażeń układu przestrzennego siedziby dworskiej, ani założenia plebańskiego. Brak informacji o przemianach tych obiektów aż do lat 80. XVII wieku. Zresztą wojny szwedzkie i kozackie nie sprzyjały w tym czasie rozwojowi siedzib na tym terenie.

Przed 1684 r. dobra nabroskie znalazły się w posiadaniu Samuela Łaszcza, który odbudował, tym razem już jako murowany, kościół w Nabrożu. (Budynek ten istnieje do dziś, został wyremontowany po pożarze 1827 r. i powiększony w latach 1901-1905. Obecnie jest tu Sanktuarium Maryjne, którego największym skarbem jest cudowny wizerunek Matki Boskiej Szkaplerznej.)

Samuel Łaszcz był też zapewne budowniczym obszernego założenia dworskiego powiązanego z kościołem i siedzibą plebańską. Założenie to umiejscowione było na północ od kościoła i graniczyło od północy z niewielkim strumykiem, a od zachodu z drogą wiejską. Była to zapewne regularna, barokowa kompozycja o kwaterowym układzie. Główny dojazd do dworu wiódł pewnie od zachodu, tj. od strony drogi do wsi. Dwór był prawdopodobnie usytuowany w rejonie zachowanej do lat 80. XX w. piwnicy dworskiej, w której kierunku wiodła ta droga. Po obu stronach drogi dojazdowej znajdowały się kwatery wypełnione nasadzeniami ozdobnymi i użytkowymi. Można przypuszczać, że teren zajęty później przez wzniesioną w latach międzywojennych XX w. remizę strażacką był w tej barokowej kompozycji zajęty przez tarasowy ogród, na co wskazują m.in. pozostałości tarasowego ukształtowania terenu. Od północy całość kompozycji zamykał strumień z wykopanymi na nim stawami. Inny strumień przepływał na zachód od siedziby dworskiej.

Koniec XVII i początek XVIII w., czyli okres gdy Nabróż należał do Łaszczów, był zapewne szczytowym okresem w rozwoju założenia, które zajmowało obszar o powierzchni około 10 ha. Lata późniejsze nie przyniosły bowiem znaczących przebudów lub rozbudów tego obiektu, chociaż barokowa kompozycja ogrodów utrzymywała się tu w dobrym stanie prawie do końca XIX w.

W XVIII i XIX w. dobra Nabróż należały kolejno do Drohojewskich, Rakowskich i Rulikowskich. Po upadku Powstania Styczniowego nastąpiło nasilenie rusyfikacji, a w Nabrożu została wówczas erygowana cerkiew prawosławna, usytuowana na części gruntów dworskich w pobliżu drogi do wsi. Miejscowa ludność była nastawiona nieprzychylnie do tej świątyni, a zwłaszcza do jej duchowieństwa, widząc w nim narzędzie carskiej polityki rusyfikacyjnej. Najlepszym dowodem tego negatywnego nastawienia był fakt, że uroczystość poświęcenia cerkwi mogła odbyć się tylko w asyście ubezpieczającej kompanii kozackiej.4

W roku 1884 obszar dóbr Nabróż wynosił 1001 morgów (około 500,5 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było 507 morgów (około 153,5 ha), łąk 118 morgów (około 59 ha), lasu 346 morgów (około 173 ha), a nieużytków i placów 30 morgów (około 15 ha). Na terenie siedliska dworskiego stało 14 budynków murowanych i 22 drewniane. Były tu „dwór z pięknym ogrodem", kościół, cerkiew, szkoła początkowa, a także młyn, cegielnia i wiatrak. Właścicielem dóbr był wówczas Wincenty Rulikowski.5

Zlokalizowanie cerkwi parafialnej na terenie dworskiego założenia w istotny sposób naruszyło jego układ kompozycyjny, a działania wojenne roku 1915 spowodowały dalsze zniszczenia.6

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości spadkobiercy Wincentego Rulikowskiego - Józef Kajetan Rulikowski, Włodzimierz Józef marian Rulikowski, Helena Emilia Maria Obertyńska i Cecylia Józefa Maria Kisielnicka sprzedali dobra Nabróż w roku 1924  Zbigniewowi Żelisławowi Kierskiemu.7 Nowy właściciel, posiadający także stanowiące jego siedzibę dobra Ostrobuż w powiecie Rawa Ruska, przeznaczył Nabróż do całkowitej parcelacji. W tym czasie obszar tych dóbr wynosił już tylko 370 morgów (około 185 ha)8, co było wynikiem wcześniejszej akcji parcelacyjnej prowadzonej przez Rulikowskich.

Dokonana przez Kierskiego parcelacja objęła także siedlisko dworskie, które zostało podzielone między kilku gospodarczy, co dość szybko doprowadziło do zniszczenia dawnego układu przestrzennego siedziby dworskiej.

W latach 1915-1918 z uwagi na brak wiernych rozebrana została murowana cerkiew prawosławna. Na miejscu ołtarza tej cerkwi wzniesiono przed 1920 r. Pomnik Odzyskania Niepodległości. Pomnik ten zniszczony został w czasie II wojny światowej.

Na terenie dawnego tarasowego ogrodu wzniesiono drewnianą remizę strażacką, a drewniany budynek prawosławnej plebanii, tzw. popówkę, zamieniono na szkołę powszechną.

Podczas II wojny światowej, w latach 1943-1944, wieś była kilkakrotnie obiektem ataków UPA. Ponadto, 6 maja 1943 r. wraz z 15 ukraińskimi mieszkańcami wsi zamordowano proboszcza prawosławnego Sergiusza Zacharczuka, który został przez Kościół Prawosławny uznany za męczennika.9 W 1944 r. Ukraińcy spalili kościół. Nastąpiły też wtedy dalsze zniszczenia pozostałości kompozycji siedziby dworskiej gdyż na jej terenie umiejscowiono stanowiska atakujących kościół Ukraińców.10

W roku 1947 przed remizą ustawiony został pomnik mieszkańców wsi poległych w jej obronie.

Po II wojnie światowej nastąpił okres wzmożonej dewastacji pozostałości dawnej kompozycji, co doprowadziło do ich niemal całkowitego zniszczenia. Teren założenia, podzielony już wcześniej między drobnych rolników, był coraz bardziej dostosowywany do ich potrzeb. Powstały tu nowe zabudowania gospodarcze i mieszkalne, wycięto stary drzewostan i wprowadzono nowe nasadzenia, których rozplanowanie odpowiadało aktualnym podziałom własnościowym. W roku 1972 zabudowania szkoły powiększono o obszerny barak - dawny szpital przewieziony tu z Hrubieszowa, Nieco później splantowano obszerny teren położony na zachód od szkoły, na którym umieszczono boiska. Teren z boiskami wciśnięty został w naturalny stok, niszcząc dawny układ komunikacyjny. Dawny plac przed kościołem zagospodarowano natomiast jako zieleniec, a na południowy-wschód od niego wzniesiono nową plebanię. W latach 80. XX w. w miejscu rozebranej cerkwi wzniesiono nowy, obszerny budynek szkolny.11

Zniszczenia, jakie nastąpiły podczas I wojny światowej i powojenna parcelacja doprowadziły do tego, że w latach 80. XX w. nawet dokładne odczytanie granic dawnej kompozycji było już niemożliwe, a większość roślinności pochodziła z XX wieku. Z dawnego układu przestrzennego przetrwały jedynie pojedyncze elementy, nie korespondujące już ze sobą kompozycyjnie.12

Ze względu na dość nikłą wiedzę o pierwszych etapach rozwoju siedziby dworskiej w Nabrożu, trudno ocenić, czy i jakie elementy piętnastowiecznego i szesnastowiecznego układu przestrzennego mogły tu przetrwać do lat 80. XX w. Zapewne nie zmieniała się od XV w. ogólna lokalizacja założenia i można przypuszczać, że dwudział funkcjonalny terenu (tj. sprzężenie osady dworskiej z kościołem) także pochodzi z XV stulecia. Można też domniemywać, że zarówno droga łącząca dwór ze wsią, jak i ustalona na strumieniu granica założenia niewiele się zmieniły od XVI wieku.13

Z barokowej kompozycji istniejącej w Nabrożu od II połowy XVII w. pozostało niewiele. Poza takimi elementami jak staw na strumieniu, fragmenty skarp i tarasów (znaczące ślady po dawnym ogrodzie tarasowym), lokalizacja kościoła i gospodarstwa plebańskiego oraz trzy drogi dojazdowe, ta dawna kompozycja już nie istnieje. Niewiele przetrwało też z późniejszych okresów istnienia obiektu - piwnica dworska, budynek dawnej plebanii prawosławnej (później budynek szkolny) oraz kilka starych drzew posadzonych w II połowie XIX w. na cmentarzu przykościelnym i w północno-zachodniej części kompozycji.14

Kościół w Nabrożu

Kościół w Nabrożu - 1987 r.

Fot. Krzysztof Kucharczyk

 

W roku 1987 na terenie obiektu występowało 30 gatunków i odmian drzew i krzewów, ale roślinność była tu bardzo uboga w starodrzew, zaś nieliczne stare drzewa nie miały nic wspólnego z dawną, barokową kompozycją Nabroża. Bo chociaż niektóre miały dość znaczne rozmiary, to najstarsze z nich pochodziły dopiero z II połowy XIX w. Zatem, jeśli ten stary drzewostan miejscami odtwarza dawne układy komunikacyjne, to na skutek utrzymywania się w epokach późniejszych części barokowych podziałów terenowych lub dróg, przy których tradycyjnie sadzono drzewa lub pozwalano rosnąc samosiewom. Większość nasadzeń Nabroża stanowiły drzewa dwudziestowieczne, sadzone w celu przyozdobienia szkoły i pomnika lub przy ogrodzeniach i przy drogach. Część młodych drzew wyrosła z samosiewów. Oprócz drzew i krzewów ozdobnych rosły na terenie dawnego założenia drzewa i krzewy owocowe w średnim wieku lub młode oraz nieliczne stare na terenie dawnego sadu w północnej części założenia.15

Niegdyś ciekawe umiejscowienie kompozycji na wzgórzu otoczonym dwoma strumieniami, z opadającymi do strumienia ogrodami, ciekawe sąsiedztwo kościoła i dalekie widoki rozciągające się ze wzgórza dworskiego przesądzały o niebagatelnym znaczeniu obiektu w krajobrazie. Po zniszczeniu ogrodów i zabudowań dworskich w widoku na teren dawnego założenia dominowały kościół otoczony starymi drzewami oraz grupa drzew w północno-zachodniej części założenia, a także teren cmentarza grzebalnego. Pozostałe tereny nie wyróżniały się w krajobrazie wsi niczym szczególnym. Na uwagę zasługiwały więc głównie powiązania widokowe wymienionych dwóch zadrzewionych rejonów z wsią oraz widoki rozpościerające się z terenu dawnych ogrodów na doliny strumieni.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

 

Źródła:

1 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 1082, Księga dóbr Nabróż; AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3617, akta dotyczące parcelacji majątku Nabróż

2 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, Warszawa 1902, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, s. 213

3 Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985, s. 351-352

4 Informacje ustne Ślepko Stefana, kościelnego kościoła w Nabrożu

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1884, s. 851

6 Informacje ustne Ślepko Stefana, kościelnego kościoła w Nabrożu

7 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3617, akta dotyczące parcelacji majątku Nabróż

8 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3617, akta dotyczące parcelacji majątku Nabróż

9 Bołtryk Michał, Całe życie pani Kozy [w:] Przegląd Prawosławny Numer 4 (214), 2003; Br. Urbaniak Marek FSC, Męczennicy chełmscy i podlascy [w:] Tygodnik Niedziela, nr 9/2004

10 Informacje ustne Ślepko Stefana, kościelnego kościoła w Nabrożu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna dworsko-ogrodowego w Nabrożu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna dworsko-ogrodowego w Nabrożu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna dworsko-ogrodowego w Nabrożu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna dworsko-ogrodowego w Nabrożu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna dworsko-ogrodowego w Nabrożu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna dworsko-ogrodowego w Nabrożu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne (specjalne), Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:84000

Austriacka mapa sztabowa, około 1918 r., skala 1:200000, w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Nabróż, krzysztof kucharczykKategoria:dworski