rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeNadolce

Ogród dworski - barokowy, powstały i rozwijany w wiekach XVII i XVIII na miejscu wcześniejszej, szesnastowiecznej kompozycji, w I połowie XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Nadolce, Dolce

Gmina: Łaszczów

Położenie obiektu: na północ od Łaszczowa, od którego oddziela go kompleks dużych stawów rybnych wykopanych w dolinie rzeki Hucznej, przy przecinającej dolinę między stawami asfaltowej drodze łączącej Łaszczów i Nadolce

 

Folwark Nadolce związany był pierwotnie z pobliskim Łaszczowem.

W roku 1549 Aleksander Łaszcz z Tuczap, podkomorzy bełski, starosta horodelski, chełmski i tyszowiecki oraz starosta kowelski królowej Bony uzyskał od Zygmunta Augusta przywilej królewski na lokację w miejscu jego wsi dziedzicznej Domaszysz miasta o nazwie Prawda1, pochodzącej prawdopodobnie od herbu Łaszczów Prawdzic. Nazwa ta jednak nie przyjęła się i nowo założone miasto nazywano Łaszczowem. Zwłaszcza, że powstało ono nie w samym Domaszyszu lecz na należących do tej wsi gruntach.

Łaszczów stał się ośrodkiem znacznych dóbr, a syn Aleksandra - Marcin - wzniósł tu okazały zamek. Zgodnie z renesansowymi regułami porządkowania przestrzeni funkcje gospodarcze zostały z tej rezydencji usunięte i pełnił je założony po przeciwnej stronie doliny rzeki Hucznej Folwark w Nadolcach, nastawiony na gospodarkę rybacką. Otrzymać on musiał regularną, kwaterową kompozycję, w której wydatną rolę pełnił ogród łączący nasadzenia ozdobne z użytkowymi. Obok ogrodu powstały gumna i inne zabudowania folwarczne, a w dolinie rzeki wykopano rozległy kompleks stawów. Nadolce łączyła w Łaszczowem droga biegnąca po grobli miedzy stawami, a oba te obiekty pozostawały w charakterystycznym dla kompozycji doby Odrodzenia związku widokowym, przy czym atrakcyjność widoków wydatnie zwiększały rozległe lustra wodne stawów.

Dogodne położenie mogło powodować, że już wówczas Nadolce wykorzystywane były jako letnia siedziba rodu Łaszczów, ale nie mamy na ten temat żadnych przekazów historycznych.

W ciągu XVII i XVIII wieku dobra łaszczowskie wielokrotnie zmieniały właścicieli. Po Łaszczach władali nimi Gorajscy, a od połowy XVII w. ponownie Łaszczowie. Następnie od 1736 r. Potoccy (prawdopodobnie posagu Marianny Łaszczówny, dobra te przeszły w posiadanie jej męża Stanisława Potockiego, wojewody smoleńskiego) i wreszcie od 1786 r. Gembarzewscy. Prawdopodobnie podczas wyprzedaży dóbr krystynopolskich przez Szczęsnego Potockiego, Nadolce nabył hrabia Paweł Gembarzewski, sędzia grodzki lwowski, który później przekazał je swojej córce Józefie, zamężnej za Franciszkiem R. Łukowskim. Gembarzewscy i Łukowscy przekomponowali Nadolce tworząc „park powiązany krajobrazowo z parkiem w Łaszczowie".2 Wydaje się, że przebudowa ta utrzymywała wprowadzony wcześniej podział funkcjonalny terenu i stanowiła szczytowy punkt w długoletnim procesie nadawania założeniu barokowego charakteru.

Usytuowanie obiektu na stoku opadającym ku południowi i ku zachodowi powodowało, że istniał rozległy widok na tę kompozycję od strony Łaszczowa, a ponadto istniała możliwość oglądania z Nadolców siedziby łaszczowskiej. We wschodniej części założenia urządzono ogrody spacerowe opadające w kierunku stawów. Dalej na północny-zachód znajdował się dwór, a jeszcze dalej zasłonięte masywem zieleni zabudowania gospodarcze folwarku.

W końcu XVIII wieku Nadolce należały do Łukowskich, którzy wznieśli tu w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX murowany dwór, stanowiący odtąd siedzibę właścicieli dóbr łaszczowskich. Dwór ten był murowany, parterowy, z czterospadowym dachem. Posiadał też od frontu i od ogrodu dwa portyki kolumnowe z otwartymi tympanonami.3

Park ograniczało wówczas kilka prostych alei (w tym jedna biegnąca wzdłuż stawów i jedna poprowadzona wzdłuż północnej granicy), ale ówczesny układ wnętrz ogrodowych nie jest dziś bliżej znany. Do poprzedzonego dziedzińcem pałacu wiodła od południa prosta droga dojazdowa. Inna droga prowadziła do założenia od północy (z Muratyna), wiodąc na zajmujący północno-zachodnią część obiektu dziedziniec gospodarczy. Południową granicą siedziby biegła jeszcze inna droga, wiodąca do pobliskiego Pukarzowa.

Franciszek Łukowski, major wojsk polskich, który został kolejnym właścicielem dóbr, w czasach Królestwa Kongresowego przebudował kompozycję ogrodu Nadolskiego tworząc swobodny park. Wnętrza parkowe zajęły wówczas trawniki ze swobodnie rozmieszczonymi grupami drzew i krzewów ozdobnych. Pozostawiono jednak część starych alei przy granicach parku. Z reprezentacyjnego wnętrza południowego rozciągał się rozległy widok na stawy i położony po przeciwnej stronie doliny Łaszczów. Po śmierci Franciszka Łukowskiego owdowiała małżonka wzniosła w tym wnętrzu kolumnę upamiętniającą męża (istniejącą do dzisiaj i stanowiącą ważny punkt swobodnej kompozycji ogrodu). Pałac stał wówczas na północ od kolistego podjazdu, umieszczonego na terenie dawnego dziedzińca. Zarówno bezpośrednie otoczenie pałacu, jak i wygląd ówczesnych zabudowań gospodarczych, nie są dziś znane.

W XIX w. dobra Łaszczów przeszły we władanie Fredrów, a następnie Szeptyckich. W tym okresie przeprowadzono w Nadolcach znaczne zmiany spowodowane uwłaszczeniem chłopów. Folwark nastawiono na intensywniejsze formy gospodarowania i w latach 80. oraz 90. XIX w. wzniesiono tu kilkanaście murowanych i drewnianych budynków gospodarczych, czworaki dla służby, inspekty itp. Ogród ówczesny został określony w źródłach jako „obszerny".4

Ogród ten nadal posiadał swobodną kompozycję z dużymi przestrzeniami trawiastymi otwierającymi się w kierunku stawów i Łaszczowa. Dosadzono tu nowych drzew i krzewów. Do dworu nadal prowadziła aleja dojazdowa kończąca się podjazdem. Na wschód od tej drogi nadal stała rządcówka (później zajęta przez pomieszczenia biurowe). We wnętrzach parku rosły grupy drzew i krzewów oraz pojedyncze drzewa ozdobne (resztki tych nasadzeń przetrwały do czasów najnowszych). Północną część parku zajął sad, w którego północno-zachodnim narożniku wydzielono murem osobny teren pod inspekty. Dalej, na północny-zachód, przy drodze do Muratyna został założony ogród warzywny. W sąsiedztwie pałacu wzniesiono rządcówkę, a w południowej części parku budynek mieszkalny i towarzyszący mu drugi budynek. Wzdłuż północno-zachodnich brzegów stawów biegła stara aleja wysadzona lipami, stanowiąca prawdopodobnie element większej, rozległej kompozycji, powiązana z drogami do Łaszczowa i Dubużka. Od północy i północnego-zachodu kompozycję zamykały obszerny sad i zabudowania folwarku. Droga z Muratyna nadal wbiegała na dziedziniec gospodarczy. Przybyła osada folwarczna, składająca się z czworaków i budynków gospodarczych, umieszczona na zachód od zabudowań dworskich po obu stronach drogi do Pukarzowa. Północno-zachodni narożnik założenia zajmowały ogrody użytkowe przedzielone drogą do Muratyna i sąsiadujące z sadem.

W opisanym stanie Nadolce przetrwały do I wojny światowej. W 1915 r. Rosjanie zmusili Szeptyckich do ewakuacji Nadolców. Zabudowania folwarku, poza dwoma czworakami, zostały wtedy zniszczone lub zdewastowane.5 W roku 1920 dźwigający się zniszczeń folwark został „doszczętnie zrabowany przez nieprzyjaciela".6 Jednakże już w ciągu kilku następnych lat zdołano odbudować zniszczone zabudowania i postawić na wysokim poziomie gospodarkę.

Nadolce na szkicu z 1923 r.

Nadolce na odrysie szkicu z 1923 r.

Oryg. AP Lublin Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593

W roku 1923 w Nadolcach stały następujące budynki:

1.Dom mieszkalny, murowany, kryty gontem o 10 pokojach (zapewne pałac),

2. Dom mieszkalny, murowany, kryty gontem o 10 pokojach,

3. Dom mieszkalny, służbowy, drewniany, ośmiorak,

4. Dom mieszkalny dla służby, kryty gontem, sześciorodzinny,

5. Dom mieszkalny dla służby, drewniany, kryty gontem o 3 ubikacjach,

6. Dom mieszkalny dla służby, drewniany, kryty gontem, dwójniak,

7. Chlew drewniany, kryty gontem o 19 ubikacjach,

8. Chlew drewniany, kryty gontem, o 8 ubikacjach,

9. Chlew drewniany, kryty gontem, o 3 ubikacjach,

10. Dom mieszkalny. Kryty gontem, o 1 ubikacji,

11. Obora murowana, kryta gontem, dla 140 sztuk bydła,

12. Stodoła murowana, kryta gontem, 11 ½ m szerokości. 30 m długości i 12 m szerokości, wysokości 12 m,

13. Sieczkarnia murowana, kryta gontem, szerokości 4 m, długości 6 m, wysokości 3 m,

14. Spichrz murowany, kryty gontem, dwupiętrowy, długości 30m, szerokości 12 m, wysokości 12 m,

15. Magazyn ekonomiczny murowany, kryty gontem, długości 30 m, szerokości 6 m, wysokości 2 ½ m,

16. Parnik murowany, kryty gontem, długości 6 m, szerokości 3 m, wysokości 2 ½ m,

17. Warsztaty rzemieślnicze, drewniane, kryte gontem, długości 20 m, szerokości 5 m, wysokości 3 m,

18. Obora w trakcie budowy, drewniana, kryta gontem, długości 30 m, szerokości 10 m, wysokości w zrębie 3 m.7

Oprócz odbudowy budynków gospodarczych założono sad przy czworakach i sad w północnej części założenia oraz uzupełniono nasadzenia.

W tym czasie obszar folwarku wynosił 1162 morgów (około 581 ha), z czego ogrodów warzywnych było 14 morgów (około 7 ha), owocowych 7 morgów (około 3,5 ha), park zajmował 8 morgów (około 4 ha), zaś całe siedlisko dworskie około 15 ha. Obszar stawów hodowlanych miał morgów 192 (około 91 ha). Rozmieszczenie tych zabudowań i ogólny podział terenu na części funkcjonalne przedstawiał załączony do spisu planik.8 Ogólny obszar całej kompozycji wynosił w tym czasie ponad 19 ha.

W okresie międzywojennym Nadolce należały najpierw do Aleksandra Szeptyckiego, wnuka Aleksandra Fredry.9 W latach 30. otrzymała je Maria z Szeptyckich Starowiejska. Starowiejscy władali nimi do 1944 r.

Podczas II wojny światowej, około 1942 r., Niemcy rozstrzeliwali w Nadolcach Żydów z pobliskiego Łaszczowa. Zwłoki ofiar zakopano na północny-zachód od muru inspektów dworskich, pod murem niewielkiej obory. W roku 1944 Ukraińcy ograbili majątek, zabierając cały inwentarz żywy, a zabudowania dworskie spalili lub zdewastowali.10 Park i ogrody użytkowe uległy wtedy wielkim zniszczeniom.

Po II wojnie światowej grunty majątku częściowo rozparcelowano, pozostawiając około 300 ha, którymi początkowo władał Zarząd Państwowych Nieruchomości Ziemskich, a w latach 50. XX w. przejęło je Państwowe Gospodarstwo Rolne. Wyodrębniono z tego gospodarstwa stawy rybne, które przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rybackiemu w Łaszczowie.11 Zapewne w tym czasie rozebrano dwór wzniesiony w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX.

W roku 1958 utworzono Zespól Hodowli zarodowej w Pukarzowie, do którego przyłączono Zakład w Nadolcach. Później Zakład ten podporządkowano Państwowemu Gospodarstwu Hodowli zarodowej w Tarnawatce.

W okresie czterdziestolecia powojennego założenie w Nadolcach ulegało systematycznemu niszczeniu. Nie tylko rozebrano dwór, ale i inne zniszczone zabudowania, w miejsce których stawiano nowe zajmując znaczne tereny. Wycięto też wiele starych drzew, niepielęgnowane ogrody zarosły samosiewami, a część wnętrz parkowych zamieniono na łąki lub pola uprawne. Północną część dawnego parku zamieniono w sad. Zmieniono też bieg drogi do Muratyna, która pierwotnie obiegała teren osady folwarcznej od północy i zachodu, a po zmianie oddzielała osadę pracowników gospodarstwa od reszty założenia.12

Nowe zabudowania mieszkalne i gospodarcze wznoszone na terenie założenia miały pudełkowate kształty i w sposób negatywny ingerowały w historycznie ukształtowany krajobraz, podobnie jak nowe drogi i ogrodzenia. Ponadto w miejscu, gdzie stał pałac założony został zieleniec z rzędami nowo posadzonych drzew i krzewów oraz z basenikiem z fontanną na miejscu dawnego podjazdu - także zupełnie obcy dawnej kompozycji.

Do lat 80. XX w. z szesnastowiecznej kompozycji Nadolców pozostały: ogólna lokalizacja założenia, przebudowane stawy i drogi dojazdowe łączące Nadolce z Łaszczowem i Pukarzowem. Z barokowego układu przetrwało kilka prostych dróg, miejsce lokalizacji zabudowań gospodarczych, miejsce lokalizacji parku i być może kilka drzew. Z elementów wprowadzonych podczas krajobrazowej przebudowy założenia w I połowie XIX w. zachowały się przekształcone wnętrza południowej części parku, część drzew (w tym fragment alei biegnącej wzdłuż stawów) oraz kolumna ustawiona w parku. Spośród elementów z lat 80. i 90. XIX w. przetrwały: rządcówka, budynek mieszkalny w parku, czworak, sad, mury wokół inspektów i część nasadzeń ozdobnych. Z okresu międzywojennego XX w. oprócz części nasadzeń przetrwały dwa murowane budynki (dawna kuźnia i magazyn) oraz sad przy czworakach i wnętrze po sadzie położonym w północnej części założenia.13

Nadolce - rządcówka

Rządcówka w Nadolcach - stan współczesny

www.polskiezabytki.pl

Tak jak od chwili powstania, Nadolce nadal są powiązane widokowo z pobliskim Łaszczowem, skąd poprzez rozległe stawy są doskonale widoczne dzięki usytuowaniu założenia na opadającym do doliny stoku. Z terenu stawów rozciąga się nadal widok na odbijającą się w wodzie roślinność parku i pozostałych ogrodów. Dawniej można też było z tej strony podziwiać stojący na wzniesieniu pałac.

Nadolce - kolumna

Nadolce - kolumna w ogrodzie - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

Z pozostałych stron w niczym nie przesłoniętych widokach na założenie dominowały dawniej aleje i szpalery rosnące na granicach ogrodów, przy dziedzińcach i przy drogach. W latach 80. XX w. widoki te były dużo mniej atrakcyjne, gdyż po usunięciu zadrzewień sąsiadujących z drogami i budynkami gospodarczymi na pierwszy plan wybijała się powojenna zabudowa wznoszona przez PGR. Nie istniała już obsadzona drzewami droga wokół stawów, stanowiąca niegdyś ważny krajobrazowo element dawnej kompozycji.14

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Miasta Polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965

2 Barszczewska Leokadia, Parki wiejskie byłego powiatu tomaszowskiego, Lublin 1977, praca magisterska na UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. D. Fijałkowskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

3 Ciołek Gerard, Rejestr ogrodów zabytkowych województwa lubelskiego (wyciąg dla woj. zamojskiego), Warszawa 1946-1948, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885, s. 859

5 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, protokół ze zjazdu komisarza ziemskiego w Nadolcach, 12 listopada 1923 r. oraz odręczny plan sytuacyjny folwarku Nadolce z 1923 r.

6 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, protokół ze zjazdu komisarza ziemskiego w Nadolcach, 12 listopada 1923 r.

7 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, protokół ze zjazdu komisarza ziemskiego w Nadolcach, 12 listopada 1923 r.

8 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, protokół ze zjazdu komisarza ziemskiego w Nadolcach, 12 listopada 1923 r.

9 Barszczewska Leokadia, Parki wiejskie byłego powiatu tomaszowskiego, Lublin 1977, praca magisterska na UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. D. Fijałkowskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Informacje ustne Adamiak Heleny, zam. w Nadolcach

11 Informacje ustne Rebizanta Stefana, dyrektora Gospodarstwa Hodowli Zarodowej w Nadolcach

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadolcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadolcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadolcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, NadolceKategoria:dworski