Niemirówek

Ogród dworski - barokowy, powstały w końcu XVII lub na początku XVIII w. w miejscu wcześniejszej, szesnastowiecznej siedziby dworskiej, a na przełomie XIX i XX w. częściowo przebudowany

Dawna nazwa: Niemirówek, Niemirówek „A"

Gmina: Tarnawatka

Położenie obiektu: na wschód od głównego kompleksu zabudowań wsi, na osi ulicówki wiejskiej, na terenie graniczącym od południa z rozległymi łąkami doliny Wieprza, przez które poprowadzono od założenia, nieopodal średniowiecznego grodziska, drogę do wielkich stawów wykopanych po przeciwnej stronie doliny

Niemirówek to stara wieś wzmiankowana już w 1507 r. Na początku XVI w. wieś ta została objęta kolonizacją, prowadzoną przez Oleśnickich herbu Radwan w ich dobrach łabuńskich, które otrzymali w spadku od Łabuńskich herbu Zagłoba W 1518 r. Niemirówek należał do Mariana Oleśnickiego, który płacił tu pobór od 6 łanów, karczmy, 1 zagrody, 1 rzemieślnika i trzynastu kmieci.¹ W pobliżu wsi przepływała rzeka Wieprz, którą w tym czasie spiętrzono urządzając wielki staw mogący według lustracji z 1565 r. dawać ze 250 zł ze spustu.² W 1535 r. jako właściciel Niemirówka wzmiankowany był Jan z Oleśnik, podżupnik bocheński, ożeniony z Katarzyną Rogaliną. W 1569 roku król oddał Krynice i Niemirówek Marcinowi i Andrzejowi Oleśnickim w drodze zamiany za wsie Damianice i Turów. W rejestrze poborowym z 1578 roku jako właściciela wsi wymieniono Marcina Oleśnickiego³, podsędka ziemskiego bełskiego, z którym łączy się budowę grobli w Niemirówku, co wiązało się zajęciem pastwisk i łąk należących do Jana Zamoyskiego. Pod koniec XVI wieku Jan Zamoyski sądził się z Oleśnickim o zabór mienia, w wyniku czego majątek ten przejęli Zamoyscy, ale w 1627 r. przeszedł na powrót w ręce Oleśnickich.

Na łąkach nadrzecznych, w pobliżu wsi Niemirówek istnieją zachowane do dziś pozostałości grodziska, których lokalizacja na zabagnionym terenie mogłaby wskazywać na średniowieczną metrykę tego obiektu i jego obronny charakter. Biorąc zaś pod uwagę ówczesną stabilizację państwa ten średniowieczny gród mógł być grodem refugialnym. Jednakże prowadzone w 1995 r. na terenie tego obiektu prace wykopaliskowe, podczas których odkryto fundamenty jakiejś budowli, wskazują jednak nie na czternastowieczne lecz późniejsze pochodzenie tych fundamentów, a więc i istniejącego tam obiektu, który został wzniesiony w wiekach XVI i XVII. (zapewne w związku z budową grobli przez Oleśnickich).

Na północ od tego obiektu została ulokowana w XVI w. interesująca nas siedziba dworska, która powstała na osi ulicówki wiejskiej, co ewentualnie mogłoby wskazywać na to, że była to pierwotnie siedziba bojarska.

W tej sytuacji nie jest jasne, czy najpierw powstało w Niemirówku średniowieczne grodzisko, w którym później (w XVI i XVII wieku) wznoszone były nowe budowle (być może zameczek), czy niezależnie od siebie rozwijały się grodzisko/zameczek i siedziba dworska usytuowana na osi ulicówki wiejskiej, czy też oba te obiekty były pierwotnie zależne od siebie mając tych samych właścicieli.

Ze względu na szczupłość danych źródłowych niewiele można powiedzieć o funkcjonowaniu dworu w Niemirówku w XVII i XVIII wieku. Zapewne w końcu XVII wieku lub na początku wieku XVIII siedziba w Niemirówku przebudowana została w duchu barokowym. Całe założenie otrzymało regularny, prostokątny kształt i składało się po przebudowie z następujących części:

- z prostokątnego dziedzińca otoczonego zabudowaniami, do którego wiodły od północy i zachodu dwie drogi (ta ostatnia stanowiła przedłużenie ulicy wiejskiej),

- z dworu ustawionego na osi północnej drogi dojazdowej, a zamykającego dziedziniec od południa,

- z ogrodu ozdobnego lub ozdobno-użytkowego za dworem, zakończonego dwiema sadzawkami,

- z dwóch ogrodów użytkowych, zajmujących zachodnią część założenia.

Ogród sąsiadujący z dworem ograniczony był po bokach szpalerami drzew i przecięty wzdłuż drogą biegnącą na osi dworu, a prowadzącą na groblę miedzy sadzawkami. Wnętrze sąsiadującego z ogrodem ozdobnym ogrodu użytkowego otoczone było szpalerami. W skład kompozycji wchodziła też niewielka sadzawka wykopana na granicy części gospodarczej i drugiego ogrodu użytkowego. Opisany schemat rozplanowania założenia przetrwał z późniejszymi modyfikacjami do końca XX w.

Na przełomie XVIII i XIX w. następował proces rozdrobnienia własności Niemirówka, który nasilił się w wieku XIX. Wzmianka w aktach hipoteki z 18 grudnia 1801 r. informuje, że dobra te zostały podzielone pomiędzy Feliksa Ignacego Głogowskiego (zm. w 1830 r.) i Teklę z Głogowskich Liniewską,⁴ ale w następnych latach dobra ulegają kolejnym podziałom rodzinnym oraz częściowo przechodzą drogą sprzedaży do rąk właścicieli okolicznych majątków. Część dóbr, która należała do Tekli z Głogowskich Liniewskiej przeszła po jej śmierci (w wyniku zapisu hipotecznego z 25 listopada 1822 r.) na własność jej córki Antoniny z Liniewskich Staniszewskiej, która ograniczała działalność gospodarczą w dobrach i wyprzedawała ziemię, m.in. 18 czerwca 1832 r, odsprzedała część dóbr Norbertowi Głogowskiemu, właścicielowi majętności Krynice - Kryniczki.⁵ Pozostałą część, oznaczoną w aktach literą „A" sprzedała 13 maja 1847 r. Alojzemu Korczyńskiemu za 78500 złotych polskich. W rękach Korczyńskich dobra te znajdowały się do 6 czerwca 1863 r., kiedy to syn Alojzego, Juliusz Korczyński, sprzedał majątek Józefowi Paszkowskiemu za 165000 złotych polskich.

Później. majątek Niemirówek jeszcze kilkakrotnie zmieniał właścicieli. W 1880 r. Józef Paszkowski sprzedał Niemirówek Ignacemu i Antoniemu Bogusławskim, a w 1905 r. dobra te odziedziczyła Anna z Bogusławskich Pochorewicz.⁶

Na przełomie XIX i XX w. dokonano zapewne różnych zmian w obrębie założenia. Został wzniesiony istniejący do dzisiaj drewniany dwór, który zlokalizowano na południowy-zachód od poprzedniego, wcinając się w obręb ogrodu. Na uzyskanym w wyniku przesunięcia dworu miejscu urządzono kolisty podjazd przed nowym dworem. Wokół dziedzińca wzniesiono nowe budynki gospodarcze, a w rejonie wjazdu od strony wsi budynki dla służby folwarcznej.

Zmiany właścicieli i parcelacje dotknęły również sąsiedni folwark Niemirówek „B". Przed 1878 r. należał on do Konstantego Głogowskiego (zm. w 1878 r.). Posiadłość ta liczyła w 1878 r. 550 morgów ziemi (około 308 ha) i została własnością Onufrego Głogowskiego, syna Konstantego.⁷

W okresie międzywojennym interesujący nas majątek należał do Czesława Bełdowskiego, który dbał o rozwój gospodarczy dóbr. Około 1930 r. budowlana firma żydowska z Komorowa wybudowała tu stodołę, oborę i piwnicę zlokalizowaną przy dworze. Obszar majątku w tym czasie wynosił około 300 ha.⁸ W ogrodach uzupełniano w okresie międzywojennym nasadzenia. Ogród ozdobny był zadbany o ogrodzony drewnianym płotem. Całość kompozycji zajmowała wówczas około 3 ha.

Przez cały okres II wojny światowej właściciel wraz z rodziną przebywał w majątku. Wyjechał stąd dopiero po zakończeniu powojennej parcelacji przeprowadzonej w 1944 r. Wkrótce po niej część budynków dworskich (m.in. oborę i stodołę) rozebrała miejscowa ludność. W tym samym okresie wycięto większość nasadzeń ogrodowych zacierając w ten sposób dawną kompozycję ogrodów. Z dawnych zabudowań dworskich pozostały jedynie dwa budynki mieszkalne służby folwarcznej, wzniesione około 1930 r.⁹ i drewniany dwór, do którego 1 września 1944 r. wprowadziła się szkoła.¹⁰ Funkcje oświatowe budynek ten pełnił jeszcze w końcu lat 80. XX w. Szkoła była też wtedy użytkownikiem większej części założenia, gdzie wprowadziła nowe ogrodzenia i nowe szpalerowe nasadzenia przy granicach terenu szkolnego. Pozostałe części założenia użytkowali indywidualni rolnicy, którzy na terenie dawnych czworaków i jednego z ogrodów użytkowych wznieśli dla swoich potrzeb kilka nowych budynków gospodarczych. Wnętrza ogrodów poogradzano i poprzedzielano płotami lub siatką. Na miejscu dawnych warzywników, trawników i kwietników pojawiły się pastwiska, pola uprawne i boisko. W końcu zniekształcono całą kompozycję sadząc w rzędach duże ilości topól czarnych. I chociaż część tych nasadzeń odtwarzała przebieg dawnych szpalerów, to gatunek ten był tu zupełnie obcy, zbyt duża ilość topól wyjaławiała glebę i sprawiała, że obiekt wyglądał niechlujnie, a ponadto wśród wysokich, szybko rosnących topól nikły stare drzewa.¹¹

Do lat 80. XX w. przetrwały w Niemirówku takie szesnastowieczne elementy jak ogólna lokalizacja założenia dworskiego na osi ulicówki wiejskiej i droga łącząca obiekt z wsią, a także droga łącząca grodzisko/zameczek z siedzibą dworską oraz pozostałości tego grodziska/zameczku. Mimo, że poszczególne elementy barokowej kompozycji powstałej w końcu XVII lub na początku XVIII w. ulegały w ciągu wieków zniszczeniu lub wymianie, nadal czytelny był podstawowy schemat tej kompozycji. Podkreślały go szpalery przy drogach i granicach wydzielające wnętrza poszczególnych części założenia i zachowały się z niego 3 sadzawki (dwie na osi dworu i jedna w północno-zachodniej części kompozycji), droga przecinająca ogród na osi dworu, droga do grodziska/zameczku ora droga do dworu od strony wsi. Spośród elementów wprowadzonych podczas przebudowy dokonywanej na przełomie XIX i XX w. (która nie naruszała zasadniczo wcześniej powstałej kompozycji) przetrwały: dwór, dwa budynki mieszkalne służby folwarcznej, przebudowany podjazd i nieliczne drzewa. Nie zachowały się żadne elementy wprowadzane w okresie międzywojennym XX w.¹²

W roku 1987 na terenie obiektu występowały 23 gatunki drzew i krzewów i ogólnie, w stosunku do niezbyt wielkiej powierzchni założenia nasadzeń nie było tu mało. Dominowały jednak młode, choć już znacznych rozmiarów topole i inne młode drzewa posadzone przy szkole, przy granicach kompozycji, ogrodzeniach i drogach. Drzewa stare były bardzo nieliczne i nie tworzyły zwartej kompozycji. Najstarsze były tu dwie pomnikowe lipy rosnące w północnej części założenia - mające średnice pni 135 i 103 cm, a pochodzące zapewne z nasadzeń dokonywanych w I połowie XIX w. lub w końcu wieku XVIII. Poza tym, stary kasztanowiec rosnący na podjeździe i mający średnicę pni 85 cm, posadzony został w II połowie XIX w., podobnie jak wierzba o średnicy pnia 136 cm, rosnące nieopodal sadzawek. Pozostałe stare drzewa obiektu (wierzby, jesiony, grochodrzewy, kasztanowce i brzozy) pochodziły z przełomu XIX i XX w. lub z okresu międzywojennego, osiągały 43-95 cm średnicy pni i były w różnym stanie zdrowotnym.¹³

Bardzo nieliczne były w Niemirówku krzewy ozdobne. Rosły tu bowiem tylko grupy i szpalery lilaków oraz żywopłoty z karagan i ałyczy. Oprócz tego w północnym narożniku założenia znajdował się niewielki sadek, a na kwietniku położonym na wschód od podjazdu rosły kwiaty.¹⁴

Niewielka siedziba dworska w Niemirówku nigdy nie odgrywała w krajobrazie zbyt doniosłej roli. Niemniej, w czasach jej świetności rosnący tu drzewostan był wyróżniającą się w lokalnym krajobrazie grupą drzew, dobrze widoczną od zachodu, wschodu i południa przez dolinę rzeki. Z dworu i ogrodu biegł też widok na dolinę i położone nad rzeką grodzisko/zameczek. Po usunięciu większości starych drzew, przekształceniu wnętrz ogrodowych i dokonaniu nowych nasadzeń zacierających dawną kompozycję, funkcje obiektu w krajobrazie znacznie zmalały. Zwłaszcza posadzenie dużej liczby topól płynęło bardzo niekorzystnie na wygląd i atmosferę dawnej siedziby.¹⁵

Widok na ogród i dwór w Niemirówku - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

Obecnie obiekt znajduje się w rękach prywatnych. Drewniany dwór został rozebrany w 2007 r., a w jego miejscu wzniesiono nowy budynek.¹⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 379

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 379

³ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, Warszawa 1902, s. 251

⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowi Lubelskim, Akta hipoteki Niemirówka

⁵ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowi Lubelskim, Akta hipoteki Niemirówka

⁶ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowi Lubelskim, Akta hipoteki Niemirówka - 29 sierpnia 1880 r. Józef Paszkowski sprzedaje dobra Ignacemu i Antoniemu Bogusławskim, a 15 lipca 1905 r. dobra dziedziczy Anna Pochorewicz z Bogusławskich

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 96; Informacje Sokołowskiego Pawła, krewnego dawnych właścicieli (Głogowskich)

⁸ Informacje ustne Skowrońskiego Aleksandra i Rudnickiego Jana, zam. w Niemirówku

⁹ Barszczewska Leokadia, Parki wiejskie byłego powiatu tomaszowskiego, Lublin 1977, praca magisterska na UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. D. Fijałkowskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu - autorka na s. 56 stwierdza: „Dwór został rozparcelowany przez miejscową ludność a miejsce to przeznaczono na budowę remizy strażackiej i szkoły podstawowej", z czego wynika, ze budynek szkoły podstawowej został zbudowany po II wojnie światowej, co nie jest zgodne z prawdą, a to stwierdzenie dotyczy zapewne innego założenia, gdyż w okolicy znajdowały się 3 inne folwarki o nazwie Niemirówek

¹⁰ Kronika Szkoły Podstawowej w Niemirówku prowadzona od maja 1916 r., t. II, s. 6, znajdująca się w posiadaniu szkoły

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Niemirówku, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Niemirówku, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Niemirówku, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Niemirówku, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Niemirówku, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ www.polskiezabytki.pl

Inne źródła:

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne (specjalne), Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:84000

Austriacka mapa sztabowa, około 1918 r., skala 1:200000, w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

www.dwory.cal.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, NiemirówekKategoria:dworski