rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePolesie

Ogród dworski - o przewadze funkcji użytkowych, powstały przed 1855 r., w II połowie XIX w. częściowo przebudowany, a w latach 20. XX w. nieco przebudowany w duchu krajobrazowym i w latach 30. XX w. rozbudowany

Dawna nazwa: Polesie

Gmina: Tomaszów Lubelski

Położenie obiektu: na południe od wsi Majdan Górny i na południe od szosy z Tomaszowa Lubelskiego do Przewłoki, na dwóch niewielkich wzgórzach, na których stoją dwa domy właścicieli majątku

 

Powstanie założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu należy wiązać z kolonizacją wewnętrzną dóbr Łaszczówka, których tereny te były pierwotnie częścią.1 Być może powstanie folwarku w Polesiu poprzedziło zlokalizowanie tu osady leśnej, np. smolarni. Jednak jeszcze na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. Polesia nie odnotowano. Założenie folwarku musiało więc nastąpić pomiędzy 1839 a 1855 r., kiedy to odnotowano już istnienie folwarku i jego obszar wynoszący 457 morgów (około 230 ha).2

Była to niewielka siedziba o przewadze funkcji użytkowych, należąca do dóbr łaszczowskich, a następnie dóbr Majdan Górny. Kompozycja tego założenia zdeterminowana była przez ukształtowanie terenu. Część północną, przylegającą do drogi, zajmowały obszerne zabudowania otaczające dziedziniec gospodarczy. Na dziedziniec ten wiodła droga od traktu Tomaszów - Przewłoka. Po północnej stronie tego traktu znajdowały się czworaki służby folwarcznej.

Dwór rządcy lub dzierżawcy oraz związana z nim skromna kompozycja ogrodowa zajmowały południową część założenia i położone były na stoku wzgórza wznoszącego się ponad częścią gospodarczą. Do dworu wiodła droga dojazdowa, zapewne obsadzona aleją, poprowadzona wzdłuż wschodniej granicy części gospodarczej założenia. Droga ta dochodziła do krótkiej alei dojazdowej, biegnącej z północnego-zachodu na południowy-wschód bezpośrednio przed dwór. Wokół dworu posadzono niewielką ilość drzew ozdobnych, głównie lip. Drzewa ozdobne posadzono też przy drogach i granicach folwarku. Za dworem mieścił się sad zajmujący południowo-wschodnią część kompozycji. Założycielami tej siedziby byli zapewne Hulewiczowie, w których posiadaniu dobra łaszczowskie znajdowały się od 1809 r., kiedy to Tekla Hulewiczowa nabyła je od swego brata Jana Kurdwanowskiego.3

Po Powstaniu Styczniowym nastąpił podział dóbr Majdan Górny i wydzielono jako osobną własność folwark Polesie, który odtąd posiadali Kozłowscy. W latach 80. i 90. XIX w. właścicielem Polesia był Adam Kozłowski, zmarły w 1908 r. Zapewne to on dokonał modernizacji założenia - w części gospodarczej wzniesiono wówczas różne budynki gospodarcze, z których do lat 80. XX w. przetrwały dawna obora i stodoła. Ponadto, poza terenem założenia wykopano na południowy-zachód od niego szereg stawów hodowlanych. Stawy te połączono z siedzibą dworską drogą. Dokonano także rozmaitych nasadzeń uzupełniających i posadzono szpaler wierzb przy drodze do stawów. Przebudowa ta nie naruszała jednak zasadniczo wcześniejszego schematu kompozycyjnego. Dolną (północną) część obiektu nadal zajmowała część gospodarcza, a na południe od niej nadal znajdowały się dwór i sad.

Po śmierci Adama Kozłowskiego w 1908 r. dobra objął jego syn Mieczysław Teofil Kozłowski, który gospodarzył tu z małżonką Jadwigą. Nowy właściciel nie wprowadził istotniejszych zmian w założeniu, zresztą na przeszkodzie szerszej działalności inwestycyjnej stanęła wkrótce I wojna światowa.

Podczas tej wojny zniszczono część zabudowań gospodarczych oraz dwór. Wdowa po zmarłym Mieczysławie Teofilu Kozłowskim, Jadwiga Kozłowska przystąpiła więc do odbudowy założenia zdobywając środki na ten cel z parcelacji gruntów.4 Na początku lat 20. XX w. zbudowano wyżej od poprzedniego nowy drewniany dwór, usytuowany na osi prowadzącej z północnego-zachodu na południowy-wschód. Na południowy-wschód od dworu urządzono kolisty podjazd z klombem i dojazdem od drogi biegnącej północno-wschodnią granicą założenia. Główna elewacja tego dworu wychodziła na zabudowania gospodarcze, do których wiodła od dworu wykładana kamieniami ścieżka, wspinająca się po stopniach na górę.5

W roku 1925 obszar dóbr Polesie wynosił 366 morgów (około 183 ha), w tym ziemi ornej około 312 morgów (około 156 ha), łąk około 22 morgów (około 11 ha), lasu około 7 ½ morgów (około 3,5 ha), a nieużytków, dróg i rowów 25 morgów (około 12,5 ha). W tym czasie zatrudniano w tym folwarku na stałe 11 pracowników.6

Na początku lat 30. XX w. Jadwiga Kozłowska, po upełnoletnieniu się synów Kazimierza Alojzego i Wacława podzieliła pomiędzy nich majątek i także teren założenia w ten sposób, że zamieszkała z synem Kazimierzem w dawnym dworze, zaś Wacław otrzymał teren przylegający bezpośrednio do dotychczasowego założenia od zachodu, gdzie założył drugie siedlisko.

Wzniósł tam na sąsiednim wzgórzu murowany dom z niewielkimi zabudowaniami gospodarczymi, usytuowany w pobliżu zachodniej granicy nowego założenia. Od północy zamykała je część gospodarcza, wspólna dla obu siedzib, od zachodu wysadzana wierzbami dawna droga do kompleksu stawów, a od południa droga do pól. Przy nowym siedlisku posadzono obszerny sad, sąsiadujący ze starym. Sady te były wydzierżawiane, a tzw. pachciarz mieszkał w drewnianym budynku obok bramy wjazdowej na dziedziniec gospodarczy. Wokół domu mieszkalnego właściciela posadzono nieco krzewów i kilka drzew ozdobnych. W pobliżu rosły przy drodze 2 okazałe pomnikowe dęby, zapewne pozostałe z dawnych lasów. Pomysłodawcą tej nowej części założenia był niewątpliwie Wacław Kozłowski, mający wykształcenie rolnicze.7

Cały teren założenia, zarówno należący do Kazimierza, jak i należący do Wacława Kozłowskiego, otaczały szpalery różnych drzew - topól, lip i klonów.8

Chociaż kompozycja tego założenia była zawsze bardzo skromna, to jednak malowniczości dodawała jej urozmaicona rzeźba terenu wzmacniająca efekt widokowy skupionego na wzgórzu drzewostanu niewielkiej części ozdobnej. Po rozbudowie zajmowała ona obszar o powierzchni około 7,5 ha.

Podczas II wojny światowej teren założenia nie uległ istotniejszym zmianom. Dopiero po parcelacji 1944 r., kiedy resztówkę objęły Gminna Spółdzielnia oraz Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Łaszczówce obiekt uległ dewastacji, a następnie całkowitemu niemal zniszczeniu. Zniszczono większość nasadzeń wzdłuż granic założenia, rozebrano część zabudowań gospodarczych, a zabudowania mieszkalne na skutek niewłaściwego użytkowania i braku konserwacji doprowadzono prawie do ruiny. Większość sadów została wycięta, a na ich miejscu wprowadzono pola uprawne. Zlikwidowano część starych dróg. Wzniesiono za to kilka nowych budynków gospodarczych, a w północnej części założenia urządzono boisko.9 Zniszczenie części założenia spowodowało, że obszar kompozycji skurczył się do około 4 ha.

W końcu lat 80. XX w. teren założenia znajdował się we władaniu GS Tomaszów, Urzędu Gminy Tomaszów i Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Łaszczówce. Dawny dwór z najbliższym otoczeniem stanowił własność Haliny Narejowskiej, która nabyła do od Gromadzkiej Rady Narodowej w Tomaszowie. Natomiast dom wzniesiony przez Wacława Kozłowskiego stanowił własność RSP w Łaszczówce.10

Do lat 80. XX w. z pierwotnej siedziby poleskiej, założonej przed 1855 r., przetrwały: miejsce lokalizacji założenia, fragmenty dróg jezdnych biegnących do zabudowań i wzdłuż granic założenia oraz kilka starych drzew ozdobnych i część sadu (chociaż jego nasadzenia uległy wymianie w okresie międzywojennym XX w.). Spośród elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. zachowały się: 2 murowane budynki gospodarcze (dawna obora i stodoła), droga do stawów, fragment szpaleru wierzbowego przy tej drodze oraz nieliczne stare drzewa. Z elementów wprowadzonych w latach 20. XX w. przetrwały dwór, droga dojazdowa i kamienny chodnik oraz kilka drzew ozdobnych posadzonych przy nieistniejącym już podjeździe.

Z nowej części, powstałej w latach 30. XX w. do lat 80. tego stulecia zachowały się: murowany dom, część nowego sadu i nieliczne drzewa posadzone w tym okresie.11

W roku 1987 na terenie obiektu występowało 28 gatunków drzew i krzewów, a roślinność nie była tu zbyt bogata. Wśród drzew starych przeważały drzewa owocowe. Drzewa ozdobne były nieliczne, niemniej zróżnicowane wiekowo. Grupowały się one przy zabudowaniach i przy drogach. Drzewa najstarsze pochodziły z końca XVIII w. i z I połowy wieku XIX. Część z nich posadzono przy drogach jeszcze przed powstaniem folwarku lub też zostały tam pozostawione z dawnego lasu. Do takich najstarszych drzew obiektu posiadających pomnikowy charakter należały: dąb szypułkowy o średnicy pnia 155 cm, rosnący przy drodze w zachodniej części założenia, dąb szypułkowy o średnicy pnia 117 cm, rosnący na zachód od założenia, 4 lipy drobnolistne rosnące w sąsiedztwie dworu, o średnicach pni 120, 115, 110 i 100 cm, klon pospolity o średnicy pnia 108 cm, rosnący na wzgórzu dworskim oraz lipa drobnolistna o średnicy pnia 108 cm, rosnąca przy szosie. W różnych latach II połowy XIX w. posadzone zostały wierzby o średnicach pni 90-120 cm (mające 40-80% zdrowotności), 4 jesiony przy szosie o średnicach 80-92 cm, topola biała o średnicach pni 152, 90 i 47 cm (rosnąca obok drogi do stawów) oraz drzewa różnych gatunków mające 60-80 cm średnicy pni. Pozostałe stare drzewa pochodziły z początku XX w., z okresu międzywojennego, a niektóre z lat powojennych. Do tej grupy wiekowej należały drzewa różnych gatunków osiągające 40-65 cm średnicy pni (a będące w różnym stanie zdrowotnym).12

Większość drzew młodych stanowiły drzewa owocowe sadzone w sadach po II wojnie światowej. Nasadzenia ozdobne były nieliczne i, podobnie jak drzewa stare, rosły głównie przy drogach i w sąsiedztwie zabudowań. Oprócz tego rosło w Polesiu kilka grup samosiewów i zarośli składających się z drzew i krzewów. Nie było tu poza szpalerami leszczyn w sadzie żadnych pojedynczych krzewów ozdobnych, ani jednogatunkowych grup krzewów. Poza niewielkimi ogródkami przylegającymi do wzniesionego w latach 30. XX w. domu nie było tu też kwiatów.13

Niegdyś, chociaż niewielkie i nie szczycące się okazałym parkiem, założenie w Polesiu było jednak ciekawe widokowo, gdyż dwa powiązane ze sobą widokowo wzgórza dworskie dominowały tam nad okolicą, a niewielka część ozdobna sprawiała dzięki temu wrażenie większej niż była naprawdę. Z biegnącej obok drogi do Przewłoki można było oglądać też wnętrze obiektu z pokrytymi sadami stokami wzgórz i jego obrzeża. Po przetrzebieniu drzewostanu, usunięciu części sadów i likwidacji części starych budynków Polesie straciło wiele swoich walorów. Niemniej, nadal był to obiekt dość malowniczy, dobrze widoczny z szosy i wyraźnie czytelny w krajobrazie. Ze wzgórz rozciągały się tam ponadto widoki na okolicę.14

EBK

 

Źródła:

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII, Warszawa 1887, s. 579 oraz t. V, Warszawa 1884, s. 606 (hasło Polesie)

2 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

3 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki dóbr Łaszczówka

4 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3626; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki dóbr Łaszczówka

5 Informacje ustne Regulińskiego Michała, zam. w Polesiu

6 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3626

7 Informacje ustne Pisarczyka Stanisława, zam. w Polesiu

8 Informacje ustne Regulińskiego Michała, zam. w Polesiu

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu, Zamość 1887, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu, Zamość 1887, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu, Zamość 1887, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu, Zamość 1887, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu, Zamość 1887, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Polesiu, Zamość 1887, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3626, szkic założenia wykonany około 1925 r.

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne, Rosyjska mapa sztabowa, sprzed 1914 r, skala 1:84000

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, PolesieKategoria:dworski