Przewale

Park dworski - naturalistyczny, powstały w końcu XIX w. w wyniku przebudowy istniejącej od XVI w. siedziby folwarcznej, podporządkowanej funkcjom użytkowym

Dawna nazwa: Przewale

Gmina: Tyszowce

Położenie obiektu: między zabudowaniami wsi Przewale, na południe od asfaltowej szosy do Tyszowców, w sąsiedztwie skrzyżowania dróg do Tyszowców i Perespy, na skłonie niewysokiego wzgórza opadającym w kierunku północno-zachodnim do niewielkiego strumienia, pierwotnie oddzielającego założenie od zabudowań wsi

Przewale to wieś królewska powstała na przełomie XV i XVI wieku i należąca wówczas do starostwa tyszowieckiego w ziemi bełskiej. Starostwo to składało się z miasta Tyszowce oraz wsi Mikulin, Przewale, Perespa.¹ Obok wsi już w XVI w. istniał w Przewalu folwark zlokalizowany na miejscu obecnego założenia. Folwark ten był wraz z całym starostwem dzierżawiony i zmieniał dzierżawców odpowiednio do tego, komu wydzierżawiano całe starostwo. W XVI w. dzierżawcami byli Ligenzowie i Tęczyńscy. W XVII początkowo Łaszczowie, a później Myszkowscy, zaś w wieku XVIII Mierowie.² Na sejmie 1768 r. starostwo tyszowieckie przeszło w ręce prywatne gdyż rodzina Mierów uzyskała dobra tyszowieckie (w tym Przewale) w zamian za dobra hermanowskie. W II połowie XVIII w. Przewale stanowiło własność Jana Miera, a po jego śmierci w 1790 r. własność jego żony Marii z Tarnowskich.³

Za czasów Mierów Przewale nadal pozostawało folwarkiem służącym głównie funkcjom utylitarnym. Zabudowania i ogrody położone były na południe od drogi do Tyszowców, w sąsiedztwie strumienia i stawu zlokalizowanego przy skrzyżowaniu dróg do Tyszowców i Perespy. O ówczesnym rozplanowaniu tej siedziby nie posiadamy dziś żadnych informacji. Być może istniało tam więcej stawów sąsiadujących ze strumieniem, a ogrody już wówczas oddzielała od zabudowań droga wiodąca do lasu.

Na początku XIX w. Tyszowce i folwark Przewale były własnością Samuela Antoniego Frankela. W 1818 r. dobra te kupił Jan Nepomucen Głogowski. Od tego roku Przewale znajdowało się w rękach rodziny Głogowskich nieprzerwanie do czasów II wojny światowej.

W 1835 r. klucz tyszowiecki zakupił przedstawiciel innej linii Głogowskich Alojzy Gonzaga Głogowski. W 1846 r. wartość klucza tyszowieckiego wyceniono na 135 tys. rubli srebrem, co sytuowało go na pierwszym miejscu w powiecie tomaszowskim guberni lubelskiej. Po śmierci Alojzego Głogowskiego w 1859 r. klucz przeszedł w spadku w ręce jego synów Józefa, Jana i Antoniego Głogowskich.⁴

W II połowie XIX w. Przewale należało do Józefa Głogowskiego. Folwark miał wtedy 380 morgów gruntów ornych (około 190 ha) i 855 morgów lasu (około 427,5 ha).⁵ Jeszcze w 1866 r. przewale było folwarkiem dóbr tyszowieckich, a więc zapewne dopiero jeden ze spadkobierców Józefa Głogowskiego osiadł tu na stałe i w końcu XIX w. wprowadził tu wiele zmian przebudowując dawny folwark na rezydencję właściciela dóbr. Po przebudowie siedziba dworska w Przewalu składała się z ogrodu ozdobnego otaczającego dwór, sadu, warzywnika, stawu i części gospodarczej sąsiadującej z czworakiem.

Dwór usytuowano na opadającym w kierunku północno-zachodnim skłonie wzgórza i ustawiono frontem na zachód. Park skomponowano w duchu naturalistycznym, jednak pod pewnym wpływem maniery eklektycznej, o czym świadczyło rozplanowanie dwóch jednakowej wielkości kolistych kwietników po obu stronach dworu. Przed dworem znajdował się bowiem kolisty podjazd, do którego prowadziła od zachodu aleja lipowo-grabowa, pełniąca funkcję reprezentacyjnej alei dojazdowej. Wnętrze z podjazdem otaczały lipy i kasztanowce. Po przeciwnej stronie dworu umieszczono natomiast duży kolisty kwietnik, który obiegały drogi spacerowe prowadzące dalej do wnętrza niewielkiego parku, zajmującego wschodnią część założenia. Pozostawiono tu część starych drzew ogrodowych i dosadzono nowe grupy drzew i krzewów otaczające wnętrza parku. Wnętrza te przecinała droga wiodąca od północy do podjazdu. Przy granicach parku posadzono szpalery drzew i krzewów. Od zachodu park graniczył z sadem, od którego oddzielony był drogą, łączącą trakt tyszowiecki z podjazdem. Wzdłuż zachodniej granicy sadu i parku biegła droga do lasu, przy której, na osi alei dojazdowej ustawiono drewnianą bramę. Na zachód od tej drogi mieściły się zabudowania gospodarcze i czworaki z ogrodami użytkowymi. Budynki te przylegały zapewne od północy do dużego stawu rybnego. Obok stawu, przy skrzyżowaniu dróg do Perespy i Tyszowców wzniesiono jeszcze jeden czworak.

W latach międzywojennych oprócz zabudowań gospodarczych w obrębie założenia stały 3 budynki mieszkalne i mieszkało tam 58 mieszkańców.⁶ W tym okresie dobudowano do dworu od południa drewnianą kuchnię, przed którą ustawiono drewnianą altanę ogrodową. W parku dokonano nowych nasadzeń w duchu krajobrazowym. Posadzono m.in. brzozy, kasztanowce, wiązy i jesiony, przy czym wschodnie i południowe wnętrza parku zasadzono drzewami owocowymi (głównie orzechami i czereśniami). Pozostałe części założenia nie uległy większym zmianom. Oprócz zabudowań stojących na południe od stawu, do dworu nadal należał też czworak stojący przy skrzyżowaniu dróg do Tyszowców i Perespy. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7,5 ha.

Ostatnim przed 1939 r. właścicielem Przewala był kolejny Józef Głogowski. W latach 1939-1944 Przewale znajdowało się pod przymusowym zarządem niemieckim, a Józef Głogowski wyjechał do krewnych w Tyszowcach, gdzie zmarł nie pozostawiając potomstwa.⁷

Po wyzwoleniu Przewala spod okupacji niemieckiej ziemie folwarku zostały rozparcelowane zgodnie z dekretem o reformie rolnej. Bezpośrednio po II wojnie światowej w założeniu stał drewniany dwór o wymiarach 18 x 10,5 m, parterowy, tynkowany wewnątrz, z zewnątrz szalowany, z werandą, kryty gontem, z przybudowaną kuchnią o wymiarach 11 x 5 m. Ponadto istniała tam zachowana część gospodarcza, w której stały: drewniany chlew, magazyn, stodoła, dwa czworaki i murowana stajnia.⁸

Budynek dworu wraz z otaczającym go parkiem i sadem przekazany został szkole podstawowej w Przewalu, która użytkowała go jeszcze w latach 80. XX w. Budynki gospodarcze użytkowane były przez dawną służbę folwarczną. W 1948 r. Starostwo Powiatowe Tomaszowskie wyraziło zgodę na sprzedaż tych budynków w ręce prywatne, w efekcie czego zostały one rozebrane by posłużyć za materiał budowlany dotychczasowym ich użytkownikom.⁹

Bezpośrednio po wojnie sad owocowy obejmował 1 ha gruntu i do folwarku należał staw o powierzchni 1 ha. W 1945 r. w sadzie 50% drzewostanu stanowiły stare drzewa owocowe. W aktach Starostwa Powiatowego nie odnotowano stanu zachowania i wielkości parku. Pod zabudowaniami i podwórzem było natomiast 2,1 ha gruntu. Teren założenia był częściowo zdewastowany przez wojska radzieckie, a inwentarz żywy i martwy został rozgrabiony przez miejscową ludność.¹⁰

Częściowo zdewastowane podczas wojny założenie, ulegało po wojnie dalszym zniszczeniom. Po 1948 r. zniszczeniu uległy zabudowania gospodarcze i czworaki. Park uległ po II wojnie światowej częściowej dewastacji, wycięto część sadu, a teren po nim przeznaczono na boisko szkolne, łąkę i zagrody chłopskie. Część starych drzew parkowych wycięto na opał. Zatarciu uległ kwietnik przed werandą ogrodową i zanikły drogi spacerowe. Miejsce wyciętych drzew zajęły grupy samosiewów, w tym młody zagajnik na północ od dworu. We wnętrzach parkowych posadzono też wiele nowych drzew, a przed frontem dworu założono kwietniki. Na południowy-zachód od dworu wzniesiono budynek gospodarczy, szalet i śmietnik, do studni znajdującej się na południe od dworu doprowadzono betonowy chodnik, zaś południowe i wschodnie wnętrza parku (zajęte wcześniej przez sady czereśniowe i orzechowe) zamieniono na pastwiska i pola uprawne. Rozebrano altanę przy kuchni i przebudowano werandę ogrodową. Klomb na podjeździe został zaniedbany i wycięto tam obrzeżne nasadzenia z lilaka toteż dawny kształt klombu utrzymywany był już tylko przez żywopłot grabowy. Całkowicie zniszczono drewniane ogrodzenie parku i bramę wjazdową oraz zasypano znajdującą się przy tej bramie starą studnię.¹⁰ Staw ogrodzono siatką, a na miejscu dawnego czworaka wybudowano sklep. W końcu, w II połowie lat 80. XX w. w północno-wschodnim narożniku parku, na terenie zajętym wówczas przez pastwisko wzniesiono nowy, murowany budynek szkolny.¹¹

Doprowadziło to do zaniku dawnej kompozycji w zachodnich i północnych częściach obiektu. Przetrwał tam tylko staw, a miejsce dawnych zabudowań i ogrodów zajęły zagrody chłopskie, zabudowania Spółdzielni Kółek Rolniczych, remiza, pola uprawne i łąki. Dużo lepiej zachowała się stara kompozycja na terenie użytkowanym od 1945 r. przez szkołę podstawową, choć i tu doszło do znacznej dewastacji.

Do lat 80. XX w. z podporządkowanej funkcjom utylitarnym kompozycji folwarku w Przewalu (istniejącego od XVI do II połowy XIX w.) zachowały się: główne trakty drożne (do Tyszowców i Perespy), ogólna lokalizacja założenia, staw i 4 drzewa z I połowy XIX w. Z kompozycji powstałej w końcu XIX w. zachowały się: dwór, podjazd, drogi wiodące do podjazdu, część alei dojazdowej, fragmenty nasadzeń parkowych, niewielki fragment sadu i staw. Spośród elementów wprowadzonych w latach międzywojennych XX w. przetrwały: kuchenna dobudówka dworu i część nasadzeń parkowych.¹²

W 1988 r. na terenie obiektu występowało 27 gatunków i odmian drzew i krzewów. Roślinność założenia skupiała się w parku, w otoczeniu dworu i stawu oraz przy szosie do Tyszowców. Drzew starych nie było tu jednak zbyt wiele. Najstarsze egzemplarze posadzone zostały w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia. Należały do nich: kasztanowiec o średnicy pnia 118 cm (chory), rosnący na północny-zachód od dworu, lipa o średnicy pnia 100 cm, rosnąca nieopodal kasztanowca, lipa o średnicy pnia 95 cm, rosnąca na południowy-wschód od dworu (chora) oraz lipa o średnicy pnia 115 m, rosnąca na północny-wschód od dworu. Dwie zdrowsze lipy miały charakter pomnikowy. Z II połowy XIX w. pochodziły: kasztanowiec o średnicy pnia 72 cm, rosnący na wschód od dworu, (chory) oraz 5 lip w alei dojazdowej o średnicach pni od 60 do 85 cm. Pozostałe stare drzewa założenia (lipy, graby, brzozy, klony jesionolistne, kasztanowiec, śliwa wiśniowa, jabłonie i orzechy) pochodziły z przełomu XIX i XX w. lub z I połowy wieku XX i miały średnice pni 40-60 cm. Kilka starszych osik i wierzb o średnicach pni 40-45 cm posadzono już po II wojnie światowej.¹³

Młody drzewostan parku stanowiły w większości samosiewy lub odrosty korzeniowe po usuniętych drzewach starych. W jego składzie dominowały graby, lipy, osiki i jesiony. Spotykało się też wiązy, drzewa owocowe, klony jesionolistne. W sąsiedztwie dworu rosło także kilka młodych drzew posadzonych przez szkołę (2 jesiony, 2 jarzębiny, 2 czereśnie). Przy szosie i wokół stawu posadzono po wojnie klony jesionolistne, topole czarne, różne wierzby i jesion pensylwański. Krzewów było niewiele - przed dworem rosły 3 lilaki, a dalej w parku leszczyny. Spotykało się także grupy bzów czarnych przy granicach ogrodu. Wokół trawnika na podjeździe i na południowy-zachód od dworu rosły ponadto formowane żywopłoty grabowe. Przy dworze, pośrodku podjazdu i w rejonie dawnego kwietnika parkowego założono nowe kwietniki.¹⁴

Dawniej, gdy siedziba dworska w Przewalu nie była tak otoczona zagrodami chłopskimi jak obecnie i pozostawała oddzielona od wsi strumieniem, ogrody dworskie odgrywały w krajobrazie dużo większą rolę. Porośnięte drzewami wzgórze było dobrze widoczne ze wsi oraz z dróg do Tyszowców i Perespy, a z dworu i sadu biegł widok na łąki, stawy i wieś. Po zniszczeniu części kompozycji i obudowaniu parku zagrodami resztki zadrzewień parkowych i sam dwór można było zauważyć dopiero z bliska, a z szosy tyszowieckiej otwierał się na nie jedynie widok od północy przez lukę w zabudowaniach między zagrodami a nową szkołą. Od południa częściowo przesłaniał park skłon wzgórza, za to doskonale widać go było z miejsca lokalizacji dawnej części gospodarczej, ale ponieważ znajdowały się tam już tylko pola uprawne, mało kto oglądał park z tej strony. Poza parkiem zwracał uwagę jedynie staw sąsiadujący z szosą.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1882, s. 728

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1882, s. 728; Szczygieł Ryszard, Tyszowce w latach 1648-1661 [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 1(7), marzec 1986

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1882, s. 728

⁴ AP w Zamościu, Akta hipoteki z terenu powiatu tomaszowskiego, majątek Tyszowce 1823-1877, nr 77, s. 4-6; AGAD, KRSW, nr 6559, k. 195

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1882, s. 181

⁶ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924, t. IV

⁷ Informacje ustne Kopytko Antoniny i Kopytko Stanisława, zam. w Przewalu

⁸ AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Tomaszowskie, Ośrodek Szkolny Przewale, 1947, nr 687

⁹ AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Tomaszowskie, Ośrodek Szkolny Przewale, 1947, nr 687; Informacje ustne Kopytko Antoniny i Kopytko Stanisława, zam. w Przewalu

¹⁰ AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Tomaszowskie, Ośrodek Szkolny Przewale, 1947, nr 687; Informacje ustne Kopytko Antoniny i Kopytko Stanisława, zam. w Przewalu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworko-ogrodowego w Przewalu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworko-ogrodowego w Przewalu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworko-ogrodowego w Przewalu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworko-ogrodowego w Przewalu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworko-ogrodowego w Przewalu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Mapa sztabowa Polski, WIG, warszawa 1936, skala 1:100000, pad 46, słup 37, kwadrat Tyszowce

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, PrzewaleKategoria:dworski