Pukarzów

Ogród dworski - barokowy, szachownicowy, tarasowy, powstały w XVII wieku przy istniejącej od XVI w. siedzibie dworskiej, kilkakrotnie przekształcany - na przełomie XIX i XX w., po 1920 r. i w latach 30. XX w.

Dawna nazwa: Pukarzów

Gmina: Łaszczów

Położenie obiektu: na południowo-wschodnim zboczu niewielkiego wzgórza, opadającym do rzeki Huczwy, przez którą biegnie jedna z dróg do obiektu, łącząca Pukarzów z Wólką Pukarzowską i Łaszczowem, przy drodze z Nadolców, biegnącej równolegle do rzeki, a oddzielającej północną, gospodarczą część założenia od części rezydencjonalno-ogrodowej

Pukarzów na mapie w skali 1:25 000 - lata 80. XX w.

Położony w pobliżu Łaszczowa Pukarzów był w XVI w. jedną z wsi należących do rozległych dóbr łaszczowskich. Obok tej wsi założono też folwark obsługujący część gruntów majątku. W 1578 r. Pukarzów, stanowiący wtedy własność Ludwika Drohinańskiego, wymieniony został wśród wsi miasteczka Łaszczowa i odnotowano wtedy, że było tu 4 ¼ łana ziemi, 11 ogrodników oraz 3 komorników,¹ co wyraźnie wskazuje na istnienie tu wówczas folwarku obsługiwanego przez tych ogrodników i komorników. W folwarku tym znajdowała się też zapewne siedziba rządcy lub dzierżawcy, a całość siedziby folwarcznej została rozmierzona od nowa zgodnie z renesansowymi zasadami. Folwark ten, położony na wschód od wsi, przy skrzyżowaniu dwóch lokalnych dróg, otrzymał zapewne już w chwili swojego powstania regularną, kwaterową kompozycję, która zajmowała opadający do doliny Hucznej stok niewielkiego wzgórza. Kompozycja ta zajmowała prawdopodobnie południową część terenu założenia istniejącego w wieku XX, a łączyła ją z Łaszczowem i Nadolcami istniejąca do dziś droga biegnąca równolegle do rzeki. Na południe od folwarku wykopano zapewne już wtedy stawy w dolinie rzeki, chociaż ze względu na szczupłość przekazów historycznych nie można dziś bardziej szczegółowo poznać układu przestrzennego tego obiektu w XVI wieku.

Późniejsze dzieje Pukarzowa są mało znane. Sądzić należy, że dzielił on losy centrum dóbr w Łaszczowie i pełnił funkcje usługowe i użytkowe dla dominujących w tych dobrach Łaszczowa i Nadolców. Mimo to, zachowany do dziś regularny schemat rozplanowania folwarku wskazywałby na to, że w wieku XVII, a być może wcześniej, w oparciu o renesansowy, kwaterowy układ przestrzenny nadano siedzibie pukarzowskiej klarowną kompozycję szachownicową, w której niepoślednie miejsce zajmował prostokątny ogród otoczony z czterech stron drogami. Kwatery rozlokowane tam były na trzech opadających do doliny rzeki tarasach, a groble między stawami wybiegały na osie dróg ogrodowych. Wnętrza kwater otoczone były zapewne szpalerami i alejami. Ogród oddzielony był od zabudowań gospodarczych drogą dojazdową biegnącą od południa poprzez dolinę rzeki (z Wólki). Zabudowania stały w sąsiedztwie młyna w południowo-wschodnim narożniku założenia. Północną granicę założenia wyznaczała droga z Nadolców. Podstawowe elementy tego układu - tarasy, drogi jedne i spacerowe oddzielające poszczególne kwatery oraz stawy - przetrwały z pewnymi modyfikacjami do końca XX w.

Folwark pukarzowski był istotnym elementem w gospodarce dóbr łaszczowskich, a okresy jego rozwoju zbiegały się pewnie z podobnymi, jakie następowały w Łaszczowie i w Nadolcach. Jednak rozwój przestrzenny Pukarzowa w XVIII wieku nie jest dziś znany. Musiało jednak nastąpić oddzielenie się Pukarzowa od dóbr łaszczowskich, gdyż w roku 1790 stanowił on własność Wojciecha Dobrzelewskiego, zm. w 1814 r., ożenionego z Salomeą z Głogowskich.²

W II połowie XIX w. dobra pukarzowskie należały do Fredrów, a następnie do Szeptyckich. Obszar tych dóbr wynosił około 1881 r. według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego około 2166 morgów (około 1083 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było 463 morgów (około 231,5 ha), łąk 100 morgów (około 50 ha), pastwisk 1 morg (około 0,5 ha), lasu 296 morgów (około 148 ha), nieużytków 28 morgów (około 14 ha). W tym czasie stało tu 47 budynków drewnianych.³

Zabudowania te rozmieszczone były w dwóch kompleksach. Część stała w sąsiedztwie młyna, na miejscu wcześniejszej części gospodarczej, a część na nowym miejscu, na północ od drogi łączącej wieś Pukarzów z Nadolcami, co obrazuje rosyjska mapa sporządzona przed 1914 r.⁴ Te ostatnie otaczały prostokątny dziedziniec gospodarczy. Na południe od nowej części gospodarczej, po przeciwnej stronie drogi, znajdował się na dawnym miejscu prostokątny ogród, którego kompozycja nie uległa do tego czasu zasadniczym zmianom.

Zapewne w końcu XIX w. lub na początku wieku XX wzniesiony został w centrum ogrodu murowany dwór, którego nie wymieniono w Słowniku. W związku z jego budową w obrębie jednej z kwater ogrodowych uległa zapewne modyfikacji część kompozycji ogrodu.

W czasie I wojny światowej folwark pukarzowski został bardzo zniszczony - spośród wymienionych w Słowniku 47 drewnianych budynków ocalało zaledwie 12 i murowany dwór. Przedstawiały się one następująco.

1. Jedno domostwo murowane gontami kryte

2. Chlewy drewniane pod gontem o 12 chlewach

3. Czworak drewniany pod gontem

4. Dom drewniany pod gontem o 12 ubikacjach

5. Dwa baraki pod gontem, dł. 10 m, zer. 5 m

6. Stajnia drewniana pod słomą, dł. 50 m, szer. 8 m, wys. 3 m

7. Obora z magazynem w słupy murowana pod gontem, dł. 80 m, szer. 12 m, wys. 4 m w zrębie

8. Obora drewniana pod gontem, dł. 30 m, szer. 10 m, wys. 3 m

9. Budynek stolarni i pod narzędzia rolnicze, dł. 20 m, zer. 6 m, wys. 3 m

10. Kuźnia drewniana pod gontem, dł. 6 m, szer. 3 m, wys. 2 ½ m

11. Stodoła drewniana pod gontem, dł. 50 m, wys. 4 m, szer. 15 m,

12. Poddasze do kieratu pod gontem

13. Chlewy drewniane pod gontem o 6 chlewach.

Administratorem folwarku po I wojnie światowej był Stanisław Starowiejski.⁵

Wobec niewypłacalności Aleksandra Szeptyckiego dobra Pukarzów, jako obciążone znacznymi długami na rzecz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego zostały przez to Towarzystwo sprzedane na licytacji z 602 tys. złotych. Nabywcą dóbr była Jadwiga z Szeptyckich Dębińska.⁶

Po zniszczeniach dokonanych w czasie I wojny światowej zaszły w Pukarzowie duże zmiany. Przed 1923 r. folwark został częściowo odbudowany i rozbudowany. W zachodnich kwaterach ogrodu wzniesiono nowe budynki (prawdopodobnie czworaki i towarzyszące im budynki gospodarcze). Likwidacji uległa pierwotna, położona przy młynie część gospodarcza i poszerzono od wschodu stary ogród o dość obszerny, trapezowaty teren. Przeprowadzono nową drogę dojazdową biegnącą od południa wzdłuż dawnej osi ogrodowej i prowadzącą do czworaków. Na zachód od czworaków mieścił się nowy ogród użytkowy, a na północ od niego, w sąsiedztwie dziewiętnastowiecznej, nowej części gospodarczej, wytyczono prawdopodobnie przy drodze teren pod trzeci ogród, mniejszy od pozostałych.

Pukarzów na odrysie szkicu z 1923 r.

Oryg. AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593

Na przełomie lat 20. i 30. XX w. dobra Pukarzów nabył ich dotychczasowy administrator Jan Sanecki,⁷ który intensywnie zabrał się do przebudowy założenia. Rozebrano dziewiętnastowieczny murowany dwór. Dotychczasowe drewniane zabudowania zastąpione zostały solidnymi, murowanymi budynkami gospodarczymi. Zostały one rozmieszczone wokół dwóch prostokątnych, obszernych podwórzy gospodarczych, w miejscu dziewiętnastowiecznej części gospodarczej. W pewnym oddaleniu od budynków folwarcznych usytuowano suszarnię chmielu, stanowiącą swego rodzaju dominantę wysokościową. Teren starego ogrodu pełnił wówczas funkcje i ozdobne i użytkowe. Budynek określony w 1923 r. jako „dom drewniany pod gontem o 12 ubikacjach" (zapewne wcześniej oficyna) został wyremontowany, oszalowany i pełnił funkcję siedziby właściciela. Stał on na zachód od późniejszych, wzniesionych po II wojnie światowej budynków przedszkola i stołówki (na miejscu późniejszego śmietnika). Przed tym dworem znajdował się od zachodu kolisty podjazd, do którego wiodła klonowa aleja dojazdowa posadzona około 1935 r. W sąsiedztwie tego budynku posadzono wiele drzew i krzewów ozdobnych, a wokół niego poprowadzono nowe drogi spacerowe. Niedaleko dworu znajdował się czworak (stojący w miejscu późniejszych bloków). Na zachód i wschód od dworu w latach 1935-1936 po raz kolejny przekomponowano ogród ozdobny wprowadzając w północnych kwaterach układu system nowych alei i dróg spacerowych, z których najlepiej zachowała się aleja klonowa równoległa do drogi wiodącej do wsi. Część wnętrz starego ogrodu pełniła wówczas funkcje ozdobne, a część zajmowały uprawy użytkowe. Przy granicach uzupełniono drzewostan szpalerów i alei. Teren między stawami a starym ogrodem zasadzono sadem i łączył się on z sadem zasadzonym w ogrodzie założonym przed 1923 r.

Sanecki zamierzał stworzyć w Pukarzowie porządną kompozycją ogrodową, czego wyrazem było zatrudnienie ogrodnika sprowadzonego z Michałowa.⁸ Zamierzał też wznieść nowy, murowany dwór, lecz zamiarom tym przeszkodził wybuch II wojny światowej. W efekcie przed 1939 r. południową część starego ogrodu tarasowego zajmowały sady ciągnące się teraz aż do stawów, przy których znajdował się młyn dworski. Połączono w jedną całość sady nad rzeką i ogród założony przed 1923 r. obok czworaków. Całość założenia otoczona była parkanem drewnianym na słupach dębowych.⁹ Całe założenie zajmowało w tym czasie obszar o powierzchni około 17,5 ha.

Podczas wojny we dworze kwaterowały wojska niemieckie i radzieckie, m.in. przez dłuższy czas kwaterowali tu Niemcy przed agresją na Związek Radziecki. Zapewne podczas działań wojennych 1944 r. spłonął młyn dworski oraz w 1944 r. Niemcy wywieźli z Pukarzowa inwentarz żywy. Kompozycja ogrodów uległa wtedy wielkiej dewastacji.¹⁰

Po wojnie część gruntów majtku rozparcelowano, a resztę przejęło Państwowe Gospodarstwo rolne. W roku 1958 utworzono tu Zespól Hodowli Zarodowej. W latach 50. wzniesiony został w południowej części ogrodu budynek mieszkalny dla pracowników rolnych z charakterystycznymi skrajnymi ryzalitami. Ten utrzymany w tradycjach budownictwa folwarcznego obiekt dobrze się wpisał w krajobraz założenia. W tym samym czasie poza terenem założenia, tuż przy jego zachodniej granicy wzniesiony został barak mieszczący biura PGR i świetlicę.¹¹

W latach 70. XX w. Pukarzów przeżywał okres intensywnego rozwoju prowadzonego bez oglądania się na tradycję historyczną, czy też na istniejące struktury przestrzenne. W latach 1971-1973 zbudowano tu więc wielką fermą świń, usytuowaną na północ od zabytkowych zabudowań gospodarczych. Na terenie ogrodu w tym samym czasie wzniesiono zespół pudełkowatych bloków mieszkalnych i związanych z nimi zabudowań gospodarczych, które zniszczyły układ przestrzenny starego ogrodu. Dwór został rozebrany około 1978 r., a w jego sąsiedztwie zbudowano obszerną stołówkę i przedszkole.

W 1981 r. na fali odnowy, realizując postulaty pracowników, PGR przekazało dawną świetlicę parafii Łaszczów, która ulokowała tu kaplicę obsługującą wiernych z Pukarzowa.¹²

W latach 80. XX w. dawna kompozycja była silnie zdewastowana, a większe skupiska zieleni o charakterze historycznym zachowały się środkowej części układu obejmującej północne kwatery starego ogrodu i sąsiedztwo starych budynków gospodarczych. Do tego czasu nowe zabudowania oraz towarzyszące im drogi i ogródki pracownicze zajęły większość terenu starego, siedemnastowiecznego ogrodu, zlikwidowane zostały sady sąsiadujące z tym ogrodem, a większość starych drzew wycięto. Znacznej rozbudowie uległa część gospodarcza założenia. Siedemnastowieczny schemat podziału terenu na tarasy i kwatery okazał się jednak bardzo trwały i mimo zniszczeń nadal pozostawał częściowo czytelny.¹³

Z dawnego, szesnastowiecznego układu przestrzennego Pukarzowa do lat 80. XX w. zachowała się droga do Nadolców i Łaszczowa oraz przetrwało ogólne umiejscowienie założenia. Z późniejszego tarasowego ogrodu szachownicowego zachowały się do tego czasu 2 stawy, część skarp tarasów i część dróg dzielących ogród na kwatery. Z kompozycji istniejącej w Pukarzowie w końcu XIX i na początku XX w. zachowało się kilka starych drzew oraz miejsce lokalizacji nowej części gospodarczej. Spośród elementów wprowadzonych w latach 20. XX w. zachowały się jeden czworak i część nasadzeń, a z lat 30. XX w. aleja klonowa, część nasadzeń, 6 murowanych budynków w części gospodarczej i pozostałości po trzech bramach wjazdowych.¹⁴

W roku 1987 roślinność obiektu składała się z 37 gatunków i odmian drzew i krzewów, jednak starodrzew nie był tu ani zbyt liczny ani zbyt stary. Drzewa stare grupowały się w północnej części dawnego tarasowego ogrodu oraz w sąsiedztwie dworskich budynków gospodarczych. Większość starych drzew pochodziła z okresu międzywojennego XX w. Nieliczne posadzone zostały w końcu XIX w. lub na początku wieku XX. Należały do nich: kasztanowiec o średnicy pnia 89 cm, rosnący w części gospodarczej, 6 grochodrzewów o średnicach pni 83-92 cm, rosnących w części gospodarczej, lipa o średnicy pnia 93 cm, rosnąca przy stawach, kasztanowiec o średnicy pnia 89 cm, rosnący w części gospodarczej, morwa o średnicy pnia 82 cm oraz orzech włoski o średnicy pnia 92 cm, rosnący nieopodal miejsca, w którym stał dwór. Wśród nasadzeń okresu międzywojennego występowały drzewa różnych gatunków - klony, grochodrzewy, dęby, kasztanowce, brzozy, świerki, wierzby, topole i graby - mające średnice pni od 50 do 70 cm i pozostające w różnym stanie zdrowotnym. Najmłodszą grupę starych drzew stanowiły drzewa wyrosłe z samosiewów po 1939 r. albo posadzone w latach 40. i 50. XX w. bądź na początku lat 60. Były to graby, grochodrzewy, wierzby, topole, klony, kasztanowce i wiązy o średnicach pni 40-50 cm (na ogół w dobrym stanie). Drzew młodych było w Pukarzowie stosunkowo niewiele. Część z nich posadzono, a część wyrosła z samosiewów. Część z nich wraz z krzewami tworzyła zarośla. Wśród krzewów zdecydowanie dominowały samosiewy, ale spotykało się także rozrośnięte lilaki, bzy, leszczyny i karagany. Pojedynczo rosnące krzewy ozdobne należały do rzadkości. Oprócz roślin ozdobnych na terenie założenia rosła duża ilość drzew i krzewów owocowych, większość w sadach, ale spotykało się je też w innych częściach założenia.¹⁵

Dawne ogrody i zabudowania Pukarzowa musiały niegdyś przedstawiać widok bardzo interesujący. Położone na opadającym do doliny stoku wzgórza oglądane były głównie od południa, wschodu i zachodu. Od północy można je było oglądać przede wszystkim z drogi biegnącej po granicy ogrodu, którego aleje i szpalery zwracały uwagę z daleka. Malowniczości oddawały im wykopane w dolinie stawy. Najważniejsze powiązania widokowe istniały dawniej między Pukarzowem a Wólką Pukarzowską, skąd rozciągała się panorama na dolinę i położony po jej drugiej stronie folwark.

Do lat 80. XX w. funkcje obiektu w krajobrazie znacznie zmalały, na co wypłynęła likwidacja części starych ogrodów, przetrzebienie drzew ozdobnych i przede wszystkim wzniesienie wielu nowych zabudowań konkurujących w widoku ze starymi elementami kompozycji. Niemniej, widoki na założenie od południa i wschodu nadal przedstawiały spore wartości dzięki zachowanej części starych nasadzeń ogrodowych.¹⁶

EBK

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie, Warszawa 1902, s. 212

² AP w Zamościu, Hipoteka dawnego powiatu Tomaszowskiego, nr 64; www.rachanie.gmina.pl

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888 oraz t. VI, Warszawa 1885, s. 859

⁴ Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne, Rosyjska mapa sztabowa sprzed 1914 r.; AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, szkic założenia z 1923 r.

⁵ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, protokół zjazdu komisarskiego w Pukarzowie z 15 listopada 1923 r.

⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4593, dobra Pukarzów

⁷ Informacje ustne Dudka Józefa, zam. w Pukarzowie

⁸ Informacje ustne Dudka Józefa, zam. w Pukarzowie; Informacje ustne Błaszczuka Franciszka, zam. w Pukarzowie

⁹ Informacje ustne Dudka Józefa, zam. w Pukarzowie; Informacje ustne Baja Bronisława, zam. w Pukarzowie

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pukarzowie, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, PukarzówKategoria:dworski