rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeRachanie

Park dworski - krajobrazowy, powstały około połowy XIX w. i w II połowie tego stulecia jako część większego, wielofunkcyjnego założenia dworsko-ogrodowego w wyniku przebudowy barokowej kompozycji powstałej w II połowie XVIII w. na miejscu kompozycji szesnastowiecznej założonej przy istniejącej od XV w. siedzibie dworskiej

Dawna nazwa: Rachanie

Gmina: Rachanie

Położenie obiektu: na zachodnim krańcu osady, na wyniosłym wzgórzu usytuowanym na północnym brzegu doliny rzeki Rachanki, dziś przy asfaltowej szosie prowadzącej od kościoła i skręcającej w sąsiedztwie obiektu na południe, na północ i południe od tej szosy

 

Rachanie to jedna z najstarszych wsi dawnej ziemi bełskiej. Początki tej wsi sięgają XIV wieku - m.in. w 1341 r. ufundowano tu probostwo i już na początku XV w. istniała tu znacząca siedziba właścicieli dóbr, przy której rozwinął się ośrodek miejski.

Jak podaje Jan Górak, prawdopodobnie około 1425-1426 r. Ziemowit IV, książę mazowiecki i bełski, nakazał lokację miasta Rachanie na prawie magdeburskim, a zadanie lokacji miasta powierzono mieszczaninowi szczebrzeskiemu - Michałowi Motyczce. Z kolei według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, w 1436 r. Rachanie otrzymały prawa miejskie na mocy przywileju nadanego przez Kazimierza, księcia mazowieckiego i ruskiego.1 Właścicielem dóbr Rachanie był wówczas Mikołaj Lach de Brzewuśna. Wokół kościoła i plebanii zaczął się następnie rozwijać ośrodek miejski, w skład którego wchodziła też siedziba właścicieli dóbr. Mieściła się ona w miejscu założenia znanego z czasów współczesnych, jednak nic bliższego o jej ówczesnym rozplanowaniu dziś nie wiadomo.

Miała ona charakter obronny, o czym świadczy położenie na wyniosłym wzgórzu oraz świadczyły zachowane jeszcze w XIX wieku ruiny starych budowli, o których pisano: „Obszerne lochy do dzisiaj istniejące, a niektóre zawalone, tudzież wystające mury świadczą o istnieniu budowli charakteru obronnego".2 Budowle te zajmowały wzgórze położone na północnym brzegu doliny rzeki Rachanki i sąsiadowały z dwoma lub trzema traktami drożnymi wiodącymi do miasta, w tym z traktem prowadzącym od południa przez dolinę rzeki.

W 1509 r. Rachanie ponownie, dzięki staraniom ówczesnego właściciela Jana Trojana, sędziego bełskiego, który od nazwy swojej nowej siedziby przyjął nazwisko Rachański, otrzymały od króla Zygmunta I prawa miejskie. Nastąpił potem rozwój ośrodka miejskiego i powstał nowy układ przestrzenny miasteczka, m.in. wytyczono rynek przy kościele oraz związane z nim ulice. Syn Jana - Mikołaj Rachański, otrzymał od króla Zygmunta Starego przywilej na organizowanie dwóch jarmarków rocznie (w dni św. Magdaleny i św. Marcina).3

Zapewne już około połowy XVI w. dobra rachańskie przeszły w ręce Cetnerów i około połowy tego stulecia lub w jego II połowie rezydencja właścicieli dóbr została gruntownie przebudowana. Po Rachańskim, który zajmował się miastem Cetnerowie skoncentrowali się na założeniu dworskim, m.in. „...założyli piękny ogród, ufundowali w tymże kaplicę, wznieśli zamek pałacem zwany".4 Powstał tu zatem renesansowy ogród kwaterowy, przy czym wydaje się, że była to kompozycja zamknięta, możliwe że murami o charakterze obronnym i rozlokowana na kilku tarasach, a przy tym powiązana widokowo z dość odległym układem miejskim koncentrującym się koło kościoła. Odpowiadało to ideom renesansu, według których ogród stanowić miał oazę ciszy i wypoczynku. Jedną z kwater tego założenia zajmował „zamek, zwany pałacem", zapewne dwór obronny lub dwór typu kamienicy. Ogród łączył zapewne funkcje ozdobne z użytkowymi prezentując rozpowszechniony w tych czasach typ ogrodu włoskiego, w którym oprócz nasadzeń ozdobnych wokół kwater, ich wnętrza mogły być zajęte w części przez zioła lub rośliny ozdobne, a w części przez uprawy użytkowe. Ponadto w jednej z kwater (przy skrzyżowaniu dróg, a na miejscu obecnie istniejącej kolumny z figurą Matki Boskiej) stała kaplica, pełniąca funkcję kościoła domowego właścicieli dóbr, obsługiwana przez plebana rachańskiego. W bezpośrednim sąsiedztwie ogrodu usytuowana była część gospodarcza założenia. Zapewne już wtedy wykopano także stawy rybne w dolinie rzeki.

W 1531 r. Rachanie występują jako „oppidum" (miasteczko) i płacą szosu 3 floreny. Ponadto jest tu pop, płacący 15 groszy. Funkcjonował tu również młyn płacący 6 groszy.5 Natomiast w 1578 r. chorąży bełski płaci z Rachań poprzez tamtejszego burmistrza i rajców 4 floreny szosu, w tym od 9 łanów miejskich 1 floren, od popa 2 floreny, od wyszynku wódki 12 groszy, od 2 kół korzennych po 12 groszy, od koła zwanego folusz 15 groszy, od 14 towarzyszy różnych rzemiosł po 4 grosze, od Żydów po 1 florenie od głowy, od 2 braci gorzałczanych po 24 grosze, od 12 rzemieślników po 1 florenie, od 6 przekupniów po 15 groszy, od 9 komorników po 6 groszy. W mieście było wówczas 28 domów i 140 mieszkańców.6 Jak wynika z tego wykazu było to dość ludne miasteczko, posiadające własną organizację samorządową i wcale niemało rzemieślników. Ale jego związki kompozycyjne z siedzibą właścicieli były w tym czasie dość luźne.

W II połowie XVI w. Rachanie stały się własnością Czarnkowskich, wzm. w 1578 r.

Na początku XVII w. miasto Rachanie przeżywało apogeum rozwoju - w 1630 r. było tu 112 domów i 724 mieszkańców.7 Wiek XVII to jednak także dla południowo-wschodnich ziem Korony okres częstych najazdów i częstych walk z Kozakami, Tatarami, Szwedami i Węgrami. Ponadto w 1632 r. Rachanie rozwijające się jako lokalny ośrodek rolniczy, handlowy i rzemieślniczy, zostały ograbione przez stacjonujące tu wojska królewskie, zaś trzy lata później miasteczko zostało w znacznym stopniu zniszczone w wyniku pożaru. Największe zniszczenia Rachań i istniejącej tu kompozycji ogrodowej nastąpiły około połowy XVII w., gdy właścicielami byli tu Czarnkowscy (zniszczeniu uległy w tym okresie m.in. dworskie zabudowania gospodarcze i spalono dwór). Zapewne w okresie wojen szwedzkich Tatarzy spalili stary, drewniany kościół miejski. Nowy kościół, także drewniany lecz z murowaną kaplicą św. Anny, wzniósł Michał Czarnkowski w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodu. Taka lokalizacja kościoła przy siedzibie dworskiej wydaje się świadczyć, iż Tatarzy spalili nie tylko kościół ale także i kaplicę dworską. Możliwe, że Czarnkowski wzniósł kościół w obrębie jednej z kwater ogrodowych lub na terenie dawnego dziedzińca. Obecnie, tak jak w XIX wieku, w miejscu kaplicy zniszczonej przez Tatarów stoi bowiem na kolumnie figura Matki Boskiej.8

Wraz z budową kościoła nastąpiła także odbudowa założenia. Jednakże miasto Rachanie nie podźwignęło się już z upadku i wegetowało jako niewielka mieścina. Nie mamy bliższych informacji o wprowadzonych w XVII w. zmianach, wydaje się jednak, że prowadzona przez Czarnkowskiego przebudowa kontynuowała układ przestrzenny powstały około połowy XVI w. Możliwe, że rozbudowano tarasowy ogród i starano się zlikwidować część elementów o charakterze obronnym.

Dopiero kolejni właściciele - Adam i Anna Rostkowscy - dokonali około połowy XVIII wieku gruntownej przebudowy siedziby, w której wyniku powstał klarowny barokowy układ przestrzenny, zawierający część elementów pochodzących z wcześniejszych kompozycji. W 1744 r. Anna Rostkowska wzniosła nowy, drewniany kościół około 100 kroków na zachód od poprzedniego.9 Wtedy też zapewne wzniesiono kolumnę z figurą Matki Boskiej. Z kolei w 1769 r. Rostkowscy wznieśli także istniejący do dzisiaj nowy murowany kościół parafialny. To przenoszenie kościoła wiązało się z barokową przebudową założenia. Kościół odsunięty od założenia dworskiego miał odtąd pełnić rolę dominanty układu miejskiego i związany był tylko osią widokową z siedzibą dworską. Rozebrany został drewniany kościół, a murowana kaplica pełniła funkcję kaplicy domowej. Obok kaplicy wzniesiono nowy, murowany dwór z kolumnowym portykiem. Oprócz dworu i kaplicy stała tu chyba, nieistniejąca już, hipotetyczna budowla (być może oficyna), stanowiąca symetryczną w stosunku do dworu przeciwwagę kaplicy. Przed frontem dworu mieścił się reprezentacyjny dziedziniec, na który prowadziła od południa reprezentacyjna brama z drogi wiejskiej.

Teren wokół tych centralnych budowli ukształtowany był tarasowo i opadał w kierunkach wschodnim i zachodnim. Ogrody ozdobne znajdowały się prawdopodobnie od strony północnej, jednak ich rozplanowanie w wyniku późniejszych przemian uległo zatarciu. Tarasy zachodnie zajęte były przez kwatery sadu, a wschodnie przez ogrody użytkowe lub zabudowania. Granice kwater i całego ogrodu podkreślone były przez drogi spacerowe i szpalery drzew.

W końcu XVIII w. Rachanie przeszły na własność Rzeczyckich. Nowi właściciele kontynuowali wcześniej podjęte prace, m.in. w 1797 r. kończąc budowę kościoła.10 W końcu XVIII w. rozbudowano też od północy kaplicę św. Anny (zapewne lokując w nowej części prezbiterium).

Po I rozbiorze Polski majątek dostał się pod panowanie Austrii, a nowa administracja cofnęła raczej już tylko tytularne prawa miejskie Rachań i około 1790 r. występują one już jako wieś.11 W I połowie XIX w. majątek kilkakrotnie zmieniał właścicieli, należąc kolejno do Kickich, Fredrów i Kiełczowskich.12

Układ założenia, którego realizację rozpoczęli Rostkowscy w połowie XVIII w. przetrwał bez istotniejszych zmian do czasu przemian społecznych i gospodarczych związanych z uwłaszczeniem wsi w Królestwie Polskim w 1864 r.

W połowie XIX w. dobra Rachanie należały do Starzeńskich, którzy przebudowali założenie w duchu krajobrazowym nadając mu kształt przestrzenny, którego resztki przetrwały do czasów współczesnych. Przebudowując wówczas dwór nadano mu kształt nawiązujący do tradycji tzw. dworu polskiego. Brama wiodąca do założenia ujęta została dekoracyjnymi słupami o architekturze nawiązującej do baroku (orły wieńczące słupy wydają się być późniejsze). Znacznie została rozbudowana część gospodarcza, gdzie wybudowano solidne murowane i drewniane budynki inwentarskie i magazynowe. Budynki te zajmowały wschodnią część założenia oraz sąsiadowały z gazonem i eliptycznym podjazdem, które zajęły miejsce dawnego reprezentacyjnego dziedzińca. Ogród ozdobny leżący na północ od dworu uległ zapewne częściowej przebudowie w duchu krajobrazowym nabierając bardziej parkowego charakteru. Mimo tej przebudowy większość ogrodu zachowała, jak się wydaje, regularny kwaterowy układ, ale w skład kompozycji włączono sąsiadujący z ogrodem zalesiony jar, który stanowić miał miejsce romantycznych przechadzek. Dnem tego jaru biegła droga spacerowa połączona z traktem publicznym i z drogą przecinającą na ukos kwatery sadu. Przy tej ostatniej stała w sadzie barokowa jeszcze kapliczka mieszcząca figurę św. Jana Nepomucena. Poszerzono sady, które przecinała teraz droga biegnąca przy kapliczce. Na południe od ogrodów, po przeciwnej stronie traktu prowadzącego do rynku, wzniesiono po 1863 r. zabudowania mieszkalne i gospodarcze osady folwarcznej. Towarzyszyły im ogrody przydomowe opadające w kierunku stawów i rzeki. We wszystkich częściach założenia dokonano nowych nasadzeń.

W końcu XIX w. następowały w Rachaniach zmiany właścicieli. Starzeńscy sprzedali majątek w końcu lat 80. Kiełczewskim, zaś w 1894 r. kupił go Antoni Bełdowski.13 Jak się wydaje, w stosunku do stanu z lat 70. i 80. XIX w. założenie, poza wykopaniem nowych, dużych stawów hodowlanych, nie nastąpiły w założeniu istotniejsze zmiany.14 Cała kompozycja zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 27,5 ha.

Położone na uboczu Rachanie nie uległy większym zniszczeniom zarówno podczas I, jak i podczas II wojny światowej. Podczas II wojny światowej majątek ten pozostawał pod przymusowym zarządem niemieckim, a jego właściciel Michał Bełdowski mieszkał w Warszawie i wyrabiał kaszę we własnej kaszarni.15

Po wojnie majątek został w 1944 r. rozparcelowany. Resztówka początkowo pozostawała w gestii Powiatowego Urzędu Ziemskiego, który przekazał ją 3 stycznia 1946 r. Towarzystwu Uniwersytetów Ludowych. Zachował się protokół przekazania, w którym podano iż obszar ziemi pod sadem, parkiem i ogrodem warzywnym wynosił 13,53 ha, obszar ziemi ornej około 1 ha, a stawów około 12,89 ha - razem około 27,42 ha. W świetle tego protokołu istniały tam następujące budynki.

1. dom mieszkalny - pałac murowany kryty blachą 26,5 x 12,5 m, w części z poddaszem, stan dobry

2. garaż murowany kryty blachą 7 x 7 m, pęknięty z góry do dołu

3. piwnica murowana w podziemiach na kilkadziesiąt m, 2,6 x 3,4 m, stan dobry

4. dwa domy mieszkalne - czworaki drewniane szalowane, kryte gontem 19 x 10 m, stan dobry

5. piekarnia drewniana szalowana, kryta gontem 5,6 x 3,2 m, stan zły (zniszczona częściowo wskutek pożaru)

6. obora drewniana na wysokim fundamencie murowanym, kryta gontem 30 x 10 m, stan średni

7. obora murowana spalona, pozostały mury 31 x 12,5 m

8. stajnia murowana kryta papą 28 x 9,5 m, przeznaczona na przychodnię weterynaryjną i przekazana powiatowemu lekarzowi weterynarii

9. stodoła drewniana, kryta słomą 34,5 x 8,4 m, stan zły, częściowo rozebrana przez złych ludzi

10. stodoła drewniana z jedną ścianą murowaną, kryta słomą 65 z 11 m, również częściowo rozebrana przez złych ludzi

11. kuchnia drewniana kryta gontem 7 x 5 m, stan dobry

12. dom mieszkalny drewniany kryty gontem - dwójniak 10,5 x 5,5 m, stan zły

13. 2 ustępy drewniane, kryte gontem wym. po 2,8 x 2,5 m. stan dobry

14. ogrodzenie frontowe ogrodu i parku - słupy murowane i fundamenty murowane (części sztachetowe nie istnieją)

15. studnia pompowa w podwórzu.

W sadzie znajdowało się około 400 szt. drzew owocowych starych, około 500 szt. młodych, około 500 szt. krzewów porzeczkowych, a w parku około 50 szt. drzew.16

Jak wynika z powyższego opisu, zniszczenia wojenne nie były bardzo poważne, a przy tym część została spowodowana przez tzw. złych ludzi, którzy rozgrabiali majątek podworski i rozbierali dworskie zabudowania gospodarcze. Przypuszczać należy, że podobnej grabieży uległy wnętrza dworu. Niemniej, Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych przejęło resztówkę w stanie umożliwiającym eksploatację bez większych inwestycji. Jednakże, jak to wynika z zachowanej dokumentacji, jego kierownik Stefan Lejwoda okazał się człowiekiem nieuczciwym, sprzeniewierzył część powierzonych mu funduszy i dopuścił do zaprzepaszczenia części majątku ruchomego. W rezultacie władze powiatowe zlikwidowały w 1949 r. Uniwersytet, a resztówkę przekazano Gminnej Spółdzielni.17

Spółdzielnia przystąpiła do przekształcania i przystosowywania założenia do swoich potrzeb. Te potrzeby zmieniały się wraz z kolejnymi zakrętami polityki rolnej, a ich nawarstwianie się odbija meandry stosunku do rolnictwa w PRL w ciągu powojennego czterdziestolecia. Początkowo mieścił się tu Gminny Ośrodek Maszynowy, a od II połowy lat 50. XX w. gminna baza Gminnej Spółdzielni. Baza ta stopniowo powiększała się i przekształcała, a jednocześnie następował proces degradacji założenia. Jeszcze w 1957 r. ankieta Ciołka wymieniała w Rachaniach spośród ważniejszych budowli jedynie pałac. Na powierzchni 2 ha dawnego parku (Ciołek pomijał część gospodarczą, ogrody użytkowe i powiązania krajobrazowe) odnotował on tu 58 lip, 2 akacje, 16 klonów, 4 jawory, 1 dąb, 40 wiązów i 4 kasztanowce.18

Prawdziwy boom inwestycyjny dla Gminnej Spółdzielni rozpoczął się w latach 60. XX w.19 W latach 1961-1962 został wzniesiony na głównej osi założenia obszerny pawilon handlowy zasłaniający dwór, a lokalizacja tego obiektu była typowym przykładem nonszalancji miejscowych decydentów i architektów wobec zabytkowej substancji. W części pomieszczeń dworskich ulokowano biura spółdzielni, resztę zaś przeznaczono na piekarnię, co spowodowało wybudowanie ogromnego ceglanego komina, szpecącego dwór i zakłócającego jego proporcje. W dawnej kaplicy ulokowano magazyn zbożowy. Zniszczono dawną osadę folwarczną budując nowe zagrody chłopskie. Rozebrano większość zabudowań gospodarczych, a następnie wzniesiono na ich miejscu nowe, w wyniku czego prawie całkowicie zniszczona została gospodarcza część dawnego założenia.

Na terenie dawnego parku w latach 60. i 70. XX w. wzniesiono wiele zabudowań gospodarczych i magazynowych nie zastanawiając się nad tym, że nowe inwestycje są dokonywane kosztem zabytkowej kompozycji. Na skutek tych działań stary układ kompozycyjny założenia uległ zatarciu. Jednocześnie zaś przeprowadzono tzw. meliorację - a w rzeczywistości osuszenie terenu polegające na spuszczeniu wody z większości stawów i zamianie ich na łąki. Spowodowało to zmianę stanu środowiska i stosunków wodnych w bezpośrednim sąsiedztwie założenia, co z kolei wywarło negatywny wpływ na jego roślinność. W latach 80. XX w. część dawnej kompozycji była już całkowicie zniszczona (toteż obszar założenia skurczył się do około 8 ha), a pozostała część mocno zdewastowana i tak przekształcona, że pochodzące z różnych epok zachowane elementy dawnej kompozycji nie miały już zwartości kompozycyjnej i nikły wśród powojennej zabudowy.20

Z pierwotnej, piętnastowiecznej siedziby dworskiej przetrwały w Rachaniach do lat 80. XX w. drogi jezdne sąsiadujące ze wzgórzem dworskim oraz (pod ziemią) resztki budowli obronnych. Z okresu rozwoju miasteczka, jaki nastąpił po 1509 r. pozostał nadal częściowo czytelny schemat rozplanowania układu urbanistycznego. Z renesansowej kompozycji, jaka istniała w Rachaniach w II połowie XVI w. przetrwały oprócz elementów dawnych budowli obronnych jedynie ślady skarp ogrodowych, chociaż niektóre z nich usypano w widocznym dziś kształcie w czasach późniejszych. Z elementów siedemnastowiecznych pozostała tylko część skarp ogrodowych i zachowała się kaplica św. Anny (rozbudowana w II połowie XVIII w. i przebudowana w czasach najnowszych).21

Z barokowej kompozycji osiemnastowiecznej do lat. 80 XX w. przetrwały: przebudowany dwór (zamieniony na piekarnię), część kaplicy (przebudowana na masarnię), kolumna z figurą Matki Boskiej, fragment ogrodzenia z bramą wjazdową, kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (stojąca pierwotnie przy drodze, a później w sadzie), część tarasów ogrodowych oraz część starych drzew, a z elementów związanych widokowo z siedzibą dworską zachował się kościół wzniesiony przy rynku w 1769 r., a ukończony w roku 1797.

Z kompozycji ukształtowanej w II połowie XIX w. zachowały się do lat 80. XX w.: forma dworu, budynek dawnej obory, ślady podjazdu, brama wjazdowa, granice ogrodu dworskiego, ślady ogrodów przy osadzie folwarcznej, część dwojaka, jar oraz nieliczne stare drzewa. Z początku XX w. i z okresu międzywojennego przetrwały nieliczne stare drzewa obiektu.22

Chociaż w 1988 r. na terenie obiektu występowały 42 gatunki drzew i krzewów, to jednak roślinność założenia była bardzo uboga, gdyż teren parku został w większości zabudowany oraz zamieniony na nieużytki. Likwidacji uległy również nasadzenia owocowe na terenie dawnego sadu i części gospodarczej. Resztki starych drzew przetrwały tylko w sąsiedztwie dworu i pawilonu handlowego, przy północnej granicy założenia oraz w jarze. Mimo to rosło w Rachaniach kilka drzew uznanych za pomniki przyrody lub o charakterze pomnikowym, a pochodzących z I połowy XIX w. lub z końca wieku XVIII. Należały do nich: dąb szypułkowy o średnicy pnia 120 cm (chory), rosnący na zachód od dworu, lipa szerokolistna o średnicy pnia 118 cm (chora), rosnąca na zachód od dworu, wiąz szypułkowy o średnicy pnia 100 cm (chory), rosnący na zachód od dworu, dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 145 i 103 cm (jedna chora), rosnące na wschód od magazynu zamykającego podwórze gospodarcze od północy, klon pospolity o średnicy pnia 120 cm (w nienajlepszym stanie), rosnący przy północnej granicy założenia, jesion wyniosły o średnicy pnia 110 cm, rosnący przy północnej granicy założenia, grusza dzika o średnicy pnia 85 cm, rosnąca przy północnej granicy założenia oraz 5 lip szerokolistnych o średnicach pni 50, 50, 180, 85 i 75 cm, rosnących w północno-zachodniej części dawnego parku. Charakter pomnikowy miała też lipa o średnicy pnia 120 cm, rosnąca w południowej części jaru i będąca w podobnym wieku jak wcześniej wymienione stare drzewa.23

Z II połowy XIX w. pochodziły nieliczne stare drzewa (jesiony, lipy, dąb) o średnicach pni od 67 do 85 cm, rosnące w różnych częściach założenia i będące w różnym stanie zdrowotnym. Z nasadzeń dokonywanych na początku XX w. przetrwało tylko kilka drzew (topola biała, dąb, grochodrzew, jesion, lipa) o średnicach pni 57-70 cm. Pozostałe stare drzewa (również nieliczne) osiągały 40-45 cm średnicy pni, a pochodziły z nasadzeń dokonywanych po 1915 r. lub z samosiewów wyrosłych po roku 1939, przy czym ich stan zdrowotny był bardzo różny.

Młodych drzew sadzonych również nie było wiele. Skupiały się one przed bramą wjazdową i przy granicach dawnego sadu. Drzewa rosnące na zachód od terenu dawnego podjazdu i przy granicach parku były w większości samosiewami. Skąpą roślinność obiektu wzbogacał las rosnący w jarze. Nie było tu już sadów, natomiast przed starą bramą wjazdową i przy nowych budynkach we wschodniej części założenia rosły żywopłoty. Na terenie dawnego gazonu przed dworem oraz przed starym ogrodzeniem znajdowały się trzy koliste kwietniki. Na podjeździe i przy dworze rosło kilka młodych żywotników. Poza nimi krzewy rosły tylko w lesie i w północnej części założenia (wzdłuż siatki) oraz przy ogrodzeniach na terenie dawnej części gospodarczej. Były to w większości samosiewy. Z dawnych nasadzeń krzewów przetrwały jedynie lilaki przy północnej granicy parku.24

Dwór w Rachaniach - 2011 r.

Dwór w Rachaniach - widok od strony podjazdu - 2011 r.

www.polskiezabytki.pl

Rachanie - pawilon handlowy

Rachanie - pawilon handlowy i zachowane przed nim kolumny dawnej bramy do założenia - stan współczesny

www.fotopolska.pl

Zdewastowany obiekt dziś bardziej straszy niż przyciąga wzrok, ale też jest mniej eksponowany w krajobrazie niż dawniej, bo zasłaniają go od wschodu i południa nowe zabudowania. Jedynie od północy wyraźnie rysuje się na tle pól roślinność północnych obrzeży parku. Od zachodu widoczny jest natomiast las i teren dawnego sadu, za którym na wzgórzu wystają spoza powojennych budynków resztki starych nasadzeń. Nie istnieją już powiązania widokowe dworu z doliną rzeki, chociaż dzięki różnicy wysokości można oglądać założenie przez tę dolinę. Tyle że w widoku tym dominują nowe zabudowania.

Rachanie - zamek

Rachanie - pozostałości dawnego zamku w części gospodarczej założenia - stan współczesny

www.zamki.pl

Tymczasem niegdyś siedziba dworska w Rachaniach musiała pełnić w krajobrazie dużo większą rolę niż obecnie. Usytuowano ją bowiem na skłonie wzgórza, była dobrze widoczna przez doliną i wykopane w niej stawy, a wzdłuż głównej osi kompozycji rozciągały się z dworu widoki na park i dolinę, zaś zabudowania i ogrody dworskie cieszyły oko podróżnych przejeżdżających trzema drogami biegnącymi po granicach kompozycji. Ogrody dworskie zamykały też oś widokową biegnącą od kościoła i rynku, a widoki na obiekt od zachodu urozmaicał malowniczy jar.25

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Górak Jan, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990, s. 75; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350; Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska..., t. II, Warszawa 1845, s. 1226

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1904, s. 532

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1904, s. 532; Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 727-728

7 Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 727-728

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

9 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

10 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

11 Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska..., t. II, Warszawa 1845, s. 1226

12 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988, s. 350

13 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, nr 524, Rachanie, cz. 1

14 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1988 - nie wymienia żadnych stawów w obrębie dóbr Rachanie

15 Informacje ustne Mościbrody Stefana, zam. w Rachaniach

16 AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Tomaszowskie, nr 687. Protokół przekazania resztówki Rachanie, 3 stycznia 1946

17 AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Tomaszowskie, nr 687. Protokół przekazania resztówki Rachanie, 3 stycznia 1946

18 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, 1957 r., Rachanie

19 Informacje ustne Mościbrody Stefana, zam. w Rachaniach

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rachaniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

21 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rachaniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

22 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rachaniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

23 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rachaniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

24 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rachaniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

25 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rachaniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, Rosyjska mapa sztabowa sprzed 1914 r., skala 1:84000

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, RachanieKategoria:dworski