rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeRóżaniec

Park dworski - krajobrazowy, powstały na początku XX w. jako część większego, wielofunkcyjnego założenia dworsko-ogrodowego, po przebudowie wcześniejszej regularnej kompozycji z II połowy XVII w. (modernizowanej na przełomie XVIII i XIX w. oraz w I połowie wieku XIX)

Dawna nazwa: Różaniec, Rozaniec, Różaniec Główny

Gmina: Tarnogród

Położenie obiektu: na wschód od wsi, przy szosie z Obszy do Tarnogrodu (po obu stronach tego traktu), na południe od niewielkiego strumienia

 

Wieś Różaniec (Rozaniec) w starostwie zamechskim powstała po 1550 r. staraniem Jana Dymitra Kuźmy, któremu Zygmunt II August dał przywilej osadniczy z prawem karczowania pól nad rzeką Łubienną. We wsi założono też folwark podległy Zamchowi, a dochody tego folwarku, oprócz danin czy uprawy roli wzbogacone były danią miodową składaną przez okolicznych bartników.

W 1588 r. Różaniec stał się wraz z całym starostwem zamechskim został dziedziczną włością Jana Zamoyskiego (a następnie w 1589 r. włączony został w skład Ordynacji Zamoyskiej). Według rejestru folwarków i wsi dziedzicznych Jana Zamoyskiego, kanclerza i Hetmana Wielkiego Koronnego, spisanego w 1591 r., w folwarku w Różańcu znajdowały się 3 zarybione sadzawki, a dwóch pozostałych jeszcze nie zastawiano. Znajdowały się one obok zabudowań gospodarczych. W folwarku istniał też świeżo założony ogród użytkowy (sad), w którym rosło około 60 szt. szczepionek. (Sad ten później nie przynosił jednak zbyt wielu korzyści, gdyż jak stwierdzono w inwentarzu Zamchu z 1623 r. drzewa sadu w Różańcu nie zawsze rodziły) Do Różańca należał też młyn na Tanwi, który Zamoyski wydzierżawiał braciom Szostakom. Jak z tego wynika, kompozycja folwarku składała się z zabudowań, stawów i ogrodu użytkowego, ale o jej rozplanowaniu nie posiadamy dziś bliższych informacji.

Oprócz folwarku Zamoyskich w Różańcu funkcjonował jednocześnie dwułanowy folwark wójtowski. Do wójta Różanieckiego należały też karczma przy gościńcu i młynek ze stawem na rzece Lubieni. Wójtostwo różaneckie jeszcze w I połowie XVIII w. znajdowało się w posiadaniu potomków Jana Kuźmy - Jamińskich, a przywilej wójtowski Zygmunta II Augusta był potwierdzany przez ordynatów Zamoyskich. Obowiązkiem wójta była posługa wozaka i na żądanie dostarczanie podwód.3 Folwark Jamińskich - Jamieńszczyzna - znajdował się na południowy-zachód od folwarku Ordynacji.

Różaniec poważnie ucierpiał podczas najazdu tatarskiego w 1624 r., kiedy to wszystkie zabudowania wiejskie i dworskie spalono - m.in. spłonęło 87 domów we wsi oraz dwór z gumnem i stodołami, a 469 mieszkańców uprowadzono w jasyr. Zniszczeniu uległa też istniejąca już w 1591 r. cerkiew.

Odbudowy założenia dworskiego dokonano jeszcze za życia II Ordynata - Tomasza Zamoyskiego. W 1653 r. wydzierżawił on stawy w Różańcu Szymonowi Petro, Krzysztofowi Petro i Stanisławowi Szkodzie. Jednocześnie potwierdził im przywilej na arendę karczmy w Różańcu.

Folwark Ordynacji w Różańcu ponownie został zniszczony podczas wojen szwedzkich i dopiero 10 lat później udało się zapełnić powstałe we wsi pustki. W 1664 r. odnotowano istnienie w folwarku nowych zabudowań, które wzniesiono prawdopodobnie na terenie wcześniejszego, zniszczonego założenia. Zapewne też odnowiono wtedy ogród użytkowy. Odbudowany przed 1664 r. folwark zawierał zapewne szereg elementów wcześniejszych - szesnastowiecznych i miał regularny układ przestrzenny z ogrodem, o którego wyglądzie nic obecnie nie wiemy. Siedziba ta musiała zostać w II połowie XVII w. rozbudowana.

Według inwentarza z 1701 r. w założeniu istniały dwór, zbudowania gospodarcze (zlokalizowane zapewne bliżej wody niż dzisiejsze) oraz sadek, w którym znajdowało się nieco wiśni i śliw. W folwarku znajdował się także budynek czeladni, służący podstarościemu. Staw przy dworze nie był zarybiony. Jak z tego wynika, folwark w tym czasie był skromny, miał charakter wybitnie użytkowy i nie było w nim żadnej kompozycji ogrodowej o znaczeniu choćby częściowo ozdobnym. Siedziba ta połączona była drogą z pobliskim folwarkiem w Jamieńszczyźnie, a nieopodal niej przebiegał gościniec do Obszy.

Około 1705 r. wybudowano w folwarku browar, a w 1707 r. na rzeczce Łubiennej zbudowano dworski młyn z foluszem. Jednak zniszczenia wojny północnej wyludniły Różaniec, w którym jeszcze w 1739 r. odnotowano wiele pustek. W latach 1724-1733 Różaniec był zastawiony za długi Adamowi Chądzyńskiemu, który jednocześnie dzierżawił Wólkę Różaniecką.

W latach 1745-1783 w Różańcu istniał już dwór z oficynami (stojący prawdopodobnie mniej więcej w tym samym miejscu co późniejszy dwór dziewiętnastowieczny), a w części gospodarczej wyróżniał się browarek za dworem nad sadzawką (na południowy-zachód od dworu). Do dworu prowadziła aleja od gościńca biegnącego nieco bardziej na południe niż dzisiejsza szosa. Nieco bliżej stawów zamykających założenie od południa mieścił się obszerny dziedziniec gospodarczy otoczony zabudowaniami. Do tego dziedzińca przylegał sad położony na wprost dworu, po przeciwnej stronie alei dojazdowej. W części gospodarczej stał obok sadzawki browar wzniesiony w 1705 r. Przedłużeniem alei wiodącej do dworu była droga prowadząca przez kolejny strumień (zapewne między stawami) do folwarku Jamieńszczyzna. W 1726 r. odnotowano istnienie na terenie założenia kilku sadzawek, stanowiących pozostałości po dawnych (szesnastowiecznych?) stawach rybnych.

Na przełomie XVIII i XIX w. Różaniec był miejscem częściowo nieudanej próby osadzenia przez Andrzeja Zamoyskiego kolonistów niemieckich, gdyż część osadzonych czynszowników z obawy przed długami zbiegła.

Na początku XIX w. założenie przebudowano, przy czym prace kontynuowano zapewne w następnych latach I połowy tego stulecia. W 1801 r. wybudowano tu nowe budynki gospodarcze wokół obszernego podwórza położonego na północ od dworu - obory, stodoły i spichlerz. W 1808 r. ukończono budowę nowego dworu, który stanął na miejscu starego. Stary sad odnowiono i założono też nowy - większy, zaś obok dworu założono park graniczący z gościńcem. Posiadał on wczesnokrajobrazową kompozycję uzupełnioną regularnymi szpalerami i alejami przy granicach.

Układ przestrzenny wsi w tym czasie był przykładem zbyt rozdętej ulicówki, a zabudowania wsi położone były równoleżnikowo wzdłuż drogi z Obszy do Wólki Różaneckiej. „Różaniec - wieś bardzo długa - tu że wchodziło 150 pługów wiejskich do roboty", odnotował w końcu XVIII w. Ewaryst Kuropatnicki w swoim opisie Galicji i Lodomerii. Folwark Ordynacji położony był w tym czasie na wschodnim końcu wsi, w połowie drogi między Wólką Obszańską a Jamieńszczyzną, na wyniesieniu usytuowanym, przy rozwidleniu dróg wiejskich. Stał tam dwór wraz z oficynami, zwrócony frontem do dziedzińca gospodarczego, a na południe od dworu znajdował się sad. Na północ od dworu urządzono ogród ozdobny. Do dworu i dziedzińca wiodła od północnego-wschodu aleja dojazdowa, którą w tym czasie obsadzono drzewami. Można przypuszczać, że wraz z modernizacją zabudowań folwarcznych na początku XIX w. zmodernizowano także ogród użytkowy odnawiając sad i obsadzając kwatery ogrodu użytkowego drzewami ozdobnymi.

Ogród ozdobny założony w I połowie XIX w. miał kształt prostokąta i posiadał kompozycję swobodną, choć zachowującą jeszcze pewne cechy regularności, gdyż pozostały tam szpalery sadzone przy granicach i dość schematyczny układ dróg ogrodowych, którym nadano, co prawda, łukowate kształty, ale które przecinały się prawie pod kątami prostymi. Jedno z takich skrzyżowań ozdobiono rondem z klombem pośrodku. Oprócz tego parku, przed frontem dworu od strony dziedzińca wydzielono drugi, prostokątny ogródek ozdobny. Jak widać, mimo, że była to kompozycja folwarczna, to miała ona cechy charakterystyczne dla siedzib dworskich, stanowiących centra samodzielnych dóbr, co pewnie zawdzięczać należy dzierżawcom lub zarządcom folwarku (dlatego opisany park należałoby raczej zakwalifikować co do rodzaju kompozycji jako dworski, a nie folwarczny).

W II połowie XIX w. kompozycja założenia uzupełniana była nowymi nasadzeniami i budynkami, chociaż podstawowy schemat kompozycyjny nie ulegał raczej większym zmianom.

Około 1900 r. wzniesiono w Różańcu nowy dwór (prawdopodobnie na miejscu starego). Był to budynek parterowy, drewniany, kryty gontem. Większość budynków gospodarczych też była w tym czasie zbudowana z drewna i kryta gontem lub strzechą. Całość kompozycji założenia miała już kształt zbliżony do ukazanego na planie z 1936 r. i oprócz dworu składała się z parku, ogrodu ozdobnego przed dworem, sadu i warzywnika (zlokalizowanych na wschód od alei dojazdowej), dużego sadu (leżącego na południowy-zachód od dworu i parku), części gospodarczej oraz dużego kompleksu stawów ciągnących się jeden za drugim na południe i południowy-zachód od siedziby dworskiej. Istniały też stawy na strumieniu płynącym na północny-wschód od założenia. Sady i warzywnik być może otoczono drzewami. W każdym razie duży sad zamknięty był od północnego-zachodu szpalerem świerkowym. Całość kompozycji zajmowała w tym okresie obszar o powierzchni około 25 ha (z czego około 6 ha zajmowały stawy).

W latach międzywojennych XX w. Różaniec został wyłączony z Ordynacji Zamoyskiej i przeznaczony do parcelacji. W 1934 r. folwark ten przejęty został przez Państwowy Bank Rolny. W 1936 r. folwark Różaniec Główny, podobnie jak podległy mu folwark ordynacji Różaniec Nowy został rozparcelowany. Resztówkę o powierzchni 122 ha zakupiła Eugenia Maria z Radomskich Jagowodowa. W resztówce tej 83 ha zajmowały grunty orne, 21 ha łąki, 6 ha stawy, 6 ha place, ogrody i zabudowania. Było tam 1367 m grobli i 900 m zarośli.

Park oddzielony był wówczas od części gospodarczej płotem, główna aleja dojazdowa obsadzona była kasztanowcami, a przed dworem znajdował się podjazd z kwietnikiem. Kompozycja wnętrz parkowych nie uległa zasadniczym zmianom od połowy XIX w., ale na skutek budowy nowej drogi z Zamchu do Różańca park został od północy powiększony.

Podczas II wojny światowej częściowo została zniszczona część gospodarcza (spalona w 1943 r. przez Niemców) i zapewne częściowo zdewastowano ogrody. Największe ubytki substancji zabytkowej nastąpiły jednak po wojnie. W 1944 r. folwark przejęto na potrzeby reformy rolnej, a sam ośrodek przeszedł w użytkowanie Zespołu Szkół Rolniczych w Różańcu. Następnie układ przestrzenny założenia został znacznie przekształcony. Sukcesywnie likwidowano stare zabudowania, toteż do lat 80. XX w. przetrwały tylko 2 budynki dworskie. Zniszczony został dawny sad, warzywnik i dziedziniec gospodarczy (który zamieniono na warzywnik), a park dworski zaniedbano i częściowo zdewastowano usuwając zeń część starych nasadzeń. Zatarciu uległ dawny układ dróg i alei parkowych, a jednocześnie wnętrza parkowe zasadzone zostały nowymi drzewami i krzewami. Osuszono stawy położone na południe od dworu, a pozostałe, niekonserwowane, zarosły szuwarami. Jednocześnie wzniesiono rozległy kompleks nowych zabudowań szkolnych, mieszkalnych i gospodarczych, które otoczono nowymi ogrodzeniami i połączono nowymi drogami. Obiekty te zlokalizowano na wschód od dawnego dworu, gdzie powstała też zupełnie nowa kompozycja roślinności (drzew, krzewów żywopłotów i kwietników umieszczonych na trawnikach). Po tych zmianach Różaniec stanowił konglomerat elementów pochodzących z różnych epok historycznych, dawny układ przestrzenny zachował się tu tylko częściowo, a mimo to znacznie przekształcone założenie zachowało jednak pewne wartości historyczne, kompozycyjne i przyrodnicze.

Ze względu na zniszczenia zarówno szesnastowiecznej, jak i wczesno siedemnastowiecznej kompozycji folwarcznej, jakie miały miejsce już w XVII w., trudno dziś ocenić, czy przetrwały z nich jakiekolwiek elementy. Z elementów istniejących w I połowie XVIII w. do lat 80. XX w. zachowała się droga do Jamieńszczyzny, część gościńca do Obszy (dzisiejszej szosy), ślady stawów i 3 stare drzewa. Z kompozycji istniejącej w Różańcu w II połowie XVIII w. przetrwały: ślady stawów, droga w alei dojazdowej, ślad sadzawki i kilka drzew. Z kompozycji wprowadzonej w I połowie XIX w. zachował się park z częścią nasadzeń, a oprócz niego przetrwały: część alei dojazdowej, część stawów i część nasadzeń wokół stawów. Z II połowy XIX w. zachowały się: zrujnowana, drewniana stodoła, murowany budynek dawnego czworaka (później stodoła) oraz sporo drzew ozdobnych. Z elementów wprowadzonych na początku XX w. większość już nie istnieje. Zachowała się do lat 80. XX w. na miejscu dawnego ogródka przed dworem rozrośnięta grupa lilaków oraz w parku przetrwało sporo drzew sadzonych na początku XX w. i w okresie międzywojennym.

W roku 1989 na terenie obiektu występowało 57 gatunków i odmian drzew i krzewów, zarówno posadzonych, jak i wyrosłych z samosiewów. Większość drzew sadzonych rosła w parku, na terenie części gospodarczej oraz przy budynkach szkolnych i mieszkalnych. Pewna ilość sadzonych starych drzew rosła także w otoczeniu stawów, na północ i południe od centrum założenia. Wzdłuż cieków wodnych i wzdłuż szosy ciągnęły się olsy i inne lasy zasłaniające widok na założenie.

Najstarszym drzewem założenia by dąb szypułkowy o średnicy pnia 200 cm (w nienajlepszym stanie zdrowotnym), rosnący nieopodal strumienia, przy drodze do Jamieńszczyzny. To uznane za pomnik przyrody drzewo pochodziło zapewne z XVII w. Z XVIII w. lub z I połowy wieku XIX pochodziły: jesion o średnicy pnia 140 cm, rosnący w parku oraz dąb o średnicy pnia 120 cm, rosnący na południe od nowej części gospodarczej - oba te drzewa miały charakter pomnikowy. Kolejną grupę wiekową stanowiły drzewa sadzone około połowy XIX w.: lipa o średnicy pnia 100 cm, rosnąca w alei dojazdowej, lipa o średnicy pnia 80 cm, rosnąca w parku obok starego jesiona, lipa o średnicy pnia 88 cm, rosnąca w parku, dąb o średnicy pnia 100 cm (i zdrowotności zaledwie 10%), rosnący w sąsiedztwie strumienia na południe od nowej części gospodarczej oraz 2 dęby o średnicach pni 98 i 80 cm, także rosnące w sąsiedztwie strumienia obok granicy części gospodarczej. Najliczniejszą grupę wiekową starych drzew stanowiły drzewa różnych gatunków pochodzące z II połowy XIX w., osiągające średnice pni od 50 do 80 cm i pozostające w różnym stanie zdrowotnym. Do tej grupy należały też drzewa szpalerów rosnących przy granicy parku. Część starych drzew pochodziła z I połowy XIX w. - były to drzewa różnych gatunków mające średnice pni 40-60 cm.

Młode drzewa rosły w parku (gdzie zostały dość gęsto posadzone), przy nowych budynkach szkolnych i mieszkalnych oraz przy ogrodzeniach, wzdłuż szosy, w lasach i zaroślach. Ponadto rosło w Różańcu wiele krzewów - sadzonych w sąsiedztwie zabudowań szkolnych oraz w parku. Krzewy rosnące w innych częściach założenia były przeważnie samosiewami, a spośród starych nasadzeń krzewów przetrwało trochę lilaków obok miejsca lokalizacji dworu oraz nieco leszczyn w parku. Wzdłuż starej alei dojazdowej do dworu występowały kwietniki i żywopłoty. Kwietniki i żywopłoty znajdowały się także we wnętrzu leżącym na południowy-wschód od budynku szkolnego, gdzie też były starannie pielęgnowane trawniki.

Korzystnie zlokalizowana w terenie siedziba w Różańcu musiała dawniej pełnić w krajobrazie dużą rolę. Była dobrze widoczne z gościńca i z drogi do Jamieńszczyzny, a także przez strumień i stawy od południa i południowego-zachodu.

W latach 80. XX w. obiekt ten był w dużej mierze zasłonięty olsami i lasem, które rosły wzdłuż strumienia i wzdłuż szosy, co znacznie zmniejszało walory krajobrazowe tej kompozycji. Z biegnącej obok szosy był dobrze widoczny od strony wschodniej, ale w widoku od tej strony dominowały nowe zabudowania gospodarcze. Najciekawsze widoki rozciągały się tu z parku oraz od strony zabudowań w kierunku południowym oraz południowo-zachodnim na dolinę strumienia. Dość interesująco wyglądały też lasy rosnące wzdłuż strumienia, wśród których zwracały uwagę stare drzewa.

Obiekt wciąż posiadał dość duże wartości przyrodnicze, na które wpływały zachowany (choć zdewastowany) system stawów i cenny starodrzew zawierający egzemplarze drzew pomnikowych.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

Porębski J., Różaniec. Tędy przeszła historia [w:] Sztandar Ludu, nr 147 z 5-6-7 lipca 1980 r., s. 3

Stworzyński Mikołaj, Opisanie Artystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 r., rękopis w zbiorach Bibliotek Narodowej, nr BOZ 1815, s. 51, przypis nr 206

AGAD, Archiwum Zamoyskich, Specyfikacja długów ręcznych Tomasza na Zamościu Ordynata Zamoyskiego zaciągniętych 1737 r., rękopis nr 2440, s. 104

Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, Zamość 1969, s. 251-256

Kuropatnicki Andrzej Ewaryst, Geografia albo dokładne opisanie Królestwa Galicji i Lodomerii, Przemyśl 1786, s. 86

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja XII

Ciołek Gerard, Rejestr ogrodów zabytkowych woj. zamojskiego, Warszawa 1947-1948, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Biłgoraju, Księga hipoteczna majątku Różaniec Główny, nr 205, w tym odrys gruntów rozparcelowanego majątku Państwowego banku Rolnego Różaniec Główny z Dóbr poordynackich w gm. Wola Różanecka pow. Biłgorajskiego woj. lubelskiego położonego z 1936 r., skala 1:4000 oraz plan gruntów rozparcelowanego maj. Różanie z 1944 r., skala 1:4000

Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Różańcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Mapa generalna woj. lubelskiego z 1826 r.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises..., XVIII/XIX w.

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, RóżaniecKategoria:dworski