rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSiedliska

Park dworski - krajobrazowy, zakładany w I i II połowie XIX w. jako część większego, wielofunkcyjnego założenia dworsko-ogrodowego, powstały w wyniku przebudowy wcześniejszej, siedemnastowiecznej, barokowej kompozycji, rozbudowanej w XVIII w. w duchu klasycystycznym, a zlokalizowanej w miejscu szesnastowiecznej, renesansowej siedziby dworskiej; na przełomie XIX i XX w, częściowo przebudowany w duchu naturalistycznym

Dawna nazwa: Siedliska

Gmina: Lubycza Królewska

Położenie obiektu: w otoczeniu wzgórza położonego na wschód od zabudowań wsi, po przeciwnej niż wieś stronie strumienia Prudnik i wykopanego w jego dolinie dużego stawu (zamykającego od zachodu kompozycję ogrodów dworskich), obecnie po obu stronach linii kolejowej i częściowo wśród lasów, przy granicy państwa, z dala od uczęszczanych dróg

 

Siedliska to bardzo stary punkt osadniczy, a powstanie tu siedzib dworskich wiązało się z kolonizacją tych terenów na przełomie XIII i XIV wieku. Jedną z ważniejszych przyczyn powstania tu osady byłą możliwość wykorzystania do celów obronnych wzgórza leżącego na terenie późniejszego założenia, a dziś porośniętego lasem zwanym „Dąbrowa".1 To wzgórze o wysokości 340 m n.p.m. zdecydowanie góruje nad okolicą i jeszcze w II połowie XIX w. nosiło nazwę „Siedlisko".2 Zapewne już w średniowieczu na tym wzgórzu zlokalizowany był drewniany gródek obronny, który mógł wraz z innymi tworzyć system zabezpieczający centrum kraju przed zewnętrzną inwazją z południowego-wschodu. Prawdopodobnie już wówczas przy grodzie powstała wieś (nosząc początkowo nazwę Stare Hrebenne), która rozwijała się wzdłuż doliny przepływającego w pobliżu strumienia Pruśnik (Prudnik).

Ziemie te stanowiły w XV wieku własność królewską (zwaną dobrami rawskimi od nazwy miasta Rawa Ruska), wydzierżawianą Dzieduszyckim, którzy w XVI wieku wznieśli tu dwór.

Gród został zniszczony przez Tatarów na przełomie XV i XVI wieku, po czym po utracie znaczenia obronnego wzgórze w Siedliskach przestało pełnić rolę centralnego punktu osadniczego na tym terenie. Dwór, jaki wzniesiono tu w XVI w. usytuowano już poza ograniczonym i nie dającym możliwości rozwoju siedziby wzgórzem. Został on zlokalizowany na północny wschód od tego wzgórza, w sąsiedztwie strumienia i być może w rejonie obecnej kaplicy, gdzie stała niegdyś budowla, którą przekaz ustny utożsamiał ze starym dworem. Według legendy dwór ten miał zostać wzniesiony przy użyciu piasku z kurhanu, co spowodowało, że we dworze straszyły duchy. Z tej przyczyny budowla ta została rozebrana przez Pawła Sapiehę przed 1903 r., a na jej miejscu wzniesiono kaplicę. Prawda była zapewne mniej romantyczna, choć niewykluczone, że w przytoczonej opowieści tkwiło ziarno prawdy i że faktycznie stał tu budynek stanowiący pozostałość renesansowego dworu obronnego lub dworu typu kamienicy (który w przebudowanej formie zachował się aż do początku XX w.), choć przekaz dotyczący tej budowli może być mylny i dotyczyć np. budynku znacznie młodszego, służącego niegdyś za dworek gościnny.

Przy dworze zapewne już w XVI w. wykopano stawy nad strumieniem oraz spiętrzono wodę i wzniesiono młyn (w XX w. była tu elektrownia wodna produkująca energię elektryczną na potrzeby założenia dworskiego).3

Chociaż niedostatek źródeł historycznych utrudnia poznanie dziejów Siedlisk aż do XIX w., to można stwierdzić, że przechodziły one wiele przemian, których efektem było nawarstwianie się elementów przestrzennych powstających w różnych okresach historycznych. Potwierdza to plan 1854 r. Przedstawia on dwór stojący w sąsiedztwie strumienia przy zamkniętym dziedzińcu, otoczonym też innymi zabudowaniami i murami. Dziedziniec ten, a także dwór i otaczające go zabudowania wskazywałyby na siedemnastowieczną metrykę tego układu. Jednocześnie na południe od dworu leżał staw, a na zachód od dworu płynęła odnoga strumienia, co sugerowałoby przynajmniej częściowo obronny charakter zabudowań. W późniejszym okresie staw sąsiadujący z dworem pełnić musiał funkcję parteru wodnego wchodzącego w skład siedemnastowiecznego ogrodu kwaterowego. Główny dojazd do tej kompozycji prowadził ze wsi koło dużego stawu młyńskiego, a następnie po grobli między parterem wodnym a drugim, małym stawem, położonym na południe od dużego.

Choć nie posiadamy dziś żadnych informacji dotyczących wyglądu ogrodów dworskich w XVII wieku, to jednak z późniejszych przekazów i śladów terenowych wynika, że w XVII w. założenie w Siedliskach przebudowano. Bezpośrednio nad odnogą strumienia i jednym ze stawów wzniesiono dwór i towarzyszące mu reprezentacyjne budynki zamykające z trzech stron dziedziniec, który z czwartej strony otoczono murem. Dwa stawy przy drodze, przedzielone drogą ze wsi, włączono w obręb kompozycji ogrodów, które zlokalizowane były na wschód od dworu i stawów, w rejonie obecnego głównego wnętrza parkowego i sadu. Te kwaterowe ogrody sąsiadowały z naturalnymi dąbrowami i innymi lasami, których część (zapewne już od XVI w.) pełniła funkcję zwierzyńca. Być może w XVII w. tę część lasu, która bezpośrednio przylegała do ogrodu, zagospodarowano, nadając jej regularny, barokowy układ. (Po przebudowie założenia w wieku XVIII część ta weszła w skład klasycystycznej kompozycji parku). Początkowo obronny charakter dworu i całego założenia musiał w II połowie XVII w. ulegać zmianie na korzyść funkcji ozdobnych i zapewne wtedy przekształcono stawy pod dworem w partery wodne.

Podczas siedemnastowiecznych wojen zniszczeniu uległo dawne grodzisko, gdzie być może stały do tej pory jakieś zabudowania. W połowie XVII w. pochowano tam (według przekazów ustnych) żołnierzy zmarłych w czasie wojen i usypano kurhan.4 W jego sąsiedztwie wzniesiono później przy drodze na pamiątkę wojen tureckich (także siedemnastowiecznych) metalowy krzyż umocowany na kamiennym postumencie.

Nieznany pozostaje układ siedemnastowiecznych zabudowań gospodarczych, a nawet nie wiadomo czy w ogóle stały one w sąsiedztwie dworu. Bo być może wzorem innych renesansowych siedzib odsunięto folwark od dworu lokując go w znacznej odległości, wśród pól folwarcznych, zachowując jedynie związek widokowy pomiędzy rezydencją a folwarkiem. Zabudowania gospodarcze przedstawione na mapie z 1854 r, tworzą obszerny czworobok we wschodniej części kompozycji i pochodzą prawdopodobnie z II połowy XVIII stulecia. Z późniejszych przekazów wiadomo, że były to tylko zabudowania o funkcjach reprezentacyjnych - duże stajnie, wozownia - natomiast gumna oraz budynki inwentarskie i magazynowe mieściły się poza Siedliskami.

Przedstawiony na planie układ przestrzenny pozwala stwierdzić, że w XVIII wieku (zapewne w II połowie) siedziba dworska w Siedliskach została rozbudowana i przebudowana w duchu klasycystycznym. Następowało to prawdopodobnie etapami, podczas których nadawano siedzibie coraz bardziej klasycystyczny charakter.

Pozostawiając siedemnastowieczny dwór, stary system stawów oraz część starych dróg i nasadzeń, wprowadzono wieloosiowy układ dróg dojazdowych i alei oraz skomponowano rozległe ogrody ozdobne i użytkowe. Ozdobne centrum ogrodu mieściło się na wschód od dworu i stawów, pomiędzy dworem a dziedzińcem gospodarczym. Wzniesiono obszerne stajnie i wozownie przy dziedzińcu zlokalizowanym we wschodniej części założenia. Na południe od reprezentacyjnej części ogrodu mieściła się część mocno zadrzewiona (być może boskietowa, powstała zapewne z przekształcenia dawnego zwierzyńca). Na północ od części centralnej mieścił się ogród użytkowy (zapewne sad), zaś na południe od części zadrzewionej mieściły się łąki lub lasy, bądź kolejne ogrody użytkowe. Obok zadrzewionej części ogrodu, nad dużym stawem, leżał teren dawnego grodziska i kurhanu, którego funkcje w XVIII w. nie są znane. Wnętrza ogrodowe urozmaicały kanały i rowy powstałe prawdopodobnie w wyniku przebudowy starszego systemu wodnego. Między innymi istniał kanał zamykający od północy ogród użytkowy oraz kanał w zadrzewionej części ogrodu, który sąsiadował z przecinającym tę część niewielkim strumieniem. Strumień ten był pewnie w obrębie ogrodu uregulowany i być może także miał formę kanału lub prostego rowu.

Poza tym, że poszczególne części ogrodów zamknięte były alejami, nie znamy wyglądu ogrodów w XVIII w. Na uwagę zasługuje jednak wyjątkowy stosunek właścicieli do pamiątek przeszłości, wyrażający się ochroną całej spuścizny po przodkach. Dotyczyło to nie tylko zabudowań i budowli ogrodowych, ale także wiekowych drzew, których znaczne ilości zachowały się dzięki temu do czasów współczesnych. Zostały wpisane w kompozycję wprowadzoną w XVIII w., a później włączono je w skład krajobrazowych kompozycji wnętrz parkowych.

Prawdopodobnie na początku XIX w. powstała na południe od kurhanu fabryka fajansu, gdyż wydobywano tu glinkę odpowiednią do wyrobu fajansu. Zapewne podczas jej budowy uformowano wierzchołek wzgórza i kurhanu w dość regularny, szeroki wał zasłaniający fabrykę od strony dworu i ogrodów. (Fabryka ta została zlikwidowana już przed I wojną światową, jej teren porósł później las i nie pozostały tam żadne ślady po dawnych zabudowaniach.)

W I połowie XIX w. dobra rawskie pozostawały w posiadaniu Tyszkiewiczów i już w I połowie XIX w. regularne ogrody dworskie zostały przynajmniej częściowo przekształcone w duchu krajobrazowym, przy czym niewykluczone, że powstała wówczas kompozycja miała charakter romantyczny. Plan z 1854 r. przedstawia podziały przestrzenne terenu po tej przebudowie. W miejscu dawnej reprezentacyjnej części parku widoczna jest na planie również reprezentacyjna lecz krajobrazowa część kompozycji. Przebudowa tej części polegała głównie na likwidacji prostych dróg i kwater ogrodowych, a także na likwidacji części regularnych nasadzeń, których geometryczne formy starano się ukryć dosadzając obok różnogatunkowe grupy roślin. Od południa przylega do niej leśna część parku, a od północy sad, na którego granicy stoi jeszcze stary budynek, zlokalizowany w rejonie kaplicy. Stawy, dwór i dziedziniec przy dworze oraz dziedziniec gospodarczy pozostały bez zmian, zachowując ze względów funkcjonalnych regularny układ. Teren dawnego grodziska i kurhanu oznaczony został na planie podobnie jak centralna część parku, więc być może był to teren porośnięty naturalną roślinnością, stanowiący swoistą romantyczną atrakcję. Na południe od niego mieściła się fabryka fajansu, a na wschód od niej leżał pas łąki i rosły lasy. Całą kompozycję przecinały drogi biegnące z północy na południe i ze wschodu na zachód. Oddzielały one od siebie poszczególne części funkcjonalne założenia. W sąsiedztwie drogi biegnącej od stawów przez leśną część parku stał budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu. Ze wsi wiodła do dworu aleja biegnąca nad dużym stawem, a wzdłuż wschodniej części parku biegła aleja prowadząca na dziedziniec gospodarczy. W nowo skomponowanych, swobodnych wnętrzach parku pozostawiono okazy starych drzew, obok których posadzono różne gatunki drzew i krzewów.

Dwór i ogrody były doskonale widoczne ze wsi przez dolinę strumienia (zajętą wówczas przez łąki) i przez duży staw. Przy drogach dojazdowych i spacerowych pozostawiono też drzewostan starych alei, który uzupełniono nowymi nasadzeniami. Oprócz starych drzew w ogrodach pozostawiono też wiele innych elementów pochodzących z wcześniejszej, geometrycznej kompozycji, takich jak kanał w ogrodzie użytkowym w północnej części założenia i fragmenty kanałów w części leśnej, przeciętej drugim niewielkim strumieniem.

W II połowie XIX w. dokonano kolejnej rozbudowy ogrodów, m.in. założono na północ od strumienia nowy sad otoczony szpalerami drzew, sąsiadującymi z nasadzeniami lip przy jednej z dróg wiejskich, a przy północnej granicy tego sadu wzniesiono dom ogrodnika. Dokonano też dalszych przeobrażeń kompozycji utrzymanych w duchu krajobrazowym i naturalistycznym. Mniej więcej w tym samym czasie musiały zostać uregulowane drogi i działki chłopskie we wschodniej części wsi, toteż droga z Hrebennego i droga wiejska przybrały przebieg zbliżony do obecnego. Rozwój tej kompozycji odbywał się sukcesywnie aż do I wojny światowej, z wyjątkiem fabryki „grubszych naczyń fajansowych", położonej za wzgórzem zwanym Siedliska. Fabryka ta, prawdopodobnie z powodu nierentowności, rozebrana została jeszcze przed I wojną światową.5

Po Tyszkiewiczach dobra rawskie należały w XIX w. do Jabłonowskich, a w latach 80. tego stulecia zakupione zostały przez księcia Adma Sapiehę, znanego polityka i Prezesa Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarczego. W 1880 r. majątek ten liczył 149 morgów (około 74,5 ha) ziemi ornej, 33 morgi łąk i ogrodów (około 16,5 ha). 10 morgów pastwisk (około 5 ha), 144 morgów lasu (około 72 ha) oraz włościańskich gruntów ornych 236 morgów (około 128 ha), łąk i ogrodów 39 morgów (około 19,5 ha), pastwisk 9 morgów (około 4,5 ha) i lasu 22 morgi (około 11 ha).6 W skład majątku wchodził folwark w Hrebennem (pola, lasy, stawy), folwark Racie (pola, las, tartak, młyn wodny), położony dziś poza granicami Polski, folwark Burowe (także leżący dziś poza granicami Polski), folwarki Mosty Małe i Mosty Wielkie (sprzedane jeszcze w latach 20. XX w.).7

Po zmianie właścicieli w latach 80. XIX w. w założeniu nastąpiły kolejne przeobrażenia, kontynuowane na początku XX w. Polegały na poszerzeniu ogrodów użytkowych i dalszym przeobrażaniu krajobrazowego parku, ale w duchu bardziej naturalistycznym. Sad położony w północnej części założenia zamieniono na warzywnik, za to założono sad bardziej na południe (w północnej części parku). W sadzie tym wzniesiono oficynę, a oprócz tego wybudowano nowe budynki przy drogach w sąsiedztwie kaplicy.

Po śmierci Adama Sapiehy w latach 90. XIX w. majątek odziedziczył po nim syn Paweł, który w tym czasie zawarł związek małżeński z Węgierką Matyldą z Winteżgreców i traktował Siedliska jako stałą siedzibę rodową. Na początku XX w. Paweł Sapieha zatrudnił architekta Teodora Talowskiego, który przebudował dwór.8 Budynek ten został później w 1944 r. spalony przez bandy UPA, więc nie można dziś nic bliższego powiedzieć o zakresie tej przebudowy.

Talowski był też prawdopodobnie autorem projektu kaplicy dworskiej wybudowanej w 1903 r. na terenie ogrodu warzywnego (dawnego sadu) oraz parterowej, drewnianej szkoły, wzniesionej w 1909 r. na południe od parku.9 Kaplicę otoczono nasadzeniami wejmutek i lip (obok rosło już kilka starych lip z wcześniejszych nasadzeń przy ogrodzie użytkowym). Zmianie uległ wtedy bieg drogi łączącej dwór ze stajniami, która została wyprostowana i przebiegała teraz na północ od dziedzińca przy dworze.

Wybudowaną z inicjatywy właściciela szkołę prowadziły przez cały okres międzywojenny siostry Marianki, ale zatrudniano też w niej nauczycielkę.10 Budynek szkolny został spalony przez bandy UPA wraz z dworem w roku 1944. Później zajęcia szkolne prowadzono w zaadaptowanym budynku stojącym w centrum wsi. Mieścił się w nim również posterunek Milicji Obywatelskiej. Budynek ten spaliła w 1947 r. UPA atakując posterunek MO. Na tym miejscu w 1959 r. zbudowano nowy budynek szkolny.11

W końcu XIX i na początku XX w. dokonywano w parku nowych nasadzeń, powodujących że nabierał on coraz bardziej naturalistycznego charakteru. Po likwidacji fajansarni rozpoczęto też przekształcanie terenu wzgórza i kurhanu dążąc do wprowadzenia tu kompozycji parkowej składającej się z naturalnych grup roślinności oraz kilku wnętrz z widokami na staw i pozostałe części parku.

W okresie międzywojennym kontynuowano naturalistyczną przebudowę parku wprowadzając kolejne gatunki roślin i tworząc na wschód od dworu rozległe centralne wnętrze urozmaicone starym drzewami, młodszymi egzotami oraz grupami krzewów i kwiatów. Podczas przebudowy dróg parkowych uległ likwidacji jeden ze stawów przy dworze. Na południe od parku (a na wschód od dawnej fabryki) założono duży sad produkcyjny, przecięty na ukos drogą (przy której w 1930 r. postawiono istniejący do dziś krzyż na pamiątkę wypadku, którego doznała Elżbieta Sapieha podczas konnej jazdy). Sad ten otoczony był drogami, starymi szpalerami i nowo posadzonymi alejami lipowymi. Między innymi posadzono aleję lipową przy północnej granicy sadu (na przedłużeniu drogi biegnącej granicą parku) oraz podobną aleję przy wschodniej granicy sadu. W południowo-zachodniej części sadu wzniesiono obok szkoły rządcówkę, a na północny-zachód od szkoły, przy skrzyżowaniu dróg parkowych zlokalizowana była poczta. Nadal istniały aleje przy granicach parku, część szpalerów w ogrodzie warzywnym (gdzie wprowadzono też inspekty i kurniki) oraz aleja nad dużym stawem łącząca park z wsią. W leśnej części parku biegły drogi spacerowe (m.in. po koronie wału, w który uformowany był kurhan, u jego podnóża i nad stawem), natomiast zanikły dawne kanały, a niewielki strumyk nie był uregulowany. Od południa naturalna część parku przechodziła w las porastający też teren dawnej fabryki, a stanowiący swoiste przedłużenie kompozycji parkowej. Las sąsiadował też z parkiem i z dużym stawem od wschodu. Z parku rozciągał się daleki widok przez staw na wieś i cerkiew, stojącą we wsi, wzniesioną w 1903 r. W centralnym wnętrzu parku urządzono gazon z kwietnikiem i kort tenisowy, będący wynikiem zainteresowań sportowych Pawła Sapiehy juniora. Całość wielofunkcyjnego założenia zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 42,5 ha.

Do utrzymania parku właściciel zatrudniał na stałe ogrodnika i sezonowo dwóch jego pomocników. Ogrodnik w okresie międzywojennym otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 30 zł miesięcznie, mieszkanie, opał (2 sągi drewna), 17 m zboża (pszenica, jęczmień, żyto), utrzymanie na dwie krowy i ogród (2 morgi ziemi). W latach 1906-1939 ogrodnikiem był w Siedliskach Józef Dacyna, który przed otrzymaniem samodzielnego stanowiska przez kilka lat był pomocnikiem, a następnie ukończył szkołę dla ogrodników w Podhorcach na Podolu.12

Naturalizm w sztuce ogrodowej wyraził się w Siedliskach nie tylko nowymi kompozycjami różnogatunkowych grup roślin i swobodnych wnętrz, ale też kultem starych, okazałych drzew pomnikowych, które były pieczołowicie chronione. Wspomina o tym następująca notatka w Tekach Ciołka. „W parku Pawła ks. Sapiehy rośnie szereg wspaniałych dębów (517 - 750 cm), otoczone są troskliwą opieką

Paweł Sapieha junior studiował w Anglii, gdzie zawarł związek małżeński z amerykanką Wirginią Peterson i który w 1927 r. wrócił do Siedlisk. Małżeństwo to, mając zapewne dziedziczyć Siedliska, wprowadzało jeszcze za życia ojca różne zmiany w wystroju wewnętrznym dworu (nowe meble, monogramy herbowe na pościeli i bieliźnie itp.).14

W 1939 r. Siedliska zajęła Armia Czerwona. We wsi ukonstytuował się wtedy pięcioosobowy komitet obywatelski, w którego skład weszli przedstawiciele miejscowej ludności pochodzenia ukraińskiego i pod nadzorem tego komitetu rozgrabiono i zniszczono wyposażenie dworu.15 Z grobowca w kaplicy wydobyto i zbeszczeszczono zwłoki księcia Pawła Sapiehy seniora, który zmarł 31 maja 1934 r. Żona Pawła wraz z córkami Marią i Matyldą wyjechała wówczas do Krakowa. Zbeszczeszczone zwłoki Pawła Sapiehy przez kilka dni leżały obok kaplicy. W październiku 1939 r. pochowano je pod lasem przy południowej granicy założenia (dziś miejsce to leży poza granicą Polski). Miejscowy komitet obywatelski zabronił oznaczenia tego miejsca. Po wojnie staraniem rodziny zwłoki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz parafialny w Siedliskach, gdzie ustawiono istniejący do dziś nagrobek.16

Od czerwca 1941 r. we dworze stacjonował oddział Armii Czerwonej. W tym czasie dwór i park zostały bardzo zdewastowane. W początkowej fazie wojny radziecko-niemieckiej we dworze stacjonowała jednostka wojsk niemieckich. Następnie do wyzwolenia majątkiem Sapiehów zarządzał administrator niemiecki Wend. Po wyzwoleniu, w nocy z 16 na 17 lipca 1944 r. drewniany dwór, szkoła oraz wszystkie budynki gospodarcze i inne zostały spalone przez UPA.17 Ocalał jedynie drewniany, parterowy, pochodzący z II połowy XIX w. domek ogrodnika. W budynku tym mieszkała później (m.in. w latach 80. XX w.) córka ogrodnika, emerytowana nauczycielka Józefa Kolasa.18

Jesienią 1944 r. w majątku przeprowadzono parcelację.19 W latach 50. i 60. XX w. park uległ szybkiej dewastacji gdyż przez jego wschodnią część przeprowadzono linię kolejową, a znacznie jego połacie zajął las. Zniszczyło to układ kompozycyjny większości wnętrz parku. W miejscu dawnego gazonu wybudowano w latach 60. leśniczówkę, przy której posadzono drzewa i krzewy różnych gatunków oraz wzniesiono budynki gospodarcze.20 Przy stawie zlokalizowano magazyn paliw płynnych i smarów. W latach 80. teren założenia podzielony był pomiędzy kilku użytkowników i należał do Leśnictwa w Siedliskach, parafii rzymsko-katolickiej i rolników indywidualnych, a pas terenu ciągnący się wzdłuż stawów był własnością PKP. Większość dawnego parku zajmowały już lasy, miejsce dworu i towarzyszących mu zabudowań zajęła łąka, na terenie dawnego dużego sadu znajdowały się pola uprawne, a teren dawnego ogrodu warzywnego (wcześniej sadu) zajęły pola, łąki, zagroda chłopska oraz plebania wzniesiona w latach 70. XX w. Duży staw zarósł szuwarami, a mniejszy szuwarami i zaroślami. Obok kaplicy wzniesiono nową plebanię, zaś na cmentarzu drewnianą dzwonnicę. Część dróg jezdnych zmieniła przebieg, a drogi parkowe zanikły. Przy nowych budynkach i drogach posadzono nowe drzewa i krzewy różnych gatunków oraz żywopłoty (ciągnące się także wzdłuż torów) oraz posadzono nową aleję prowadzącą do kaplicy od północy. Wszystko to sprawiało, że większość dawnej rozległej kompozycji już nie istniała, choć przetrwało sporo starych elementów tej kompozycji pochodzących z różnych okresów historycznych, w tym wiele cennych, także pomnikowych starych drzew.21

Do lat. 80. XX w. z najwcześniejszej fazy rozwoju Siedlisk zachowało się górujące na doliną Prudnika wzgórze, wchodzące później w skład parku - dawny gródek lub grodzisko - choć było ono później (w XVII w. i na początku XIX w.) dwukrotnie przekształcane. Z kompozycji, jaka powstała w wieku XVI zachowały się: duży staw (pewnie stanowiący kontynuację dawnego stawu młyńskiego), mniejszy staw (później parter wodny) oraz być może fragmenty dróg dojazdowych.22

Z kompozycji siedemnastowiecznej do lat. 80. XX w. zachowały się (oprócz dwóch stawów) część dróg dojazdowych i ogrodowych oraz część starych (zapewne jeszcze siedemnastowiecznych) drzew, pochodzących z dawnego ogrodu, z dawnego zwierzyńca lub z nasadzeń przydrożnych, albo z lasów. Spośród elementów tworzących kompozycję osiemnastowieczną przetrwały: fragment drogi prowadzącej do dworu od północy, fragment drogi łączącej dwór z dziedzińcem gospodarczym, droga biegnąca południową granicą zadrzewionej części parku, fragment drogi biegnącej wschodnią częścią parku i część drzew w alei przy tej drodze, fragment szpaleru dębów przy południowej granicy ogrodu, dęby przy drodze biegnącej z parku na południe, kilka drzew nad dużym stawem, kilka drzew w obrębie głównego wnętrza parkowego oraz pojedyncze drzewa rozrzucone w różnych częściach założenia, a także fragment kanału przy północnej granicy ogrodu użytkowego i zniekształcony fragment kanału w leśnej części parku. Przetrwały też (na zachód od torów) gruzy po dawnej wozowni oraz wymienione wcześniej elementy powstałe w XVI i w XVII wieku, takie jak stawy i wzgórze z kurhanem.23

Z różnorodnych elementów powstałych w I połowie XIX w. przetrwała tylko część różnogatunkowych nasadzeń rozrzuconych w różnych częściach założenia, także przy drogach dojazdowych i przy granicach poszczególnych części parku, gdzie stare aleje i szpalery po raz kolejny uzupełniono nowymi drzewami. Z II połowy XIX w. zachowała się część nasadzeń, dom ogrodnika, resztki szpaleru przy północnej granicy sadu i zajęte przez łąkę wnętrze po tym sadzie. Spośród elementów powstałych na przełomie XIX i XX w. zachowały się: część różnogatunkowych nasadzeń, kaplica i cmentarz przy niej, droga przy kaplicy i część sadu. Z elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. zachowały się: część drzew parkowych, część drzew alei lipowej rosnącej przy granicy sadu, krzyż ustawiony przy drodze przecinającej sad oraz dwie drogi w sąsiedztwie kurhanu.24

W roku 1988 na terenie obiektu występowały 53 gatunki i odmiany drzew i krzewów i mimo zniszczeń roślinność była tu bardzo bogata, obfitowała też w cenne egzemplarze starych drzew. Rósł tu unikalny zespół drzew o charakterze pomnikowym, które rzadko spotyka się w parkach w tak dużej ilości. Ale też i młode nasadzenia odznaczały się znacznymi walorami, chociaż dokonywano ich nie licząc się z historyczną kompozycją. Posadzono tu bowiem różne gatunki rzadkie, jak iglicznia trójcierniowa, jedlica douglasa czy sosna wejmutka. Mimo że znaczne połacie założenia zajmował las, to jednak i on zasługiwał na uwagę ponieważ rosły tu zespoły leśne o dużej wartości przyrodniczej - na wschód od założenia fragmenty cennej dąbrowy, której drzewa posiadały 70-120 cm średnicy pni, w rejonie kurhanu ładna buczyna przemieszana z innymi gatunkami drzew, a w dawnej leśnej części parku zwracał uwagę urozmaicony skład gatunkowy lasu, stanowiący pozostałość po dawnych nasadzeniach parkowych.

Spośród najstarszych drzew założenia dwa dęby wpisano do rejestru pomników przyrody, ale drzew o charakterze pomnikowym było tu znacznie więcej. Siedliska obfitowały bowiem w osiemnastowieczne, a nawet siedemnastowieczne drzewa. Do takich najstarszych drzew należały: dąb (pomnik przyrody) o średnicy pnia 194 cm, rosnący w lesie na wschód od torów, w południowo-wschodniej części dawnego parku, dąb o średnicy pnia 208 cm (suchy), znajdujący się przy skrzyżowaniu dróg obok miejsca lokalizacji dawnej poczty, dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 180 i 200 cm (w nienajlepszym stanie), rosnące w północno-wschodniej części zachowanego sadu, dąb o średnicy pnia 220 cm, rosnący w lesie, w alei biegnącej wschodnią granicą założenia, dwa inne dęby w tej alei, mające średnice pni po 160 cm, dwa dęby o średnicach pni 150 i 160 cm, rosnące na zachód od tej alei (w południowo-wschodniej części dawnego parku), dąb o średnicy pnia 160 cm, rosnący obok miejsca lokalizacji poczty, dąb o średnicy pnia 160 cm, rosnący we wschodniej części kurhanu, dąb o średnicy 160 cm, rosnący przy zachodniej granicy lasu, na terenie dawnej fajansarni, dąb o średnicy pnia 170 cm, rosnący w dawnej naturalistycznej części parku, 6 dębów o średnicach pni 140, 150, 150, 160, 170 i 190 cm, rosnących przy drodze biegnącej południową granicą dawnego parku oraz lipa drobnolistna o średnicy pnia 153 cm, rosnąca w głównym wnętrzu parkowym (w nienajlepszym stanie zdrowotnym).

Oprócz wymienionych, charakter pomnikowy miała również duża liczba drzew różnych gatunków pochodzących z nasadzeń dokonywanych na początku XIX w. lub jeszcze w wieku XVIII. Do tej grupy wiekowej należały dęby, lipy drobnolistne, olsze, klony pospolite i lipa srebrzysta, osiągające 199-150 cm średnicy pni i będące w różnym stanie zdrowotnym. Swoistym okazem była też stara dziewiętnastowieczna jabłoń rosnąca w sąsiedztwie gajówki, a mająca 105 cm średnicy pnia oraz 50% zdrowotności.

Około połowy XIX w. posadzono dęby, lipy drobnolistne, szerokolistne i srebrzyste oraz buki, jesion, jawory, wejmutkę i klony, mające 80-100 cm średnicy pni (także pozostające w różnym stanie zdrowotnym). Na szczególną uwagę zasługiwała tu sosna wejmutka mająca 87 cm średnicy pnia, rosnąca przy drodze przecinającej założenie, na południe od głównego wnętrza parkowego.

Pozostałe stare drzewa założenia (lipy, klony, buki, jesiony, graby, sosny, modrzew, jawory, olsze, kasztanowce, dęby, żywotniki, wierzby i topole) pochodziły bądź z nasadzeń dokonywanych w II połowie XIX w. (i osiągały 60-85 cm średnicy pni), bądź z I połowy wieku XX (mając 40-70 cm średnicy pni). W tej grupie wiekowej uwagę zwracały wejmutki rosnące w sąsiedztwie kaplicy (mające 48-70 cm średnicy pnia) oraz lipa amerykańska o średnicy pnia 50 cm, rosnąca w głównym wnętrzu parkowym.25

Oprócz drzew ozdobnych przetrwała w Siedliskach pewna liczba starych drzew owocowych, rosnących w sadzie położonym na południe od kaplicy.

Młode drzewa sadzone po II wojnie światowej nie były zbyt liczne, ale miały ciekawy zestaw gatunkowy urozmaicający wygląd wnętrz. Takie nasadzenia występowały przy drodze przecinającej założenie, w otoczeniu gajówki, przy drodze do kaplicy i w alei wiodącej do kaplicy. Oprócz drzew posadzono też trochę krzewów ozdobnych - pojedynczo lub w grupach - a także żywopłoty przy drogach i ogrodzeniach oraz równolegle do torów kolejowych. Posadzono także niewielką liczbę drzew owocowych. Poza tym, w obrębie założenia rosły oprócz lasów grupy zarośli i młodych samosiewów drzew, spotykane przede wszystkim przy drogach oraz przy ciekach i zbiornikach wodnych.26

Przygraniczne położenie obiektu sprawia, że rzadko jest on oglądany. Jednak w XVII i XVIIII wieku była to okazała i często odwiedzana siedziba leżąca niedaleko ważnego traktu lwowskiego przebiegającego przez Hrebenne. Rozległe przestrzenie ogrodów i zabudowania dworskie powiązane były widokowo z wsią położoną po przeciwnej stronie strumienia i można je było oglądać od północy i południa, skąd biegły do dworu główne drogi dojazdowe. Wraz z rozszerzaniem kompozycji parku w czasach późniejszych funkcje założenia w krajobrazie rosły. Piękne widoki przez duży staw, malownicze wnętrza parkowe i duże obszary naturalistycznie skomponowanych zadrzewień stanowiły o wysokich walorach przyrodniczych i kompozycyjnych tego obiektu. Wartości przyrodnicze powiększały pieczołowicie ochraniane stare i bardzo stare drzewa.

W latach 80. XX w. na skutek zniszczenia zabudowań i kompozycji większej części parku funkcje założenia w krajobrazie były znacznie mniejsze niż dawniej. Większość powiązań widokowych Siedlisk uległa zniszczeniu, a po zarośnięciu znacznych połaci założenia lasem ocalałe fragmenty dawnej kompozycji były z zewnątrz prawie niewidoczne. Przetrwały jedynie widoki przez zarośnięty szuwarami duży staw, ale obejmowały one już tylko część głównego wnętrza dawnego parku. Z tym nieciekawym wyglądem założenia z zewnątrz kontrastowały malownicze widoki zachowanych wewnątrz wnętrz parkowych, obfitujących w rozmaitość gatunków starych i młodych drzew oraz dużą liczbę drzew o charakterze pomnikowym. Na szczególną uwagę zasługiwały przyrodnicze wartości obiektu, na który składały się nie tylko zabytkowy drzewostan, ale także kompleksy leśne odznaczające się rozmaitością zespołów roślinnych i urozmaiconym składem gatunkowym.27

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

iedliska - cerkiew

Cerkiew w Siedliskach - sran współczesny

www.wikipedia.org

 

Źródła:

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889,, s. 513

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889,, s. 513

3 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

4 AP Lublin, Planu Urzędu katastralnego w Bełzie, nr 78, Plan dóbr w Siedliskach z 1854 r.

5 AP Lublin, Planu Urzędu katastralnego w Bełzie, nr 78, Plan dóbr w Siedliskach z 1854 r.; Informacje ustne Kolasa Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889,, s. 513

7 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

8 Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 307

9 Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 307; Informacje ustne Kolasa Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach; W 1903 r. oprócz kaplicy wybudowano też murowaną cerkiew

10 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

11 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach - w 1903 r. oprócz kaplicy wybudowano też murowaną cerkiew znajdującą się dziś w centrum wsi, przy czym materiał na budowę obu tych obiektów pozyskano z rozbiórki starego dworu, znajdującego się pierwotnie w miejscu, gdzie ustawiono kaplicę

12 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

13 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, nr 4700, Siedliska

14 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

15 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

16 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

17 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

18 Domek ten został podarowany Józefie Kolasa przez rodzinę Sapiehów w 1948 r. - akt notarialny Biura Notarialnego w Krakowie, nr repertorium 335/48

19 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

20 Informacje ustne Kolasy Józefy, zam. w Siedliskach; Informacje ustne Watrak Józefy, zam. w Siedliskach

21 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

22 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

23 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

24 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

25 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

26 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

27 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siedliskach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Zbiory Kartograficzne (Specjalne), Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:84000

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Siedliska, krzysztof kucharczykKategoria:dworski