Sielec

Park dworski - angielski, powstały w latach 20 XIX w. na miejscu regularnego, użytkowego założenia folwarcznego, powstałego w II połowie XVIII w.

Dawna nazwa: Sielec, dziś Majdan-Sielec

Gmina: Krynice

Położenie obiektu: na wzgórzu położonym na północ od rzeki Dzierążanki i równoległej do niej drogi do Dzierążni, na wschód od wsi Dzierążnia (i znajdujących się w tej wsi dworu z parkiem, kościoła i cmentarza)

Powstanie założenia w Sielcu wiąże się z działalnością na tym terenie Debolich w II połowie XVIII wieku. Augustyn Deboli, ur. w 1747 r., zm. w 1810 r., były poseł Rzeczypospolitej w Petersburgu, ożeniony z Józefą z Puzynów, posiadał w okolicach Dzierążni „6 wiosek 30 - włókowych i jedną rezydencję w Dzierążni".¹ Wśród tych sześciu wsi znajdował się także położony w niewielkiej odległości od Dzierążni Sielec, co narzucało mu gospodarcze i usługowe funkcje wobec centrum dóbr. Jednak wsi jako takiej nigdy w Sielcu nie było. Znajdował się tu tylko folwark obsługujący okoliczne grunty, którego położenie na wyeksponowanym miejscu zmuszało właścicieli dóbr do uporządkowania jego struktury przestrzennej, toteż wprowadzono tu różne elementy ozdobne, o których jednak niewiele dziś wiadomo, zarówno dlatego, że obiekt ten został w XIX w. gruntownie przebudowany, jak i ze względu na późniejsze zniszczenia.

Folwark Sielec leżał na wyniosłym wzgórzu leżącym na północ od drogi Dzierążnia - Wożuczyn. Pierwotnie ta siedziba folwarczna składała się z zespołu zabudowań o funkcjach gospodarczych, ustawionych wokół prostokątnego dziedzińca. Zapewne obok nich stały też zabudowania mieszkalne służby folwarcznej i mieszkanie rządcy. Stan taki utrzymywał się zapewne jeszcze około połowy lat 20. XIX w., gdyż na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1939 r. w Sielcu odnotowany jest jedynie folwark.²

Po Augustynie Deboli część dóbr galicyjskich (w tym Zwiartów i Sielec) odziedziczył jego syn Stanisław, ur. w 1806 r., zm. w 1872 r., który przekształcił skromny dotąd folwark zwiartowski w okazałą rezydencję. Prawdopodobnie autorem przebudowy Sielca rozpoczętej w latach 20. XIX w. i kontynuowanej w latach następnych był także Stanisław Deboli. Dwór w Sielcu był, jak się wydaje, rodzajem wilegiatury, letniej rezydencji Debolich, bo jak podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, „wsi tu nigdy nie było, tylko dwór i folwark".³ Słownik ten podaje też, że w Sielcu znajdował się „dwór z obszernym ogrodem angielskim i owocowym na wzgórzu malowniczo położony".⁴ Opis ten powtarzany był wielu opracowaniach bez bliższej analizy rozplanowania tego obiektu.⁵ Zarówno ze względu na rezydencjonalne funkcje, jak i ozdobny charakter powstałego tu w I połowie XIX w. parku, założenie w Sielcu, choć nigdy nie był on samodzielnym centrum dóbr, wyraźnie nie pasuje do kategorii obiektów folwarcznych i z tego względu należałoby je zaliczać raczej do parków dworskich.

To położone na północ od drogi z Dzierążni do Wożuczyna założenie łączyła z tą drogą aleja dojazdowa, która przechodziła z południa na północ przez całe założenie i biegła na północ do gajówki usytuowanej około 1 km dalej (istniejącej jeszcze na początku XX w.).⁶ Park o powierzchni 4-5 ha i stojący w nim dwór znajdowały się na zachód od alei dojazdowej. W sąsiedztwie dworu stały kuchnia i lodownia, a od alei dojazdowej prowadziła do dworu krótka droga zakończona podjazdem. Dwór został tak usytuowany, by z jego okien rozciągał się widok w kierunku zachodnim, na kościół i założenie ogrodowe w Dzierążni. Po zachodniej stronie drogi do dworu, przy drodze do Dzierążni znajdowały się zabudowania służby folwarcznej - 5 czworaków i związane z nimi budynki gospodarcze. Na wschód od osady folwarcznej, po przeciwnej stronie alei dojazdowej mieściły się sady dworskie. Na północ od części ozdobnej i dworu położony był zespół zabudowań folwarcznych, składający się z dużych stajni, obór i stodół.⁷ Największym obiektem w tym zespole był murowany, dwupiętrowy spichrz.⁸ Obiekt ten miał pewien wystrój architektoniczny i rozdzielał część ozdobną (rezydencjonalną) założenia od części gospodarczej. Na zachód od założenia, w pobliżu zabudowań dzisiejszego Sielca, znajdowała się nad strumieniem dworska osada młyńska z murowanym młynem. Naprzeciw założenia, po południowej stronie drogi do Wożuczyna usytuowana była dworska cegielnia.⁹

W II połowie XIX w. kompozycja Sielca stanowiła dominantę widokową okolicy i wyróżniała się zwartym masywem zieleni pokrywającej stoki wzgórza, wśród której widoczne były dachy zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. W roku 1866 do folwarku Sielec należało 834 morgów roli (około 417 ha) i 250 morgów lasu (około 125 ha).¹⁰

Dobra te, wraz ze Zwiartowem, nabył w 1875 r. Antoni Makomaski.¹¹ Od tego czasu aż do parcelacji dokonanej po II wojnie światowej należały one do Makomaskich - po Antonim do Marii Makomaskiej (od 16 stycznia 1893 r.), następnie do syna Marii Adma Makomaskiego (od 3 czerwca 1933 r. do 1944 r., kiery to majątek rozparcelowano).¹²

Ze względu na położenie geograficzne Sielec stanowił niejako oddzielną część dóbr Makomaskich, w których nad gospodarką rolną czuwał rządca. Tak było również w okresie międzywojennym, kiedy folwarkiem Sielec zarządzał Feliks Adamowicz, mieszkający we dworze.¹³ W tym okresie stan i lokalizacja zabudowań gospodarczych i zabudowań mieszkalnych nie ulegała zmianom. Ogród był w tym czasie częściowo ogrodzony od strony południowej płotem z drewnianych sztachet, a całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 8,5 ha.

W okresie II wojny światowej, do parcelacji majątku folwarkiem Sielec zarządzał rządca Bednarowicz.¹⁴

Parcelacja dała początek postępującemu zniszczeniu założenia. W latach 1945-1946 dwór i zabudowania folwarczne rozebrała okoliczna ludność. Rozebrano też jedyny zachowany do tego czasu czworak.¹⁵ Pozostał jedynie piętrowy, murowany spichlerz wzniesiony w I połowie XIX w., który w 1947 r. znajdował się już w ruinie.¹⁶ Budynek ten został później rozebrany w latach 70. XX w.

Po parcelacji pozostała resztówka, która łącznie z parkiem zajmowała około 6 ha. Resztówkę tę przejęła utworzona w II połowie lat 40. XX w. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, która gospodarzyła tu do 1966 r.¹⁷ Do tego czasu niemal kompletnie zniszczyła ona park, wycinając starodrzew, wznosząc liczne nowe budynki gospodarcze oraz zamieniając tereny dawnych ogrodów na pola uprawne, nieużytki i pastwiska. Z dawnego angielskiego parku i malowniczo położonego sadu pozostały bowiem tylko pojedyncze drzewa, droga dojazdowa i ślady drogi biegnącej wzdłuż wschodniej granicy dawnej kompozycji.

W 1966 r. opuszczony przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną teren objęła Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Krynicy, która gospodarowała tu jeszcze w latach 80 XX w. posiadając na terenie dawnego parku zabudowania gospodarcze, magazyny nawozów sztucznych i bazę remontową sprzętu rolniczego. W 1967 r. w celu ułatwienia dojazdu do obiektów SKR dawną drogę dojazdową do dworu, biegnącą dotąd przez południowy stok wzgórza, wyprostowano i przebudowano, czego wynikiem było poprowadzenie tej drogi w zagłębieniu terenu o wyprofilowanym poboczu.¹⁸

Do lat 80. XX w. z osiemnastowiecznej kompozycji folwarku w Sielcu pozostały jedynie ogólna lokalizacja założenia na wzgórzu oraz jedna stara lipa o średnicy pnia 155 cm. Większość kompozycji wprowadzonej w I połowie XIX w. i istniejącej w II połowie tego stulecia także została zniszczona. Pozostało po niej (oprócz osiemnastowiecznej lipy) tylko 7 starych drzew sadzonych w I i II połowie XIX w. oraz droga do dawnej gajówki i przebudowana droga prowadząca niegdyś na podjazd. We wschodniej części założenia zachował się też fragment sadu rosnącego na miejscu sadu dziewiętnastowiecznego, jednakże nasadzenia w nim były już młodsze i pochodziły sprzed 1939 r.¹⁹

W roku 1986 na terenie obiektu występowało zaledwie 8 gatunków drzew i krzewów i na wzgórzu zachowało się tylko 8 starych drzew pochodzących z dawnej kompozycji - 6 lip i wiąz. Drzewa te pochodziły z nasadzeń dokonywanych w I połowie XIX w. lub jeszcze w wieku XVIII, z wyjątkiem dwóch lip, które posadzono w II połowie XIX stulecia. Te najstarsze drzewa posiadały średnice pni od 90 do 155 cm, a dwie młodsze lipy 78 i 85 cm. Wszystkie lipy były w złym stanie zdrowotnym. Wiąz (mający 117 cm średnicy pnia) mógłby ewentualnie zostać zaklasyfikowany jako drzewo pomnikowe.²⁰

Oprócz wymienionych drzew starych rosły w Sielcu nieliczne drzewa młode i starsze drzewa sadzone przy ogrodzeniach - topole o średnicach pni 40-48 cm posadzone w latach 60. XX w. i później oraz świerki. Poza tym występowały tam nieliczne bzy i drzewa owocowe w zachowanym fragmencie sadu.²¹

Niegdyś, korzystne widokowo usytuowanie Sielca na wzgórzu górującym nad doliną rzeki pozwalało na powiązanie tego założenia osiami widokowymi z dworem, parkiem i kościołem w Dzierążni oraz majątkiem w Zwiartowie. Ze szczytu wzgórza widać też było rozległą dolinę rzeki, zaś malowniczy angielski park sielecki stanowił jedną z dominant wysokościowych i widokowych okolicy.

Po zniszczeniu większości starych drzew i zabudowań, szczątki dawnego założenia nie pełniły już w krajobrazie żadnych funkcji estetycznych. Przeciwnie, w latach 80. XX w. straszyły tam tylko rachityczne, chore drzewa. Pozostały natomiast widoki ze wzgórza we wszystkich praktycznie kierunkach, gdyż po zniszczeniu roślinności otworzyły się nowe, których wcześniej nie było.²²

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Źródła:

¹ Polski Słownik Biograficzny, t. V, Warszawa 1939-1946, s. 39-41 (hasło Deboli Augustyn)

² AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 527

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 527

⁵ Na przykład: Ciołek Gerard, Rejestr ogrodów zabytkowych województwa lubelskiego, wyciąg dla województwa zamojskiego, Warszawa 1947-1948, s. 16, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu oraz Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w województwie zamojskim, Zamość 1980, s. 26, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁶ Biblioteka Narodowa w Warszawie, nr S.15604, Rosyjska mapa sztabowa z 1913 r., tzw. dwuwiorstówka, skala 1:84000

⁷ Informacje ustne Trzpioty Piotra, zam. w Siedlisku

⁸ Brykowski Ryszard, Drugi remanent zabytków, dawny powiat tomaszowski [w:] Spotkania z zabytkami 1982, z. 8, s. 39, fot. 25

⁹ Informacje ustne Trzpioty Piotra, zam. w Siedlisku; Biblioteka Narodowa w Warszawie, nr S.15604, Rosyjska mapa sztabowa z 1913 r., tzw. dwuwiorstówka, skala 1:84000

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 527

¹¹ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów

¹² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów; Informacje ustne Kobel Czesława, zam. w Sielcu

¹³ Informacje ustne Kobel Czesława, zam. w Sielcu; Informacje ustne Trzpioty Piotra, zam. w Sielcu

¹⁴ Informacje ustne Kobel Czesława, zam. w Sielcu; Informacje ustne Trzpioty Piotra, zam. w Sielcu

¹⁵ Według informacji ustnych Piotra Trzpioty, zam. w Sielcu, cztery czworaki rozebrano jeszcze w czasie wojny w 1943 r.

¹⁶ Brykowski Ryszard, Drugi remanent zabytków, dawny powiat tomaszowski [w:] Spotkania z zabytkami 1982, z. 8, s. 39

¹⁷ Informacje ustne Trzpioty Piotra, zam. w Sielcu; Informacje ustne Kobel Czesława, zam. w Sielcu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Sielcu, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Sielcu, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Sielcu, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Sielcu, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Sielcu, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

Austriacka mapa wojskowa z 1914 r., w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

Barszczewska Leokadia, Parki wiejskie byłego powiatu tomaszowskiego, Lublin 1977, praca magisterska na UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. D. Fijałkowskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Fijałkowski Dominik, Pomniki przyrody, rezerwaty, parki i krajobrazy woj. lubelskiego, Lublin 1975,

Petera Janina, Wiejskie dworki drewniane na Lubelszczyźnie [w:] Z zagadnień kultury ludowej, t. I, Lublin 1978

Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, z. 8, woj. lubelskie, Warszawa 1973

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Sielec, krzysztof kucharczykKategoria:dworski