Tło historyczne

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

W 1795 r. większość obszaru dzisiejszej Białostocczyzny znalazła się w zaborze pruskim, a jedynie jej wschodnie i południowo-wschodnie krańce w Imperium Rosyjskim. Ta sytuacja polityczna trwała do 1807 r.

Prusacy zorganizowali na tym terenie departament białostocki Prus Nowowschodnich, którego stolicę umieszczono w Białymstoku zakupionym z rąk spadkobierców Jana Klemensa Branickiego. Nastąpił napływ ludności niemieckiej – urzędników, wojskowych i manufakturzystów. Prusacy starali się odebrać z rąk Polaków wszystkie królewszczyzny, wymawiając dzierżawy i odbierając przywileje emfiteutyczne. Cieszące się dotąd dużą samodzielnością królewszczyzny znalazły się w zarządzanej centralnie, zbiurokratyzowanej domenie monarchy pruskiego. Chęć zwiększenia dochodów z posiadanych dóbr powodowała urządzanie licznych manufaktur i zakładów produkcyjnych w miasteczkach oraz przy dawnych dworach i folwarkach królewskich. Znaczna część patriotycznych ziemian znalazła się na emigracji lub czasowo tylko przemieszkiwała w swoich dobrach białostockich.

Sytuację ekonomiczną własności ziemskich znacznie pogarszały granice i bariery celne pomiędzy Prusami, Austrią i Rosją. Szczególnie dotknęło to wielkie dobra ziemskie, których położone w różnych regionach dawnej Rzeczypospolitej klucze dóbr wzajemnie się uzupełniały.

Prusacy prowadzili też bardzo ostrą politykę fiskalną, co doprowadziło do licznych licytacji zadłużonych, a następnie skonfiskowanych majątków (Siemiatycz, Ciechanowca, Dołubowa, Bystrego, Kalejczyc i innych). Przeszły one w ręce nowych właścicieli, najczęściej wiernych poddanych króla Prus (w tym również Polaków). Dobrze ilustruje to zjawisko kariera rodziny Ciecierskich, która nabyła w tym czasie liczne majętności położone w południowej części departamentu białostockiego. Powstawały w ten sposób nowe kompleksy dóbr, podczas gdy stare ulegały rozpadowi. Rozpadły się też latyfundium Branickich i dobra siemiatyckie. Oprócz tego zlikwidowali Prusacy klasztor karmelitów bielskich i odebrali uposażenie monasterowi supraskiemu.

W części rosyjskiej sytuacja była odmienna. Dawne królewszczyzny wchodzące w skład ekonomii grodzieńskiej i brzeskiej zostały nadane arystokracji rosyjskiej. W rękach prywatnych znalazły się dobra Krynki, Jałówka i Milejczyce. Poza tym utrzymano stare podziały administracyjne, instytucje i urzędy.

W roku 1807 na mocy traktatu tylżyckiego obwód białostocki włączono do Rosji. Tylko niewielka część terytorium położona na południe i zachód od Narwi i rzeki Lizy (dzisiejsze gminy Łapy, Suraż, Poświętne, Tykocin) weszły w skład Księstwa Warszawskiego.

Po objęciu nowych terenów Rosjanie przejęli i kontynuowali tam politykę króla pruskiego.

Znaczna część ziemiaństwa tego terenu aktywnie poparła Napoleona uczestniczącego w kampanii moskiewskiej. Po klęsce wojsk francuskich i Księstwa Warszawskiego całość terenu ponownie znalazła się w rękach Rosjan, a tylko wymienione wcześniej obszary leżące na południe i zachód od Narwi i Lizy weszły w skład utworzonego w 1815 r. Królestwa Kongresowego. Granica między Kongresówką a Cesarstwem, która przetrwała do 1915 r., miała doniosłe znaczenie ekonomiczne, ale przede wszystkim zaważyła na dysproporcjach w rozwoju kulturalnym ziem położonych po obu jej stronach. Ziemie stanowiące rubieże Imperium Rosyjskiego stawały się z wolna głuchą prowincją, do której wszelkie nowe prądy i idee docierały z opóźnieniem, gdzie pozamykano dawne szkoły polskie, zlikwidowano oficyny wydawnicze i gdzie pogarszająca się sytuacja ekonomiczna nie sprzyjała podejmowaniu szerszych inicjatyw kulturalnych.

Nie poprawił tej sytuacji rozwój przemysłu datujący się od 1832 r., kiedy w ramach represji popowstaniowych ustanowiono granicę celną. Obwód białostocki stał się wtedy rejonem, do którego ściągali przedsiębiorcy, manufakturzyści i lonkietnicy z włókienniczego ośrodka łódzkiego. Powstają ośrodki produkcji włókienniczej w Białymstoku, Choroszczy, Supraślu, Dobrzyniewie, Wasilkowie, w dobrach gródeckich, w Knyszynie i w innych miejscowościach. Zakłady te produkowały tanie tkaniny dostarczane na rynki rosyjskie. Rozwój tego „przemysłu” był bardzo burzliwy. Fabryki i zakłady koncentrowały się nad rzekami i przy stawach. Często ich zalążkami były młyny wodne dostarczające energii oraz pobliskie budynki dworskie.

Przemysł ten rozwijał się aż do I wojny światowej, a największą produkcję odnotowano w 1913 r.

Szczególnie bujny rozwój przeżywał Białystok, który wysunął się na czołowe miejsce wśród ośrodków produkcji włókienniczej. Na początku XX w. przekroczył liczbę 100 tys. mieszkańców. Miasto aż po schyłek XX stulecia tłoczyło się w starych granicach, zakreślonych jeszcze w czasach posesji Branickich, gdy liczyło ok. 4 tys. mieszkańców. Bezładnie zabudowywane brzydkimi czynszowymi kamienicami, pozbawione elementarnych urządzeń sanitarnych było miastem szczególnie brzydkim.

Rozwojowi przemysłu towarzyszył napływ coraz to nowych grup bardzo ubogiej ludności żydowskiej.

Od schyłku lat 80-tych XIX w. magistrat Białegostoku podejmował starania o podniesienie estetyki miasta, budując wodociąg, urządzając park miejski i ogród Rozkosz w Lesie Zwierzynieckim, organizując komunikację tramwajową i wydając zarządzenia porządkowe.

Mieszkańcy obwodu białostockiego aktywnie uczestniczyli w walkach Powstania Listopadowego, chociaż na Białostocczyźnie nie rozgrywała się żadna większa bitwa tego zrywu narodowego. Pokłosiem powstania były liczne konfiskaty dóbr ziemskich, m.in. rozpad dóbr zabłudowsko-gródecko-dojlidzkich, będących wówczas własnością Demblińskich. Konfiskaty dotyczyć miały także Michałowa Niezbudki, Hieronimowa, Juchnowca Dolnego i innych majątków. W 1832 r. uległy kasacie klasztory franciszkanów i pijarów w Drohiczynie, dominikanów w Różanymstoku i reformatów w Boćkach.

W 1839 r. zniesiono unię kościelną przyłączając licznych unitów do kościoła prawosławnego. Akcja ta rozpoczęła procesy rusyfikacyjne i konflikty narodowościowe. W tym samym czasie odebrano część majątków kościołowi katolickiemu, co zakończyło na tych ziemiach feudalny okres w dziejach kościoła.

Rusyfikacja dotyczyła też stosunków poddańczych. Rosyjski system prawny zrównując chłopów polskich i rosyjskich pogłębiał konflikt między dworem a wsią. Carski akt uwłaszczeniowy z 1861 r. nie rozwiązywał problemu uwłaszczenia, toteż ludność wiejska z Białostocczyzny masowo angażowała się w walkę z Rosjanami w czasie Powstania Styczniowego. Mieszkańcy tego rejonu oprócz haseł społecznych i narodowych domagali się likwidacji prawosławia i powrotu unii kościelnej. W wydarzeniach tych w mniejszym lub większym stopniu uczestniczył ogół szlachty.

Represje okresu popowstaniowego były proporcjonalne do tego zaangażowania. Bardzo liczne majątki prywatne skonfiskowano. Wprowadzono obowiązek legitymowania się wyznaniem prawosławnym przy zakupie majątku ziemskiego. Również tylko Rosjanom sprzedawano tzw. majątki instrukcyjne, pochodzące z rozsprzedaży dóbr państwowych. Liczni uczestnicy powstania zostali zesłani na katorgę i osiedleni w głębi Rosji. Ich majętności znalazły się w rękach spekulantów rosyjskich i ulegały rozsprzedaży. Znaczna część dóbr ziemskich Białostocczyzny przeszła wówczas na własność Rosjan.

Ze względu na bliskość granicy Królestwa Polskiego procesy rusyfikacyjne silniejsze były na Białostocczyźnie niż na Litwie i Białorusi. Bardzo dotkliwą represją była likwidacja wielu kościołów katolickich i ich zamiana na cerkwie prawosławne, co wzmogło jeszcze konflikty narodowościowe i religijne.

Akt o uwłaszczeniu w 1864 r. wpłynął na zmianę struktury rolnej. Olbrzymia liczba majątków ziemskich, nie mogąc przystosować się do braku darmowej siły roboczej, popadła w zadłużenie w bankach, a z czasem uległa parcelacji i wyprzedaży. W latach 80-tych i 90-tych XIX w. zlikwidowane zostały w ten sposób liczne siedziby dworskie.

W innych poszukiwano nowych źródeł dochodów uruchamiając przy siedzibach dworskich i folwarkach zakłady przemysłowe (gorzelnie, browary, krochmalnie lub kaflarnie), zakładając duże sady lub urządzając gospodarstwa rybne. Jednocześnie pojawiła się masa chłopstwa bezrolnego – parobków znajdujących zatrudnienie w dobrach szlacheckich i zamieszkujących w zakładanych po 1864 r. osadach folwarcznych. Aż do wybuchu I wojny światowej nie nastąpiła jednak sprzyjająca rozwojowi rolnictwa koniunktura.

Zarówno pogarszająca się sytuacja materialna ziemiaństwa polskiego, jak i brak zainteresowania Rosjan posiadanymi na Białostocczyźnie majątkami oraz zacofanie kulturalne tych terenów wywarły decydujący wpływ na rozwój sztuki ogrodowej tego rejonu. Powstające w wieku XIX i na pocz. XX w. kompozycje rzadko reprezentowały wysokie walory estetyczne. Daje się zauważyć wyższy poziom estetyczny ogrodów i parków położonych w tej części województwa białostockiego, która należała do Królestwa Polskiego.

Czytaj też:

Ogrody XIX i XX w. - ogrody kwaterowe XIX i XX w.

Ogrody XIX i XX w. - kompozycje swobodne

Ogrody XIX i XX w. - historyzm i ogrody eklektyczne

Ogrody XIX i XX w. - style i kierunki XX w.

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych 

Słowa klucze: ogrody XIX i XX w.Kategoria:ogrody