Siemnice

Park dworski - krajobrazowy, powstały po 1836 r. w wyniku przebudowy regularnej, barokowej, kwaterowej kompozycji, założonej na przełomie XVIII i XIX w. w oparciu o wcześniejszy, szesnastowieczny lub siedemnastowieczny kwaterowy układ przestrzenny siedziby dworskiej; na początku XX w. przekomponowany pod wpływem prądów secesyjnych

Dawna nazwa: Siemnice, Siemnica

Gmina: Rachanie

Położenie obiektu: na południowy-wschód od zabudowań wsi Siemnice, a na północ od doliny rzeki Wożuczynki, w której powstał duży kompleks rybnych stawów dworskich

Siemnice to stara miejscowość, której istnienie odnotowano już w 1439 r. W świetle rejestru poborowego z 1531 r. do wsi Siemnice należało 1 i ¾ łana gruntów rolnych oraz młyn o 1 kole.¹ W 1564 r. jako właścicieli Siemnic odnotowano Żulińskich. Z rejestru z 1578 r. wynika, że Siemnice były wówczas własnością Stanisława Żulińskiego, który miał tu włość obejmującą 1 ½ łana gruntów 2 zagrodników rolnych i 3 zagrodników bezrolnych. Istniała tu także cerkiew.² Z informacji tych wnosić można, że istniała tu wówczas siedziba dworska, zapewne położona w tym samym miejscu co późniejsza, o której wyglądzie niewiele dziś wiadomo. Zachowane w terenie ślady dawnej, kwaterowej kompozycji mogą świadczyć o tym, że powstała tu w XVI w. siedziba dworska o typowym dla renesansu kwaterowym układzie przestrzennym, przy której mogły już zostać wykopane w dolinie rzeki stawy.

W roku 1661 Siemnice należały do Walentego Mireckiego, a w końcu wieku XVII były już własnością Łukasza Franciszka Prusinowskiego, kasztelana lubaczowszkiego. Na początku wieku XVIII miejscowość była własnością Jana Mikołaja Głogowskiego, łowczego bełskiego, zaś w 1732 r. należały już do Kostępockich. Następnie stały się własnością Macieja Gostomskiego, podstolego sanockiego, który w 1749 r. sprzedał ten majątek (wraz z Łachowcami i Rzeplinem) Antoniemu Deboli, chorążemu lubaczowskiemu, ożenionemu z Judytą Antkiewicz. Po ich śmierci majątek odziedziczył ich syn Tomasz, który z kolei 12 lutego 1790 r. sprzedał Siemnice za 68 tys. złotych właścicielowi dóbr Pukarzów Wojciechowi Dobrzelewskiemu, ożenionemu z Salomeą Głogowską.³ W owym czasie w Siemnicach istniał młyn wodny, a obok stawu młyńskiego nowy właściciel wzniósł na wypiętrzeniu terenowym nowy dwór i nowe zabudowania gospodarcze. Powstały one zapewne w miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, której losy na przestrzeni XVII i XVIII wieku nie są znane. Wydaje się jednak, że utrzymywał się tu kwaterowy układ przestrzenny, który w końcu XVIII w. uległ modyfikacji.

Przy zabudowaniach urządzono ogród zajmujący zbliżony do prostokąta teren, ograniczony z trzech stron (od północy, południa i zachodu) drogami. Podzielony był on na regularne kwatery otoczone alejami i szpalerami (głównie lipowymi), przy czym wnętrza kwater mogły mieć charakter użytkowy, sadzono więc w nich np. drzewa owocowe i warzywa. Północno-wschodni narożnik ogrodu przylegał do dziedzińca gospodarczego otoczonego budynkami inwentarskimi i magazynowymi. Na granicy tego dziedzińca i ogrodu ustawiono dwór toteż kwatera lub kwatery ogrodowe sąsiadujące z tym dworem musiały mieć bardziej ozdobny charakter niż pozostałe.

Na południe od ogrodu znajdował się nad rzeką młyn, a za młynem i stawem młyńskim leżały stawy rybne.

Po zmarłym w 1814 r. Wojciechu Dobrzelewskim dobra odziedziczyły w równych częściach jego dzieci - Ignacy, Józef, Wincenty, Robert i Franciszka.⁴ Nie dokonywali oni w założeniu większych zmian aż do czasu, gdy w 1836 r. Wincenty Dobrzelewski spłacił rodzeństwo i przejął własność całych dóbr.⁵ Za jego rządów siedziba dworska w Siemnicach została przebudowana.

Wzniesiono nowy, drewniany, istniejący do dziś dwór oraz nowe zabudowania gospodarcze, usytuowane przy nowym dziedzińcu położonym na wschód od starego. W miejscu starego, rozebranego młyna zbudowano nowy o czterech kamieniach.⁶ Zadbano też o ogród dworski, który częściowo przekomponowano w duchu krajobrazowym. Po przebudowie teren zwany szumnie parkiem zajmował około pół hektara i sąsiadował z dworem od południowego-zachodu. Pisano o nim: „w ogrodzie angielskim na przeciw dworu będącym..., mającym małą liczbę drzew dzikich..., to jest bzu, akacji i brzóz".⁷ Do dworu doprowadzono aleję dojazdową zakończoną dużym gazonem.⁸ Wnosząc z niewielkiej powierzchni zajmowanej przez ów „angielski" park, krajobrazowa przebudowa dotyczyła tylko bezpośredniego sąsiedztwa dworu. Urządzono tam kolisty gazon z podjazdem, który otoczono swobodnymi grupami drzew i krzewów, podobnie jak sam dwór. Do podjazdu doprowadzono od północnego-zachodu drogę połączoną z aleją wiodącą do dziedzińca gospodarczego. Reszta ogrodu pozostała regularna, choć być może część podziałów kwaterowych sukcesywnie likwidowano. Wnętrza starych kwater ogrodu pozostawały wypełnione drzewami i krzewami owocowymi lub warzywami oraz otoczone alejami i szpalerami. Poszerzono też założenie od wschodu zakładając nowy ogród użytkowy, sięgający aż za nową część gospodarczą, do której przylegał od południa pas ogrodu warzywnego.

Wincenty i Waleria z Męcińskich Dobrzelewscy sprzedali Siemnice w lipcu 1863 r. Bronisławowi Holtzerowi za 202 tys. złotych polskich. Nowy właściciel chcąc unowocześnić i zintensyfikować gospodarkę w dobrach poczynił tu wiele innowacji. Między innymi za nowym sadem (na wschód od niego) założony został drugi warzywnik, a dwa kolejne założono na wschód od młyna. Do majątku należała karczma, stojąca na północ od siedziby dworskiej, przy skrzyżowaniu dróg do Czartowca, Wożuczyna i Pukarzowa. Nieopodal tej karczmy wzniesiono budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu (zapewne mieszkalny), przy którym założono kolejny warzywnik. Na zachód od parku, po przeciwnej stronie drogi ze wsi wybudowano ośmiorak i trójniak.⁹

Bronisław Holtzer ubiegał się też o kredyty, co miało m.in. związek ze sporządzeniem w październiku 1872 r. inwentarza majątku liczącego wówczas 739 morgów ziemi (około 369, 5 ha). Czytamy w nim co następuje.

„a)w ogrodzie angielskim na przeciw dworu będącym klasy I pierwszej mającym małą liczbę drzew dzikich czyli klombów młodocianych to jest bzu, akacji i brzóz, mieszczącym w sobie grzędy około... mórg 1

b) w ogrodzie owocowym klasy I pierwszej poza dworem mieszczącym w sobie około sto sztuk drzew owocowych starych rozmaitego gatunku, mieszczącym w sobie również i grzędy mniej więcej morg 1

c) w ogrodach warzywnych klasy I pierwszej będących mniej więcej morg 8

d) w gruntach ornych pszennych klasy I pierwszej będących mniej więcej morg 186

e) w gruntach ornych klasy I żytniej będących mniej więcej morg 303

f) w łąkach klasy I czyli dwa razy kośnych mniej więcej morg 12

g) w łąkach klasy II mniej więcej morg 306

h) w pastwiskach mniej więcej morg 6

i) w lesie dębowym starym znacznie przerzedzonym nie zagospodarowanym mniej więcej morg 100

k) w placach pod zabudowaniami przy nich będącymi morg 8

l) w drogach, rowach i nieużytkach...

Na gruntach wymienionych dóbr Siemnic egzystują następujące zabudowania dworskie i ekonomskie

1.Dwór mieszkanie właściciela w węgieł na podmurówce zbudowany, ściany wewnątrz i zewnątrz oszalowane mający, zewnątrz bielony z dachem gontem pokrytym z dwoma kominami nad dach wyprowadzonymi, ma z frontu od ogrodu angielskiego ganek czyli wystawkę na czterech słupach kamiennych wspartą z daszkiem gontem pokrytym, z sufitem szabrowanym; facjatką oszalowaną, z podłogą kamieniem w tafle ułożoną. Do ganka tego wschod tak wprost, jak i z dwóch boków po czterech trepach kamiennych, pod gankiem tym w ścianie frontowej dworu jest budynek szafiasty w połowie oszklony z klamką. Zaś z tego budynku wychodzi się do pokoju przez drzwi dwuskrzydłowe w połowie oszklone na zawiasach z zamkiem i kluczem po prawej. Po lewej zaś stronie wyżej opisanego ganku w ścianie frontowej dworu jest po dwa okien w kształcie weneckich o dziewięciu szybach dubeltowych w środku jednym skrzydłem otwieranych na zawiasach z szufryglami i w każdym oknie jest lufcik mały. Z prawego boku w przyczółku od strony ogrodu i młyna wodnego jest przymurowanie w kształcie ganku z posadzką z kamienia w kwadrat ułożoną z galeryjką drewnianą niską. Na ganek ten wchodzi się z ogrodu angielskiego po sześciu trepach kamiennych, a po bokach tych trepów są 2 słupki niskie kamienne. Znów z tego ganku jest wchod przez dwoje drzwi dwuskrzydłowych, dubeltowych w połowie oszklonych na zawiasach z zamkami i kluczami do pokojów. Wewnątrz tego dworu będący znów pod gankiem tym w przymurowaniu są drzwi dwuskrzydłowe na zawiasach ze skoblem i dwa otwory w przymurowaniu na oknie małe. Pod gankiem tym obecnie mieści się drób. W ścianie zaś tylnej tego dworu od ogrodu owocowego i warzywnego są drzwi dwuskrzydłowe na zawiasach w połowie oszklone z zamkiem i kluczem dubeltowe służące do wyjścia na ogród, po bokach zaś tych drzwi w ścianie po dwa okien dubeltowych wpół otwieranych na zawiasach z szufryglami o sześciu szybach. Mieści w sobie osiem pokoi, z tych sześć papierem różnokolorowym wyklejonych a dwa wybielonych. Sufity tynkowane, podłoga w kwadrat z drewna wyłożona. Cztery piece ogrzewalne moskiewskie murowane, każdy piec dwa pokoje ogrzewa. W pokojach tych jest ośmioro drzwi dwuskrzydłowych na zawiasach żółto malowanych komunikacyjnych z zamkami i klamkami mosiężnymi. Stan tego dworu jest średni, szabrowanie ze ścian zewnętrznych w niektórych miejscach poodpadało, a w środku klejenie papierowe odstały potrzebują niewielkiej reperacji. Od lewego zaś przyczółka tego dworu uważając jest przybudowanym

2. Dom z drzewa tartego w węgieł zbudowany z dachem gontem pobitym z kominem szerokim nad dach murowanym i wyprowadzonym. Ma od strony obór i stajen dwoje drzwi pojedynczych... okien dwa w kształcie weneckich i ścian       a z facjatą deskami szalowane. Z lewego boku od ogrodu fruktowego i warzywnego okien trzy dubeltowych o sześciu szybach: również ścianę deskami szalowaną, a w facjacie z desek otwór na okno od strychu. Pomiędzy tym domem a dworem... jest przybudowanie znów z drewna ściany mające szabrowane z dachem gontem pobitym, z dachem dworu głównego danym z... spojonym, w ścianie którego są dwa okna szerokie dubeltowe na zawiasach wychodzące na ogród angielski, a od strony ogrodu owocowego i warzywnego są drzwi pojedyncze... opodal dworu w ogrodzie angielskim jest

3. Piwnica w ziemi murowana sklepiona z szyją murowaną... Piwnica ta ziemią przykryta... obok zaś domu wyżej pod nr 2 opisanego jest

4. Studnia w ziemi drzewem dębowym ocembrowana nowa, lecz brak jeszcze żurawia i kubła

5. Ogrodzenia obok dworu i ogrodu angielskiego są z żerdzi tartych w słupki, a od strony drogi do dworu gruntem wiodącej w ogrodzeniu jest brama sztachetowa w pół otwierana na zawiasach dla wjazdu do ogrodu angielskiego i przed ganek głównego dworu gdzie następnie wokół gazonu murawą zarosłego wyjeżdża się tą samą bramą.

6. Stajnia i obora pod jednym dachem z drzewa tartego w słupy na podwalinie zbudowana z dachem na krokwiach słomą pokrytym ma z frontu czworo drzwi pojedynczych z tych jedne na zawiasach, a inne na biegunach, mieści w sobie stajnię cugową i stajnię fornalską.

7. Słupy i mała część ściany po byłym budynku

8. Obora w słupy z drzewa tartego... od okólnika brak  większej połowie ściany...

9. Stodoła duża z drzewa tartego w słupy i węgły zbudowana... od strony tylnej tej stodoły przybudowany jest mur z drewna tartego...

10. Stodoła druga z drewna tartego w słupy zbudowana... Budowle powyższe pod nr 9 i 10 wpisane tak od strony pola, jak też od strony dworu, obór aż do maneżu łączy parkan z drzewa dość wysoki i tworzy okólnik, w którym to parkanie od strony dworu jest otwór duży na bramę i furtkę

11. Młyn wodny nieopodal dworu za ogrodem angielskim i fruktowym z drzewa tartego na węgły zbudowany z dachem gontem pobitym... pod spadem są dwa koła wodne na które płynie woda z rzeki, zaś przy pogrudkach drewnianych są dwa stawidła drewniane bez śluzy i w czasie napływu dużego wody rozchodzą się z rzeki na łąki. Młyn ten jest w stanie dobrym... naprzeciw zaś tego młyna w małej odległości jest

12. Chałupa pod młynem zajmowana z drzewa różnego już to tartego, już ciosanego w słupy drewniane zbudowana, słomą poszytym...

13. Karczma na wsi z drzewa tartego w słupy zbudowana z kominem murowanym nad dach wyprowadzonym, ma od frontu od podsionka na dwu słupach drewnianych wsparte drzwi pojedyncze prowadzące do sieni... Obok zaś tej karczmy za drogą do Pukarzowa jest

14. Szopa na słupach drewnianych ściany plecione mająca... Dalej wyżej poza tą szopą

15. Dom ośmiorak zwany z drzewa tartego w słupy z drzewa tartego, z dachem słomą pokrytym z dwoma kominami... Dalej na wsi za rzeką

16. Kuźnia z drzewa tartego w słupki z dachem słomą w glinie maczanej poszytym, wystającym na front na dwóch słupkach drewnianych wspartym z kominem sztagowym nad dach wyprowadzonym o jednym ognisku, zajmuje takową kowal dworski, stan tej kuźni jest zły. Znów dalej na wsi nieopodal od kuźni jest

17. Dom z drzewa w słupy z dachem słomą poszytym... Obok zamieszkały przez arendarza młyna

18. Dom drugi z drzewa tartego w słupy zabudowany trójniakiem zwany... dwie pierwsze izby zamieszkałe przez ekonoma i kucharza dworskiego. Stan tego domu jest zły.

Na folwarku zaś nowo erygowanym za lasem egzystują zabudowania ekonomiczne jak to:

19. Dom z drewna tartego w węgły i słupy budowany z dachem słomą poszytym... dalej naprzeciwko tego domu na wzgórzu

20. Owczarnia z drzewa tartego w słupy zbudowana z dachem na krokwiach słomą poszytym...

21. Szopa z drzewa tartego w słupy na podwalinie z dachem słomą poszytym...

Wreszcie przy końcu wsi Siemnic i drodze do Czartowca wiodącej jest

22. Dom z drzewa tartego w słupy z dachem słomą poszytym..., a przy tym domem jest

23. Stodoła z drzewa w słupy z dachem słomą poszytym oraz obora

Budowle te są w stanie dobrym nowo zbudowane, zajmuje takowe Jan Żułański były propinator...

Droga ze wsi do gumien i dworu wiodąca z dwu stron wzdłuż żerdziami tartymi w kołki, jako też i sam ogród angielski jak wyżej nadmieniono żerdziami tartymi w kołki ogrodzony a w małej części tylko naprzeciw młyna wodnego są sztachety drewniane w których jest furtka sztachetowa na zawiasach przez którą wchodzi się z młyna do dworu przez ogród angielski i owocowy. Od strony rzeki, łąk i młyna nie jest ogrodzony, stoją tylko słupy po byłym ogrodzeniu".¹⁰

Bronisław Holtzer, prowadząc intensywną gospodarkę rolną, ukierunkował ją przede wszystkim na produkcję zbóż i hodowlę ryb (w oparciu o istniejące w majątku stawy). Pragnąc powiększyć areał ziem uprawnych zakupił w 1898 r. położone w pobliżu Siemnic grunty zwane Celestyny (później Celestynów) o powierzchni około 133 ha za 30 tys. rubli.¹¹ W tym samym roku Bronisław Holtzer zmarł, a należący o niego majątek, zgodnie z testamentem zmarłego podzielony został już w 1898 r. między jego synów Stanisława i Mieczysława Holtzerów. Stanisław otrzymał Siemnice, których powierzchnia wynosiła 183 ha 801 m², a Mieczysław dostał świeżo zakupione przez ojca grunty Celestyny, gdzie w 1900 r. zbudował tam dwór.¹²

Siemnice - plan założenia dworsko-ogrodowego z 1899 r.

Oryg. AP w Zamościu, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Siemnice, nr 624

Na początku XX w. miała miejsce kolejna przebudowa założenia, podczas której dokonano podziału ogrodu dworskiego na dwie części - zachodnią, ozdobną, i wschodnią, użytkową, zajętą w całości przez sad. Część starych zabudowań gospodarczych stojących na dziedzińcu sąsiadującym z dworem rozebrano, a w zamian wzniesiono tam nowe budynki.

Stanisław Holtzer wybudował na początku XX w. okazały, murowany spichlerz, zamykający część gospodarczą od strony wschodniej. W tym samym czasie w miejsce starych, drewnianych budynków gospodarczych wybudowano nowe, bardziej dostosowane do nowych potrzeb - murowaną oborę i murowaną stajnię, kryte słomą, stodołę z muru pruskiego, murowaną chlewnię z parnikiem, wozownię, cieplarnię, stajnię cugową na konie wyjazdowe, lodownię.¹³ Całość założenia wraz z parkiem ogrodzono drewnianym płotem. Do dworu prowadziła drewniana brama wjazdowa umocowana na murowanych słupach. Leżące na południe od parku stawy zostały znacznie rozbudowane.

Zachodnią część ogrodu przeobrażono w park skomponowany w duchu krajobrazowym, ale pod wyraźnym wpływem prądów secesyjnych. Teren parku powiększono kosztem sadu i zajmował on teraz przestrzeń pomiędzy dworem, drogą biegnącą przez wieś, dworskimi zabudowaniami gospodarczymi i stawami. Park obiegała obwodnicowa droga łącząca podjazd, aleję lipową i mniejszą obwodnicę położoną na południe od podjazdu. W jednym z wnętrz urządzono kolisty klomb otoczony drogą. W parku dokonano nowych nasadzeń i założono gazony, co nadało kompozycji bardziej reprezentacyjny wygląd. Pozostawiając część starych drzew sadzonych niegdyś przy granicach kwater starano się usunąć ślady geometrycznego podziału przestrzennego i przeobrazić stary ogród w kompozycję bardziej krajobrazową, sadząc swobodne grupy drzew i krzewów. Oddzielono park od sadu szpalerami krzewów, a przy południowej granicy parku wydzielono prostokątny teren na warzywa i inspekty. Wyraźne wpływy secesji widoczne były w formie obwodnicowych dróg parkowych, usytuowaniu kolistego klombu i dość bujnej roślinności.

Do prac konserwacyjnych w parku i w sadzie właściciel zatrudniał na stałe ogrodnika, którym był początkowo Franciszek Chudyga, a po jego śmierci w latach 20. XX w. aż do 1943 r. Jan Czyrka.

W czasie działań I wojny światowej majątek nie doznał żadnego uszczerbku. W okresie międzywojennym poszerzono jego działalność o hodowlę koni dla wojska, których zawsze hodowano tu kilkanaście. W parku nie dokonywano większych przeobrażeń, poza dosadzeniem pewnej liczby drzew i krzewów. Całość kompozycji bez stawów zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni 5,5 ha. Stawy zajmowały około 18 ha.

Przed wybuchem II wojny światowej Stanisław Holtzer podzielił 12 sierpnia 1939 r. majątek między swoich trzech synów: Tadeusza, który otrzymał około 75 ha ziemi o wartości szacunkowej 99742 zł i tuż przed wojną rozpoczął wraz z żoną budowę swojej nowej siedziby na tzw. Różanowie, Stefana, który otrzymał około 73,5 ha ziemi o wartości szacunkowej 99742 zł i wraz z żoną Ludmiłą planował budowę dworu i zabudowań gospodarczych na polu pod Czartowcem oraz Andrzeja Kazimierza, który otrzymał około 72 ha ziemi o wartości szacunkowej 99742 zł i miał gospodarzyć wraz z rodzicami w Siemnicach.¹⁴

Realizację rodzinnych planów Holtzerów pokrzyżowała II wojna światowa. W 1940 r. zmarła żona Stanisława Holtzera Jadwiga, którą pochowano na cmentarzu w Michałowie. Sam właściciel i jego syn Andrzej zostali wysiedleni przez Niemców w 1943 r. Stanisław Holtzer zmarł po wojnie w Warszawie, a Andrzej Holtzer wraz z małżonką Ludmiłą Antoniną wyjechał do Radomia, gdzie zmarł w latach 60. XX w. Stefan Holtzer zginął w 1940 r. w Katyniu, a Tadeusz wyjechał w czasie wojny do Łodzi i o jego dalszych losach miejscowa społeczność nic nie umiała powiedzieć.¹⁵ Po wysiedleniu właścicieli w 1943 r. majątek objął niemiecki administrator Karol Hen, który zarządzał nim do czasu wyzwolenia w 1944 r.¹⁶

W 1946 r. przeprowadzono parcelację majątku. Budynki gospodarcze przejęła wtedy Gminna Spółdzielnia Produkcyjna w Rachaniach, sady zlikwidowano, a we dworze po jego adaptacji ulokowano szkołę, która funkcjonowała tu do 1982 r., kiedy na skutek postępującej dewastacji ten zabytkowy obiekt przestał nadawać się do użytku. Gmina w Rachaniach nosiła się z zamiarem dokonania jego remontu, ale w końcu lat 80 XX w. opuszczony budynek dawnego dworu nadal niszczał.

W czasie gdy we dworze funkcjonowała szkoła podstawowa, został na polecenie władz oświatowych znacznie przetrzebiony drzewostan parku w celu uzyskania terenu pod budowę boisk szkolnych, które zlokalizowano w centrum parku. Zachowała się tu więc tylko część dawnych nasadzeń. Przed dworem pozostawiono gazon z podjazdem, a obok niego grupy krzewów i starych drzew. Usuwając drzewa stare szkoła prowadziła jednocześnie akcje sadzenia w parku nowych drzew, w wyniku których znaczne jego połacie zostały zasadzone młodymi drzewami, a ponieważ nie prowadzono tam żadnych prac konserwacyjnych tereny te przeobraziły się wkrótce w zarośla i nieużytki opanowane przez samosiewy drzew i krzewów oraz chwasty. Zanikły drogi spacerowe i kwietniki. Południowo-zachodni narożnik parku zajęła zagroda chłopska, a teren dawnych inspektów zajęło pole uprawne. Teren parku ogrodzono siatką.

Zniszczono sad, rozebrano młyn i budynki dla służby folwarcznej. Zabudowania gospodarcze też w większości zostały rozebrane, a istniejący murowany magazyn zboża, obok którego w listopadzie 1942 r. Niemcy zamordowali około 70 Żydów, odkupiła od Gminnej Spółdzielni miejscowa społeczność z zamiarem adaptowania go na świetlicę. Miejsce mordu na Żydach nie było do końca lat 80. XX w. w żaden sposób oznaczone.¹⁷

Podczas melioracji dokonywanej w latach 80. XX w. osuszono część stawów rybnych, a część przebudowano i służyły one jako odstojnie ścieków z cukrowni w Wożuczynie.

Generalnie, kompozycja części użytkowych założenia (sadu, części gospodarczych i warzywnika) uległa całkowitemu zniszczeniu. Przetrwały część przebudowanych stawów oraz park w stanie posuniętej dewastacji i znacznie przekształcony.

Do lat 80. XX w. z regularnej, kwaterowej kompozycji, jaka istniała w Siemnicach w co najmniej od XVII w., a na przełomie XVIII i XIX w. została przebudowana w duchu barokowym zachowały się: droga ze wsi, droga do zabudowań gospodarczych, kilka starych drzew, ślady regularnego układu przestrzennego ogrodu widoczne w usytuowaniu nasadzeń oraz usytuowanie stawów. Z elementów wprowadzonych podczas przebudowy dokonywanej po 1836 r. przetrwały: dwór, podjazd oraz część nasadzeń przy podjeździe i w zachodnich partiach ogrodu. Z II połowy XIX w. zachowała się część drzew, w tym aleja lipowa, przy północnej granicy parku. Z kompozycji wprowadzonej na początku XX w. przetrwały: kuźnia, drewutnia, spichlerz, granice parku, część nasadzeń parkowych, układ wnętrz parkowych, klomb, drogi spacerowe oraz część stawów rybnych. Poza tym zachowała się część nasadzeń uzupełniających, jakich dokonywano w okresie międzywojennym.¹⁸

Mimo zniszczenia użytkowych części założenia i niewielkiej powierzchni parku (zajmującego około 2,5 ha) roślinność obiektu była w latach 80. XX w. dość bogata. W 1988 r. występowało tu, co prawda, tylko 25 gatunków drzew i krzewów, ale zachowało się sporo cennych, starych drzew, w tym ładna aleja lipowa w północnej części parku. Przetrwał też wartościowy zespół starych drzew w otoczeniu podjazdu i rosła część starych drzew przy zachodniej granicy parku, a w jego wnętrzu zachował się fragment starego szpaleru lipowego przy granicy sadu. Część tych nasadzeń zachowała ślady regularności dawnej kompozycji ogrodów.¹⁹

Najstarsze drzewa założenia pochodziły z końca XVIII w. i początku wieku XIX. Należały do nich: dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 105 i 130 cm (w nienajlepszym stanie), rosnące na południowy-zachód od dworu, dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 118 i 121 cm (także w nienajlepszym stanie), rosnące przy zachodniej granicy parku oraz dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 103 i 115 cm, rosnące przy południowej granicy dawnego sadu. W I połowie XIX w. i około połowy tego stulecia zostały posadzone: lipa drobnolistna o średnicy pnia 98 cm, rosnąca przy drodze wiodącej do spichlerza (na północ od parku), dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 80 i 82 cm, jesion wyniosły o średnicy pnia 100 cm (chory), rosnący w centrum parku, klon pospolity o średnicy pnia 94 cm (chory), rosnący na zachód od podjazdu, dwa jesiony wyniosłe o średnicach pni 82 i 95 cm, rosnące na południowy-zachód i południe od podjazdu, lipa drobnolistna o średnicy pnia 90 cm (chora), rosnąca na zachód od podjazdu, kasztanowiec biały o średnicy pnia 90 cm (chory), rosnący na południe od podjazdu oraz lipa drobnolistna o średnicy pnia 88 cm, rosnąca przy dawnej granicy sadu. Spośród wymienionych starych drzew część był zdrowa i miała charakter pomnikowy.²⁰

Kolejna grupa starych drzew obiektu pochodziła z II połowy XIX w.. Do tej grupy należały lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, dąb szypułkowy, klon pospolity, klon jawor i świerk pospolity (w tym aleja lipowa), które osiągały 50-80 cm średnicy pni, poza aleją, której drzewa miały średnice pni od 42 do 90 cm. Wśród drzew tej grupy zdarzały się egzemplarze chore. Z początku XX w. i z okresu międzywojennego pochodziła część drzew (lip, jesionów, klonów, brzóz) osiągających 40-60 cm średnicy pni i będących w różnym stanie zdrowotnym.²¹

Oprócz tego rosła w parku duża liczba drzew młodych, częściowo sadzonych, a częściowo wyrosłych z samosiewów. Z dawnych nasadzeń krzewów przetrwały grupy lilaków i karagan. Rosła też w Siemnicach duża ilość tworzących zarośla bzów czarnych. Niewiele było natomiast drzew owocowych, które rosły głównie przy dworze i przy sąsiadującej z parkiem zagrodzie. Nie było tu żywopłotów ani kwietników, jedynie pośrodku podjazdu przetrwało kilka starych peoni.²²

Siemnice - widok z dawnego dziedzińca gospodarczego na szpaler przy granicy założenia - stan współczesny
www.dwory.cal.pl

Ładnie położona nad doliną Wożuczynki siedziba dworska w Siemnicach była niegdyś dobrze i z daleka widoczna od południa, wschodu i zachodu. Od zabudowań wsi skupionych przy drodze na północ od dworu oddzielał ją pas pustego terenu, więc i od tej strony rozciągał się na nią dość atrakcyjny widok. Zwarty masyw drzewostanu parkowego sąsiadował bezpośrednio z lustrem stawu młyńskiego, co podnosiło atrakcyjność widoków przez dolinę. Mimo korzystnego położenia dwór nie był powiązany z otoczeniem i rozciągały się zeń tylko widoki na park i sad zajmujący wschodnią część kompozycji.

Po zniszczeniu wszystkich części użytkowych założenia (w tym sadu) funkcje obiektu w krajobrazie zmalały. Ponadto park został zasłonięty od północy i zachodu zabudowaniami zagród chłopskich, które wzniesiono w okresie powojennym. Walory widokowe parku zmniejszyły się także z powodu jego dewastacji i zarośnięcia. Park był jednak nadal dobrze widoczny od wschodu i południa przez stawy położone w dolinie rzeki rysując się jako zwarta i cenna grupa drzewostanu, ale zdewastowane i zrośnięte wnętrza parku przedstawiały widok mało atrakcyjny.²³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Siemnice - widok na kompleks stawów - stan współczesny

www.atlaswsi.pl

Siemnice - jeden z budynków gospodarczych - stan współczesny

www.atlaswsi.pl

Źródła:

¹ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, cz. 3, Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1531

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902, s. 58

³ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64; www.rachanie.gmina.pl

⁴ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64

⁵ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64

⁶ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64

⁷ AP w Zamościu, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Siemnice, nr 624, Plan folwarku Siemnice z 1899 r.

⁸ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64

⁹ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64; AP w Zamościu, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Siemnice, nr 624; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁰ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64

¹¹ AP w Zamościu, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Celestyny, nr 53

¹² AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64; Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice

¹³ Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice; Informacje ustne Chudygi Kasjana, zam. w Siemnicach

¹⁴ AP w Zamościu, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Siemnice, nr 624; AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 64

¹⁵ Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice; Informacje ustne Chudygi Kasjana, zam. w Siemnicach; informacje ustne Jankowskiej Zofii, zam. w Siemnicach

¹⁶ Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice; Informacje ustne Chudygi Kasjana, zam. w Siemnicach; informacje ustne Jankowskiej Zofii, zam. w Siemnicach

¹⁷ Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice; Informacje ustne Chudygi Kasjana, zam. w Siemnicach; informacje ustne Jankowskiej Zofii, zam. w Siemnicach

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 624, Księga hipoteczna dóbr Siemnice, w tym plan podziału gruntów majątku prywatnego Siemnice w gminie Rachanie powiecie Tomaszowskim województwie lubelskim położonego, wykonany w 1939 r przez geometrę przysięgłego Janusza Rogozińskiego

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Specjalne, Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:8400

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Siemnice, krzysztof kucharczykKategoria:dworski