rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeWierzbica

Ogród dworski - barokowy, powstały w II połowie XVIII w. (w miejscu, gdzie w początkach XVII w. założono siedzibę dworską o cechach obronnych), w II połowie XIX w. częściowo przebudowany, a w okresie międzywojennym XX w. rozbudowany

Dawna nazwa: Wierzbica

Gmina: Lubycza Królewska

Położenie obiektu: na południowy-wschód od Machnowa Nowego, na południe od Wólki Wierzbickiej i od kompleksu zabudowań wsi Wierzbica, w sąsiedztwie rzeki Sołokiji, na wschodnim skłonie wzniesienia otoczonego dookoła bagnistymi lub podmokłymi dolinami tej rzeki i wpadających do niej strumieni, około 1 km od granicy państwa

 

O wcześniejszych fazach rozwoju założenia dworskiego w Wierzbicy niewiele dziś wiadomo. Miejscowość ta istniała już w XIV wieku, jednak ponieważ leżała na terenie dawnego zaboru austriackiego w powiecie sokalskim, to na terenie Polski zachowały się jedynie szczątki materiałów archiwalnych na jej temat.

W XVIII wieku Wierzbica była własnością pochodzącej z Grecji rodziny Paparów, następnie przeszła jako posag córki Jerzego Papary Rozalii dostała się w ręce Stefana Jana Lityńskiego herbu Sas. W 1846 r. Stefan Jan Lityński wybudował tu murowany dwór.1

Opierając się na planie założenia sporządzonym około połowy XIX w. stwierdzić można, że kompozycja założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy powstała co najmniej na początku XVII w., przy czym było to w tym czasie założenie o przeważających funkcjach utylitarnych, kwaterowym układzie przestrzennym i być może posiadające skromną kompozycję ozdobną. Zachowane resztki wału bądź nasypu obiegające późniejszy park od północy i zachodu były być może pozostałością jakichś siedemnastowiecznych fortyfikacji z okresu wojen szwedzkich. O obronnym pierwotnie charakterze siedziby w Wierzbicy świadczy także jej położenie w terenie prawie zewsząd otoczonym bagnistymi dolinami rzek i strumieni, do którego wiodła tylko jedna droga (od północy), a dopiero w miarę osuszania dolin doprowadzono tu kolejne drogi (od południa i od północnego-zachodu). Tę siedemnastowieczną kompozycję zapewne zniszczono albo przekomponowano w II połowie XVIII wieku.2

W II połowie XVIII w., zapewne już za czasów Lityńskich wzniesiono lub przebudowano murowany dwór, stojący frontem w kierunku wschodnim. Od wschodu wiodła bowiem do dworu aleja dojazdowa stanowiąca oś symetrii całego założenia (poprowadzona na osi dworu i wychodząca na reprezentacyjny dziedziniec przed dworem). Dwór otaczał wąski pas zieleni (zapewne niski szpaler bukszpanowy). Przy narożniku dziedzińca przed dworem, zamkniętego od wschodu szpalerem wysokiej zieleni (zapewne lip) widoczne są na planie owalne klomby (zapewne były to wcześniej partery ogrodowe), a poza tym dziedziniec był pusty, co otwierało właściwą perspektywę do oglądania dworu. Od południa dziedziniec zamknięty był długim, prostokątnym budynkiem ustawionym prostopadle do dworu. Była to pewnie rządcówka lub tzw. folwark, czyli mieszkania służby folwarcznej. Na południe od dworu stał w jednej z nim linii niewielki budynek - zapewne kuchnia dworska.

Na zachód od dworu znajdował się ogród, zapewne ozdobny, którego ówczesnej kompozycji nie można jednak odtworzyć w oparciu o plan z 1854 r. Prawdopodobnie wokół dworu i na dziedzińcu przed dworem znajdowały się partery ogrodowe. Część ozdobna ogrodu oddzielona była od znajdującej się za nią części gospodarczej wałem ziemnym. Podobny wał zamykał założenie od strony północnej, przy czym po jego koronie biegła prawdopodobnie droga spacerowa prowadząca na wschód do trójlistnej na planie platformy widokowej, wysuniętej nieco poza prostokątny teren założenia. Sad i warzywniki zlokalizowano na południe od reprezentacyjnego dziedzińca. Część gospodarcza usytuowana była na zachód od ogrodu, a znajdujące się w niej budynki otaczały 3 dziedzińce gospodarcze. Ponadto w sąsiedztwie ogrodów użytkowych i młyna nad rzeką stało kilka innych budynków.

Od wsi wiodła do dworu nieuregulowana droga, która na wysokości sadów i warzywników przylegających do dziedzińca od południa rozszerzała się w lejkowaty podwórzec gospodarczy, po czym prowadziła dalej na północ ku zabudowaniom części gospodarczej leżącej na zachód od ogrodu ozdobnego.

Zwarta kompozycja całego założenia była ulokowana na stoku opadającego do doliny Sołokiji wzgórza i dobrze widoczna z okolicznych pól i dróg.3

Dwór wzniesiony w 1846 r. (w późniejszych czasach przebudowany) był parterowy i prawdopodobnie od strony podjazdu poprzedzony był klasycystycznym, wspartym na kolumnach portykiem. Trudno powiedzieć, czy po wzniesieniu nowego dworu nastąpiły w kompozycji założenia jakieś zmiany. Być może wzniesienie tego dworu zapoczątkowało późniejsze przekształcanie ogrodów w duchu krajobrazowym. Chociaż w II połowie XIX w. istniejący podział założenia na części funkcjonalne i układ dróg nie ulegał chyba większym zmianom, to obrastał za to dookoła nowymi elementami. Przed dworem urządzono kolisty podjazd z gazonem i kwietnikiem, więc nie jest wykluczone, że część ozdobną ogrodu w szerszym zakresie przebudowano w duchu krajobrazowym. Natomiast w sąsiedztwie założenia uregulowano rzekę oraz wykopano na wschód i południe od niego duże stawy. Część grobli obsadzono wówczas alejami wykorzystywanymi do spacerów bądź przejażdżek konnych. Droga prowadząca ze wsi do założenia została wyprostowana i również obsadzona aleją. Podobnie obsadzono drogę obiegającą założenie od wschodu i łączącą wieś Wierzbica w Wólką Wierzbicką. Część gospodarcza założenia została rozbudowana o nowe budynki gospodarcze i powiększona o gorzelnię, usytuowaną na południe od dworu w miejscu dawnych sadów i warzywników i na wschód od drogi dojazdowej. Przy tej drodze wzniesiono też czworak. Drogi obiegające nowe zabudowania także obsadzono drzewami, toteż powstał rozległy system szpalerów i alei połączony z alejami przy nowych stawach rybnych. Zmiany te związały centrum założenia z otoczeniem poprzez system wiodących w kierunku dworu alei.4

Po Stefanie Janie Lityńskim, właścicielem Wierzbicy został jego syn Józef Gabriel (ur. w 1892 r., zm. w 1971 r.). Następnie poprzez małżeństwo Marii Józefy z Lityńskich z Adamem Romerem herbu Jelita Wierzbica przeszła na własność Romerów. Sukcesję po nich przejął z dwojga ich dzieci (Heleny i Stefana Józefa) po I wojnie światowej ich syn. Stefan Józef Romer był ostatnim przed II wojną światową właścicielem Wierzbicy.5

Przed 1914 r. Adam Romer zdecydował się na przebudowanie dworu przez nadbudowanie piętra nad jego częścią środkową. Dalsze prace przerwał wybuch I wojny światowej, toteż w stanie surowym, mury pozostawały do około 1925 r., kiedy to dwór otrzymał ostateczny kształt.6

Okres I wojny światowej Wierzbica położona na uboczu głównych traktów przetrwała bez większych zniszczeń.

Po wojnie kontynuowano przebudowę dworu, który w 1939 r. miał nadbudowaną trójosiową dwukondygnacyjną część środkową, nakrytą czterospadowym dachem mansardowym, krytym blachą. „W fasadzie frontowej poprzedzał ją płytki, dwukondygnacyjny ryzalit w kształcie portyku o czterech czworograniastych filarach. Na osi, przed drzwiami prowadzącymi do ogrodu, ustawiono niewielki przedsionek z narożnikami opilastrowanymi. Okna w kondygnacji dolnej miały kształt prostokątny, w górnej o zamknięciu ćwierćkolistym. W czasie przebudowy części środkowej dworu jego stronę prawą, północną, przedłużono na całej szerokości o jednoosiową dobudówkę. Dodano taras przy narożniku frontowym oraz pomieszczenia sanitarne. W czasie rozbudowy zmieniono dawny dwutraktowy układ wewnątrz obiektu. Bez zmian został wielki kwadratowy salon o wymiarach 10 x 10 m. Zachowała się tam piękna posadzka parkietowa, dzielona na duże kwadraty. Całość tworzyła wzorzystą mozaikę. W dwóch rogach stały białe kaflowe piece z częścią dolną, oddzieloną gzymsem od górnej, ozdobionej kolistym medalionem (en relief). Z salonu do apartamentów dalszych wiodły wysokie, dwuskrzydłowe drzwi płycinowe politurowane na kolor ciemny. Wszystkie zgromadzone w dworze zabytkowe meble, dzieła sztuki oraz inne pamiątki, zrabowane zostały przez Kozaków i miejscową ludność w czasie pierwszej wojny światowej. W okresie międzywojennym salon i inne pokoje reprezentacyjne zaczęto urządzać od nowa meblami stylizowanymi. Pokoje traktu frontowego w odcinku prawym przed 1939 r. służyły jako mieszkalne, gościnne. Istniała biblioteka".7

„Przed domem rozciągał się wielki, kolisty gazon, otoczony starodrzewiem parku. Wśród drzew rosły tu m.in. srebrzyste sosny amerykańskie, a wiek lip określano na 300 lat. Liczne klomby kwiatowe ubarwiały trawniki. W obrębie parku stała murowana figura z krzyżem, prawdopodobnie pamiątka po dawnych wojnach. Do dworu wiodła poprowadzona prostopadle do jego osi środkowej aleja wysadzona starymi kasztanowcami. U jej wylotu na dziedziniec wznosiła się murowana brama o dwóch filarach".8

Trudno powiedzieć, czy i w jakim stopniu opisany stan parku był wynikiem jakichś przeobrażeń wprowadzonych w okresie międzywojennym, a w jakim został ukształtowany wcześniej, podczas przekształceń dziewiętnastowiecznych. Bez wątpienia jednak dokonywano tu w tym okresie przynajmniej nasadzeń uzupełniających, których część rosła tu w latach 80. XX w. W okresie międzywojennym założony też został na północ od alei dojazdowej duży, prostokątny sad jabłoniowy. Ponadto teren założenia zelektryfikowano w oparciu o zainstalowaną w młynie turbinę wodną.9 Przypuszczalnie stara osiemnastowieczna część gospodarcza usytuowana na zachód od dworu w tym czasie już nie istniała, bądź też dokonano jej ostatecznej likwidacji. Obszar kompozycji bez stawów wynosił około 22 ha, zaś obszar stawów około 32 ha.

Po wybuchu II wojny światowej Wierzbica znalazła się w 1939 r. na terenie zajętym przez Związek Radziecki, właściciele dóbr uciekli, a w majątku urządzono swochoz.10 Nastąpiły wtedy pierwsze poważne zniszczenia kompozycji.

Po wkroczeniu w 1941 r. Niemców dobra przeszły pod zarząd niemiecki, a po wycofaniu się Niemców w roku 1944 majątek spaliły bandy UPA. Uległa wtedy zniszczeniu większość zabudowań i większość drzewostanu założenia. Ocalałe elementy dawnej kompozycji zostały następnie bardzo zdewastowane w pierwszych latach powojennych i aż do lat 70. XX w. nie prowadzono tu żadnych prac konserwacyjnych.

Pierwsze lata po wojnie to był w Wierzbicy okres ciągłych walk z Ukraińcami, podczas których zniszczeniu uległa zabudowa niemal całej wsi. W 1947 r. Ukraińców wysiedlono w ramach tzw. akcji Wisła. Teren majątku objęło wtedy Państwowe Gospodarstwo Rolne Machnów Nowy, zaś stawy dworskie przekazano PGR w Łaszczowie (później użytkowało je Gospodarstwo Rybne w Nadolcach). Następnie, aż do lat 70. XX w. nie dokonywano w PGR w Wierzbicy żadnych inwestycji, a opuszczona przez wiernych cerkiew została zamieniona na magazyn i popadła w ruinę. W latach 70. na południe od dworu zlokalizowano osiedle mieszkaniowe, natomiast w latach 1975-1978 przeprowadzono remont dworu, w którym po zakończeniu remontu umieszczono dyrekcję Zakładu i pomieszczenia mieszkalne (PGR użytkował ten budynek do lat 90. XX w.). Ogród ogrodzono siatką i również wyremontowano. Oprócz betonowych dróg, placów i parkingów urządzono tam trawniki oraz posadzono młode drzewa i krzewy, które zastąpiły prawie doszczętnie zniszczoną starą roślinność. Porośnięte lasem obrzeża ogrodu pozostawiono jednak nieuporządkowane.11 Z całego układu do lat 80. XX w. przetrwały więc dwór, mocno przeobrażony teren parku, system dróg dojazdowych ze szczątkami starych nasadzeń oraz część stawów. Powierzchnia, na której zachowały się pozostałości dawnej kompozycji zmalała do około 5,5 ha, zaś obszar stawów zmniejszył się do około 25 ha.

Do lat 80. XX w. z wcześniejszej niż osiemnastowieczna kompozycji Wierzbicy przetrwał wał, który w okresie osiemnastowiecznej przebudowy stał się jednym z elementów kompozycji ogrodu ozdobnego. Z osiemnastowiecznej, barokowej kompozycji zachowały się: granice parku, wał, droga na osi dworu (obszerna aleja dojazdowa) przebudowana droga wiodąca do dworu od południa oraz drogi biegnące na południe i wschód od założenia. Zachował się też dwór wzniesiony w 1846 r., później przebudowany. Spośród elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. przetrwała część nasadzeń przy drogach jezdnych oraz część stawów rybnych. Z elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym przetrwała tylko niewielka część nasadzeń w przy drogach i w parku.

W roku 1988 na terenie obiektu występowały 32 gatunki drzew i krzewów, jednak roślinność założenia składała się głównie z lasu, drzew owocowych oraz z młodych nasadzeń ozdobnych i z samosiewów drzew i krzewów. Większość zachowanych starych drzew rosła w sąsiedztwie dróg obiegających nieistniejący już sad i teren po części gospodarczej, przy czym przetrwały tu tylko fragmenty dawnych szpalerów. W obrębie parku i przy bloku mieszkalnym rosły zaledwie 22 drzewa stare różnych gatunków posadzone przed 1939 r. lub wyrosłe z samosiewów w latach 40. XX w.12

Najstarszymi drzewami założenia były lipy i klony pozostałe ze szpaleru przy drodze równoległej do rzeki, sadzone w II połowie XIX w., mające 60-80 cm średnicy pni. Z końca XIX w. lub z początku wieku XX pochodziły kasztanowce rosnące przy drodze do parku i przy drodze biegnącej południową granicą dawnej kompozycji. Miały one średnice pni od 48 do 78 cm i były w dobrym lub średnim stanie zdrowotnym. Kilka kasztanowców i wiązów rosnących przy wymienionych drogach pochodziło z I połowy XX w. i posiadało 40-50 cm średnicy pni. Oprócz tego rosło w Wierzbicy kilka starszych topól sadzonych po II wojnie światowej, a nad rzeką i przy drodze przecinającej rzekę rosły stare wierzby o średnicach pni do 60 cm. Ponadto, przy skrzyżowaniu drogi przez rzekę z drogą do Wólki rosły dwie stare okazałe wierzby o średnicach pni 80 i 98 cm (mające 5% i 50% zdrowotności).13

W parku rosły sadzone krzewy ozdobne, pojedynczo lub w grupach - w większości młode. Sporo samosiewów bzów czarnych i leszczyn rosło też w lesie porastającym część parku. Przy drogach poza parkiem spotykało się ponadto zarośla, składające się z samosiewów drzew i krzewów. Nie było tu kwietników, a żywopłot rósł jedynie przy ogrodzeniu parku na południe od dworu.14

Ulokowanie założenia na wzgórzu otoczonym dolinami rzeki i strumieni sprawiło, że po wycięciu okolicznych lasów stało się ono zewsząd dobrze widoczne, a ogrody dworskie były w krajobrazie dobrze wyeksponowane. Ciekawe widoki rozciągały się z ogrodów na wschód, gdzie za rzeką widać było kościół w Uhnowie i cerkiew w Poddębach. Dwór powiązany był też widokowo z cerkwią wierzbicką, wzniesioną na południowy-zachód od siedziby dworskiej. Dodatkową atrakcję widokową stanowił duży kompleks stawów rybnych wykopanych w dolinie rzeki na wschód od ogrodów.15

Dziś funkcje obiektu w krajobrazie nie są już tak duże jak dawniej. Zniszczono część dawnej kompozycji, która od południa została dodatkowo zasłonięta przez nowe zabudowania. Teren parku, chociaż był nadal widoczny od wschodu, zachodu i północy, niestety nie wyglądał już jak park, gdyż na obrzeżach zarósł lasem. Po zniszczeniu części gospodarczej i sadów oraz osuszeniu części stawów kompleks wód nie tworzył już zwartej całości z pozostałymi częściami założenia. Po wzniesieniu nowych zabudowań zanikł też związek widokowy dworu z cerkwią w Wierzbicy, chociaż sama cerkiew jest dobrze widoczna z daleka i wygląda dość malowniczo. Funkcje obiektu w krajobrazie dodatkowo umniejszał fakt, że był on nader rzadko oglądany ze względu na przygraniczne położenie oraz oddalenie od większych osad i uczęszczanych szlaków komunikacyjnych. Samo wnętrze parku było zadbane i uporządkowane toteż wywierało dość korzystne wrażenie, ale nie rozciągały się z niego widoki na okolicę.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Wierzbica - dwór

Dwór w Wierzbicy - stan współczesny

www.polskiezabytki.pl

 

Źródła:

1 Dolhan Mariusz, Wierzbica, 2011 - www.wikipedia.org; www.polskiezbytki.pl

2 AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, Opis założenia na podstawie jego planu z 1854 r., skala 1:1280

3 AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, Opis założenia na podstawie jego planu z 1854 r., skala 1:1280; Informacje ustne Buśko Dymitra, zam. w Wierzbicy

4 AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, Opis założenia na podstawie jego planu z 1854 r., skala 1:1280; Informacje ustne Sowiak Anny, zam. w Wierzbicy

5 Informacje ustne Buśko Dymitra, zam. w Wierzbicy

6 Dolhan Mariusz, Wierzbica, 2011 - www.polskiezabytki.pl

7 Dolhan Mariusz, Wierzbica, 2011 - www.polskiezabytki.pl

8 Dolhan Mariusz, Wierzbica, 2011 - Dolhan Mariusz, Wierzbica, 2011 - www.polskiezabytki.pl

9 Informacje ustne Buśko Dymitra, zam. w Wierzbicy

10 Informacje ustne Buśko Dymitra, zam. w Wierzbicy

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wierzbicy, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Specjalne, Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:8400

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Wierzbica, krzysztof kucharczykKategoria:dworski