Historyzm i ogrody eklektyczne

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Eklektyzm w sztuce pojawił się w wyniku poszukiwania nowego stylu odpowiadającego przemianom świadomości szerokich warstw społecznych, jakie dokonały się w XIX w. Wyraźnie doszedł wtedy do głosu nurt historyczny, głoszący poszanowanie dla starych kultur, a w Polsce okresu zaborów pielęgnujący tradycje i ochraniający pamiątki narodowe. Wyrazem tego nurtu było też kolekcjonerstwo historyczne rozwijające się już nie tylko wśród magnatów, lecz także pośród bardziej oświeconej szlachty, czego przykłady znajdujemy na Białostocczyźnie w Jeżewie, Kudrawce, Ludomirowie i kilku innych dworach.

Jednocześnie pod wpływem prądów naturalistycznych do głosu doszedł rozwijający się ruch ochrony przyrody. Zaczęto chronić całe obszary nieskażonego naturalnego krajobrazu, ochraniać pojedyncze cenne drzewa, tworzyć arboreta i kolekcje botaniczne. Poszukiwanie nowych form kształtowania przestrzeni odbywało się więc pod wyraźnym wpływem krajobrazowego stylu komponowania ogrodów. Utrwalił się także wykształcony przez ten styl emocjonalny stosunek do krajobrazu.

Nowe zadania postawiła przed sztuką rozwijająca się cywilizacja przemysłowa. Zakłady, budynki i budowle przemysłowe wymagały wyznaczenia im miejsca w przestrzeni i nadania określonej formy. Cywilizacja ta pobudzała wyobraźnię i przyniosła ze sobą zmianę stylu życia oraz szereg przemian gospodarczych. Równocześnie z nią wzrastały ruchy społeczne domagające się większego uczestnictwa w życiu społecznym warstw niższych, optujące za szerzeniem oświaty i zwracające uwagę na konieczność poprawy warunków życia i zdrowotności mieszkańców miast i wsi.

Nowe potrzeby i aspiracje znajdowały odbicie w nowych ogrodach i w siedzibach szlacheckich. W miastach otwierano ogrody publiczne, zakładano szerokie arterie wysadzane drzewami, komponowano bulwary, planty i zieleńce oraz nasadzenia towarzyszące budowlom publicznym. Zielenią zaczęto też otaczać fabryki i nowe osiedla. Wyrazem aspiracji bogacących się przemysłowców były liczne ogrody fabrykanckie.

Przy dworach i folwarkach powstawały gorzelnie, browary i manufaktury. Eksperymenty kompozycyjne i próby znalezienia nowych form przestrzennych odpowiednich dla nowych funkcji nie zostały w XIX w. uwieńczone powstaniem nowego dominującego stylu. Zresztą coraz szybszy rozwój techniki i przemysłu oraz zmiany strukturalne społeczeństw stawiały przed sztuką coraz to nowe zadania. Eksperymentowanie trwało więc nadal w wieku XX, i tak na początku stulecia, jak i w okresie międzywojennym spotykamy w ogrodach podobne próby łączenia i zestawiania różnorodnych elementów regularnych, swobodnych, nowoczesnych, tradycyjnych i zapożyczonych z epok minionych.

W poszukiwaniach nowej formy ogrodu dominował raz nurt historyczny, innym razem przyrodniczy, kiedy indziej funkcjonalny, a czasem trudno było doszukać się wyraźnej przewagi którejś z wymienionych tendencji. Wspólną cechą ogrodów eklektycznych jest osobliwy sposób łączenia w jedną całość kompozycyjną elementów regularnych i swobodnych. Ani elementy swobodne nie były tam skomponowane w sposób typowo krajobrazowy lub naturalistyczny, ani elementy regularne nie były takie same jak we wcześniejszych epokach historycznych (rys. nr 31 i 32 B). Poziom artystyczny kompozycji eklektycznych bywał różny. Najlepsze charakteryzowały się dużą biegłością w zestawianiu różnorodnych elementów i doskonałym opanowaniem zasad kompozycyjnych pozwalających na osiąganie zdumiewających nieraz efektów przy użyciu bardzo ograniczonych środków.

W ogrodach Białostocczyzny mało jest przykładów dobrych kompozycji eklektycznych. Dużo wyższy poziom osiągnęły na tym terenie eklektyczne budowle, wśród których wyróżniały się pałace fabrykanckie w Supraślu, Białymstoku, Dojlidach oraz pałac cesarski w Białowieży. Budynki o eklektycznej formie wznoszono również w parkach i ogrodach krajobrazowych. Formy eklektyczne cechowały również wiele budynków fabrycznych, domów mieszkalnych i kamienic.

Poszukując nowej formy ogrodu dokonywano różnorodnych eksperymentów, nie zawsze udanych. Często też z ambitnymi zamiarami nie szły w parze gust i umiejętności kompozycyjne, co prowadziło do rozwiązań o wątpliwej wartości estetycznej. W wielu ogrodach eklektyczna forma jest wyrazem po prostu nieporadności kompozycyjnej oscylującej pomiędzy przywiązaniem do geometrycznego porządkowania przestrzeni, potrzebami użytkowymi i chęcią przyozdobienia siedziby według nowej, krajobrazowej mody. W województwie białostockim mamy do czynienia z całą grupą takich obiektów. Trudno nawet ocenić co w ich układzie jest wynikiem świadomego komponowania przestrzeni ogrodowej, a co dziełem przypadku. Do takich obiektów należą: Kąty koło Jasionówki (powstałe w końcu XIX w.), Knorydy Średnie (przebudowane ok. poł. XIX w.), Krasna Wieś (powstała w XIX w.), Rozalin (założony w II poł. XIX w.), Słowiczyn (z pocz. XX w.), Wandalin (założony ok. 1905 r., zob. Wandalin), Knorydy Podleśne, założone w k. XIX w. (zob. Knorydy Podleśne) i Hornostaje Cegielnia (zob. Hornostaje Cegielnia). W dużej mierze przypominały one te ogrody, które zostały częściowo przekomponowane w duchu krajobrazowym, lecz nie na tyle, aby znieść dominację formy regularnej i nadać elementom swobodnym nową formę.

Wzrost zainteresowania przeszłością wyraził się w ogrodach nie tylko czerpaniem z minionych epok motywów architektonicznych, ale także w formowaniu kompozycji przestrzennych kopiujących rozwiązania barokowe lub romantyczne (rys. nr 32 A i C).

Ciekawym przykładem historyzmu znajdującego odbicie w formie ogrodu było Jeżewo przebudowane po 1863 r. przez Jana i Michalinę Glogerów, a następnie przez Zygmunta Glogera (zob. Jeżewo). Po zniszczeniu pałacu i ogrodu ozdobnego (co stanowiło formę represji za udział Glogerów w Postaniu Styczniowym) do celów rekreacyjnych i reprezentacyjnych przystosowano tam dawny sad, w którym poprowadzono drogi spacerowe i dosadzono rośliny ozdobne. Przed wzniesionym obok dworem urządzono podjazd również otoczony roślinnością ozdobną.

Ten eklektyczny ogród nie kopiował co prawda żadnych historycznych układów przestrzennych, ale był za to przeznaczony do eksponowania kolekcji zabytkowych przedmiotów zgromadzonych przez właścicieli. Przy drogach poumieszczano zatem kule armatnie, różnego typu narzędzia i kamienie, które można było oglądać spacerując. Gromadzeniu i eksponowaniu kolekcji służyły też niektóre budynki dworskie – lamus, w którego ściany wmurowano medaliony z rozebranego pałacu i biblioteka. Dodatkową atrakcją założenia był odznaczający się ciekawą architekturą zespół zabudowań browaru.

Kompozycje o charakterze neobarokowym powstały w Krasnem (zob. Krasne), Sobolewie (zob. Sobolewo), Wandzinie (zob. Wandzin) i Księżynie (zob. Księżyno). O ile założony pomiędzy 1877 a 1908 r. ogród w Wandzinie był niewielkim ogrodem folwarcznym, to ogród przy folwarku sobolewskim cechuje już dużo większy rozmach kompozycji. W tej powstałej w II poł. XIX w. kompozycji zwraca uwagę rozległy system alei dojazdowych prowadzących do tradycyjnie prostokątnego dziedzińca oraz użytkowego w większości i regularnego ogrodu.

Bardziej reprezentacyjny wygląd posiadało Krasne, założone przez Józefa Manteuffel-Szoege w latach 1935-1937. Wyraźnie podkreślono tam główną oś kompozycji i wprowadzono regularną kompozycję do głównego wnętrza usytuowanego przed dworem. Tym elementom neobarokowym towarzyszyły swobodne nasadzenia w sąsiedztwie dworu, duże sady i grupy drzew leśnych, toteż całość kompozycji posiadała charakter eklektyczny.

Niewielki ogród w Księżynie towarzyszący podmiejskiej siedzibie Bernarda Zaczeniuka założony został ok. 1886 r. i miał użytkowo-ozdobny charakter. Prostokątne wnętrze sadu przecinała tam droga poprowadzona na osi dworu, obsadzona po bokach krzewami ozdobnymi. Po przeciwnej stronie budynku znajdowały się kwietnik, grupa drzew i sadzawka.

Podobną formę prostokątnego użytkowo-ozdobnego wnętrza przeciętego drogą biegnącą na osi budynku spotykamy w ogrodzie przy willi Nikodema Hryckiewicza w Boufałowie, założonym po 1923 r.

Geometryczne podziały przestrzenne wykazujące podobieństwo do barokowych układów kwaterowych, ale wzbogacone o elementy skomponowane swobodnie występują w Markowszczyźnie (zob. Markowszczyzna II), Rudakach (zob. Rudaki), Czartajewie Podleśnym (zob. Czartajew Podleśny), Dębinie (zob. Dębina) i Marynkach (zob. Marynki). Podobny układ cechował założony po 1819 r, ogród folwarczny w Marylandzie koło Jasionówki (zob. Jasionówka - Maryland).

Dębina Boguszewo – plan założenia dworsko-ogrodowego - stan z 1979 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Dębinie z 1979 r.

Elementy neoromantyczne spotykamy w Bacikach Średnich (zob. Baciki Średnie). Dawny barokowy układ ogrodu folwarcznego został tam po 1890 r. przebudowany przez osiadłego tu na stałe Tadeusza Ciecierskiego, przy czym część kompozycji stanowił park leśny wyposażony w nowe różnogatunkowe nasadzenia, swobodne obwodnice dróg, drewnianą kaplicę wzniesioną na sztucznie podwyższonym kurhanie i w punkt widokowy zajmujący szczyt drugiego, podobnego kurhanu. Funkcje platformy widokowej pełni tam ponadto wał usypany nieopodal dworu, markujący pozostałości dawnych fortyfikacji. Dwór obsadzono pnączami, otoczono swobodnymi grupami drzew i krzewów oraz kwietnikami. Romantyczny charakter miały też dwie rzeźby sfinksów stojące przed dworem. Zadumie i kontemplacji natury miały ponadto sprzyjać spacery po specjalnie urządzonych drogach biegnących przez sady i przez las do leśniczówki.

Z komponowaniem parków w oparciu o naturalne zbiorowiska leśne mamy również do czynienia w innych obiektach eklektycznych. Różnią się one od siebie zakresem przekształceń, jakim poddano lasy. Łączy je fakt, że części leśne sąsiadowały tam z innymi ogrodami o układzie w dużym stopniu regularnym, a i kompozycję części leśnej cechowało występowania jakichś regularnych elementów. Najczęściej też całość założenia dzieliły na części proste drogi, które następnie obsadzono alejami drzew i krzewów różnych gatunków. Drogi te oddzielały od siebie poszczególne części kompozycji: ogrody ozdobne, sad i część gospodarczą. Park sąsiadujący z pałacem wzniesionym na wzgórzu w zakolu rzeki Bobrowej skomponowano pozostawiając większość rosnących wcześniej drzew leśnych i wprowadzając pomiędzy nie liczne, różnogatunkowe grupy krzewów.

Park leśny w Stanku założony w latach 1892-1915 sąsiadował z eklektycznym pałacem Artura i Eugenii Hasbachów (zob. Stanek). Posadzono w nim wśród drzew leśnych sporo krzewów i przeprowadzono swobodne drogi spacerowe. Obok parku położone były użytkowe części założenia posiadające układ regularny.

W Józefowie (zob. Józefowo), gdzie założony na pocz. XX w. park sąsiadował ze starym ogrodem użytkowym i przecięty był aleją biegnącą po przekątnej układu, z elementami regularnymi sąsiadowały swobodne nasadzenia skupiające się w otoczeniu dworu i wewnątrz otoczonych leśnymi drzewami wnętrz parkowych. Podobnie wyglądało Pawlinowo (zob. Pawlinowo), gdzie sukcesywnie poszerzana w XIX w. kompozycja posiadała część leśną i ogród ozdobny sąsiadujący z dworem, wyposażony w regularny kanał. Cechy eklektyczne posiadł także założony na przełomie XIX/XX w park w Jodłówce (zob. Jodłówka).

Stosunkowo nieznacznej ingerencji dokonano w lesie pętowskim, który stanowił naturalne uzupełnieni kompozycji składającej się poza tym z regularnych ogrodów użytkowych, prostokątnego dziedzińca oraz dworu poprzedzonego kolistym kwietnikiem otoczonym wyższymi nasadzeniami ozdobnymi (zob. Tykocin - Pętowo).

Duży park leśny założono także po 1892 r. przy letniej rezydencji Hasbachów w Majdanie Izbisku (zob. Izbisk Majdan). Sąsiadował on z innymi ogrodami powstałymi na przełomie XIX/XX w.: z ogrodem ozdobnym (położonym obok dworu) i z sadem. Wskutek zniszczenia nie możemy dziś poznać w szczegółach tej rozległej kompozycji. Miała ona jednak bez wątpienia charakter eklektyczny.

Inne eklektyczne kompozycje ogrodowe powstały w Horodnianach (w latach 70-tych i 80-tych XIX w. – zob. Horodniany) oraz w Ignatkach (w II poł. XIX w. – zob. Ignatki) i w Aulsie (na przełomie XIX/XX w. – zob. Auls). W sposób eklektyczny skomponowano też po 1915 r. nową część ozdobną w Czartajewie (zob. Czartajew).

Styl eklektyczny dominował w przebudowanych i rozbudowanych przez mniszki prawosławne po 1901 r. ogrodach Różanegostoku (zob. Różanystok). Różanystok wyróżniał się ponadto dużą liczbą wzniesionych przez mniszki eklektycznych zabudowań.

Innym obiektem zwracającym uwagę był wzniesiony w latach 1905-1907 pałacyk fabrykancki Hasbachów w Białymstoku Dojlidach – przykład architektury powstałej pod wpływem secesji. Towarzyszyły mu inne budynki w tym samym stylu oraz niewielki ogród założony po 1890 r. o typowo eklektycznym charakterze (zob. Białystok Dojlidy – Ogród Hasbachów).

Dużą umiejętność komponowania różnorodnych elementów widać było w ogrodach Kniaziówki i Nowosiółek.

W Kniaziówce połączono po 1890 r. duże wnętrza użytkowe otoczone szpalerami i alejami z niewielką lecz gustowną częścią ozdobną oraz ze starymi budynkami i ogrodami folwarcznymi (zob. Kniaziówka). Jednocześnie dokonano zmiany nazwy tego obiektu, co wyrażało aspiracje właścicieli do tytułu książęcego. Ze zmianą nazw przebudowywanych w XIX w. folwarków i siedzib dworskich spotykamy się dość często (m.in. w Dobromilu, Bogdańcu, Annopolu, Rozalinie). Nowe, przeważnie romantyczne nazwy towarzyszyły na ogół zmianie charakteru obiektu z użytkowego na ozdobny.

W Nowosiółkach na pocz. Lat 80-tych XIX w. powstały duże szkółki produkujące drzewa i krzewy owocowe i ozdobne. Reklamować je miał m.in. wygląd ogrodów często oglądanych z biegnącej obok szosy warszawskiej. Ogród ozdobny otaczający piękny dwór nie był tam zbyt duży. Uzupełniały go jednak nasadzenia ozdobne przy drogach i strumieniu oraz punkty widokowe na granicach założenia (zob. Nowosiółki).

Eklektyzm cechował również kompozycje ogrodów mieszczańskich i wydaje się, że występował w tych ogrodach powszechnie. Trudno to jednak stwierdzić z całą pewnością, ponieważ większość tych ogrodów uległa zniszczeniu w czasie wojen lub została wchłonięta przez nowe dzielnice rozrastających się miast.

Przykładem eklektycznego ogrodu mieszczańskiego jest ogród Piekarskich w Białymstoku, założony ok. poł. XIX w. przez Piotra Piekarskiego, dzisiaj również prawie doszczętnie zniszczony (zob. Białystok – Ogród Piekarskich). Eklektyczny charakter nosiły ogrody fabrykantów białostockich: Kommicku’a na Antoniuku, Trylinga przy ul. Lipowej, Steina przy ul. Artyleryjskiej, Beckera przy ówczesnej Świętojańskiej, a także ogród ziemian Kościów przy ul. Słonimskiej oraz urządzony w latach 80-tych XIX w. ogród Rozkosz w Lesie Zwierzynieckim.

Przemysłowe miasto, gdzie liczył się każdy metr kwadratowy gruntu, nie pozwalało na zbytnie przyozdabianie otoczenia fabryk, chociaż i tutaj sadzono drzewa przynajmniej przy drogach i ogrodzeniach. Znacznie większe możliwości komponowania zieleni towarzyszącej zakładom i budowlom przemysłowym istniały poza miastem. Tam gdzie budynki przemysłowe sąsiadowały bezpośrednio z siedzibami dworskimi otaczano je na ogół nasadzeniami stanowiącymi przedłużenie kompozycji ogrodów czy parku. Nawet większe kompleksy zabudowań przemysłowych stawały się wówczas integralnymi częściami kompozycji założeń dworsko-ogrodowych. Za przykład mogą tu służyć budynki gorzelni w Pietkowie (zob. Pietkowowo), gorzelnia i kaflarnia w Pokaniewie (zob. Pokaniewo) i zabudowania browaru jeżewskiego (zob. Jeżewo).

Przy fabrykach stojących z dala od siedziby nasadzenia ozdobne były na ogół dość skromne, chyba że zakład lokalizowano w starym ogrodzie dworskim zmieniając przy tym całkowicie funkcje terenu, jak to miało miejsce np. w Dobrzyniewie Fabrycznym (zob. Dobrzyniewo Fabryczne).

Istnieją jednak przykłady fabryk, którym towarzyszyła bogatsza oprawa roślinna i przy których powstały rozmaite kompozycje ogrodowe. Do takich należały: fabryka w Świnobrodzie założona przed 1892 r. (zob. Świnobród) i w Topolach, zakładana od 1856 r. (zob. Topole). Prowadziły do nich długie aleje wysadzane drzewami i krzewami. Obok budynków rosły inne aleje i szpalery oraz swobodne grupy krzewów, a część tej roślinności odbijała się w lustrach stawów.

Nowe potrzeby zrodziły też nowe rodzaje ogrodów i kompozycji zieleni. Oprócz parków miejskich oraz zróżnicowanych zieleńców i zadrzewień towarzyszących fabrykom, ulicom i budynkom miejskim powstawały także arboreta, parki dendrologiczne, ogrody botaniczne czy wreszcie rezerwaty przyrody. Równolegle z parkiem pałacowym powstał pierwszy na tych terenach rezerwat w Białowieży, zaprojektowany przez Józefa Paczoskiego.

Nowym kierunkom i tendencjom w sztuce i architekturze towarzyszyło coraz bardziej wyraźne odchodzenie od eklektycznych form ogrodów. Mimo to pojawiały się one jeszcze, chociaż w nieco innej postaci w okresie międzywojennym.

Przykładem takiego ogrodu łączącego na sposób eklektyczny regularny podział terenu na części funkcjonalne i regularny układ ogrodów użytkowych z naturalistyczną w dużej mierze i eksponującą stare okazy drzew kompozycją części ozdobnej jest ogród założony ok. 1921 r. przy siedzibie Nadleśnictwa w Białowieży (zob. Białowieża – ogród przy siedzibie Nadleśnictwa).

Czytaj też:

Ogrody XIX i XX w. - style i kierunki XX w.

Wykaz drzew pomnikowych

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych 

Słowa klucze: ogrody eklektyczne, historyzm, ogrody białostocczyznyKategoria:ogrody