rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKlasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych

Fragment cz궛ci ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.

autorstwa Ewy Boń„czak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka


[Poniżej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]


 


Omawiają…c dzieje kompozycji ogrodowych województwa bia‚ostockiego posł‚użono się klasyfikacją… opracowaną… specjalnie dla obiektów tego terenu i uwzglę™dniają…cą… ich cechy specyficzne.


Obiekty klasyfikuje się™ pod wzglę™dem funkcji, charakteru miejsca i siedziby, której towarzyszyły oraz w zależnoś›ci od rodzaju układu przestrzennego.


Pod względem funkcji kompozycje te dzielą… się™ najogólniej na ogrody ozdobne, ogrody użytkowe, ogrody ozdobno-użytkowe oraz kompozycje zieleni nie będą…ce ogrodami a towarzyszą…ce komunikacji, architekturze, zakładom przemysł‚owym, cmentarzom bą…dź innym obiektom.


Nazwą… park okreś›la się™ duźe założenia o swobodnej lub w wyją…tkowych wypadkach klasycystycznej kompozycji ozdobnej. Park jest zatem rodzajem ogrodu ozdobnego.


W zależnoś›ci od charakteru miejsca i rodzaju siedziby, której towarzyszył‚y (a cz궛ciowo także w zależności od zajmowanej powierzchni) podzielono poznane kompozycje ogrodowe na nastę™pujące rodzaje:


  • zamkowe - towarzyszące zamkom obronnym i ufortyfikowanym rezydencjom magnackim niewielkie kompozycje ozdobne lub użytkowe,

  • pał‚acowe – towarzyszą…ce rezydencjom królewskim, magnackim i pał‚acom bogatej szlachty obszerne, reprezentacyjne kompozycje o dominujących cechach ozdobnych,

  • dworskie – towarzyszą…ce siedzibom szlacheckim, bogatym siedzibom urzędników i administratorów dóbr pań„stwowych oraz dworom i pał‚acom fabrykanckim, mniej lub bardziej obszerne kompozycje peł‚nią…ce funkcje zarówno ozdobne jak i użytkowe,

  • folwarczne – towarzyszące folwarkom dóbr prywatnych, królewskich i pań„stwowych kompozycje róźnej wielkoś›ci, nie peł‚niące funkcji reprezentacyjnych, o dominują…cych funkcjach użytkowych,

  • klasztorne – towarzyszą…ce klasztorom i zgromadzeniom zakonnym różnych wyznań„ różnej wielkoś›ci kompozycje przynajmniej w cz궛ci reprezentacyjne i ozdobne,

  • koś›cielne i plebańskie – towarzyszące świą…tyniom i plebaniom różnej wielkoś›ci kompozycje ozdobne i ozdobno-użytkowe,

  • miejskie – osadzone w ukł‚adzie urbanistycznym ozdobne parki i zieleńce publiczne,

  • fabryczne – towarzyszące zakł‚adom produkcyjnym kompozycje na ogół‚ nie bę™dą…ce ogrodami, gdzie kompozycja zieleni peĹłni funkcje ochronne i estetyczne,

  • przydomowe – towarzyszące willom i domom fabrykantów, urzę™dników, mieszczan itp.; różnej wielkoś›ci, na ogół‚ niezbyt duże kompozycje ozdobne lub ozdobno-użytkowe. [W tekstach niniejszego portalu są… one określone jako willowe – przyp. EBK]


Klasyfikacja obiektów województwa biał‚ostockiego pod względem kompozycyjnym nastrę™cza wiele trudnoś›ci. Nie można tu trzymać‡ się™ ś›ciś›le podział‚ów i charakterystyk przyję™tych dla ogrodów polskich przez Gerarda Cioł‚ka i Janusza Bogdanowskiego, chociaż na ile to było możliwe starano się nie odbiegać‡ od ogólnie przyję™tej klasyfikacji. Niemniej wyróżniono kilka typów kompozycji nie wystę™pują…cych u tych autorów a charakterystycznych, jak się™ wydaje, dla Biał‚ostocczyzny.


Zasadnicze trudnoś›ci klasyfikacyjne wynikają… ze złego stanu zachowania wię™kszoś›ci obiektów województwa, co nie pozwala na uś›ciś›lenie przyję™tych podziaĹłów na podstawie wystroju wnę™trz ogrodowych i drobnych kompozycji roś›linnych. Z koniecznoś›ci wię™c charakterystyka stylów i typów kompozycji oparta został‚a na podziaĹłach przestrzennych ogrodów, układach ich osi kompozycyjnych, ukł‚adach komunikacyjnych i funkcjach poszczególnych cz궛ci obiektów. W późniejszych epokach historycznych starano się™ także uwzglę™dnić‡ sposób formowania kompozycji.


Rozwój sztuki ogrodowej przebiegał‚ na ogół‚ dość‡ pł‚ynnie, bez nagłych rewolucyjnych przemian, toteż na styku wielkich epok mamy najcz궛ciej do czynienia z ewolucyjnymi przemianami ogrodów i przemieszaniem cech właś›ciwych starej i nadchodzą…cej epoce. Niejednokrotnie też stare wzorce kompozycyjne utrzymują… się™ w jakiejś› liczbie założeń„ jeszcze dł‚ugo po zmierzchu epoki, w której powstał‚y. Wprowadzone w jednej epoce wzorce organizowania przestrzeni mogą… być także przeję™te i zachowane w epoce nastę™pnej, ulegają…c tylko modyfikacjom. Najlepszych przykł‚adów tego zjawiska dostarcza rozwój kompozycji kwaterowych trwają…cy od ś›redniowiecza aż po wiek XX.


Tego rodzaju zjawiska oraz rozmaitość‡ kompozycji ogrodowych powodują…, że każda klasyfikacja bę™dzie w pewnej mierze sztuczna i nieścisł‚a, zwł‚aszcza w odniesieniu do obiektów powstał‚ych w okresach przejściowych oraz obiektów przebudowanych, w których sąsiadują ze sobą… elementy powstał‚e w różnym czasie.


Ponieważ jednak każda z wielkich epok, czerpią…c wzory z okresów poprzednich przynosiła jednoczeą›nie nowe idee i sposoby organizowania przestrzeni oraz nowe techniki i umieję™tnoś›ci ogrodnicze, klasyfikacji omawianych kompozycji ogrodowych dokonano w ukł‚adzie chronologicznym, starają…c się™ scharakteryzować‡ przemiany kompozycji ogrodowych w poszczególnych epokach.


Rodzaje zabytkowych kompozycji ogrodowych województwa


Kompozycje ś›redniowieczne:


  • kompozycje „naturalne” – wykorzystują…ce przy znikomym stopniu ingerencji czł‚owieka elementy naturalnego krajobrazu (gaje, lasy, źródła, łąki, pojedyncze drzewa itp., czę™sto mają…ce znaczenie kultowe), sł‚użące do celów rekreacyjnych, polowań„ i rozrywek,

  • ogrody jednownę™trzowe – użytkowe lub ozdobne, nie posiadające poza podział‚em na grzędy okreś›lonej kompozycji wewnę™trznej i nie zwią…zane kompozycyjnie z zabudowaniami.

  • ogrody kwaterowe – ozdobne, użytkowe lub ozdobno-użytkowe, nie zwią…zane kompozycyjnie z zabudowaniami, podzielone w sposób geometryczny na różnej wielkoś›ci i czę™sto różnego kształ‚tu kwatery.


Kompozycje renesansowe: wielocz궛ciowe (posiadają…ce dwie lub wię™cej cz궛ci funkcjonalnych z odrę™bnymi ogrodami, rozmieszczonych w odległś›ci wzroku, najcz궛ciej na są…siednich wzniesieniach) i pojedyncze (w których jednej siedzibie towarzyszy jeden lub kilka ogrodów).


  • ogrody kwaterowe – nie zwią…zane kompozycyjnie z architekturą…, podzielone na kwadratowe lub prostoką…tne kwatery o zbliżonej wielkoś›ci, które odgrywają równorzę™dną… rolę™ w przestrzeni i posiadają… zbliżone funkcje: ozdobne (ogrody kwiatowe, różanki i inne), ozdobno-użytkowe (ogród wł‚oski) lub użytkowe,

  • ogrody kwadratowe – o czterech kwadratowych kwaterach oddzielonych drogami krzyżującymi się™ w centrum ukĹładu,

  • ogrody siedzib sześ›ciokwaterowych – wypełniające poszczególne cz궛ci terenu siedziby i różnią…ce się™ w poszczególnych cz궛ciach funkcją… oraz sposobem podział‚u na kwatery,

  • ogrody o kwaterach prostoką…tnych – ozdobne, użytkowe lub ozdobno-użytkowe,

  • ogrody szachownicowe – podzielone na równej wielkoś›ci kwadratowe lub zbliżone do kwadratu kwatery uł‚ożone szachownicowo,

  • zwierzyń„ce i kompozycje „naturalne” – zbliżone do średniowiecznych, towarzyszące wię™kszym siedzibom posiadającym na ogół‚ jeden lub kilka grodów.


Kompozycje barokowe: regularne, wykazują…ce ścisł‚y związek kompozycyjny z architekturą, podporzą…dkowane geometrycznym zasadom kompozycyjnym panują…cym w architekturze o wyraźnie zaakcentowanych głównych osiach kompozycyjnych.


  • ogrody kwaterowe – podzielone na zbliżonej wielkoś›ci kwadratowe lub prostoką…tne kwatery (niekiedy uł‚ożone szachownicowo), zróżnicowane pod wzglÄędem funkcji,ą wysokości nasadzeń„ i roli w przestrzeni, posiadają…ce przynajmniej jedną, wyraźnie podkreślon… gł‚ówną… oś› kompozycyjną…,

    • ozdobne– posiadają…ce kilka cz궛ci o odmiennym wystroju i różnych nasadzeniach (salon ogrodowy, gabinety, część‡ boskietową… itp.), najczęściej wyposażone w szereg elementów architektonicznych i rzeźbiarskich,

    • włoskie – łą…czą…ce funkcje użytkowe i ozdobne oraz posiadające skromniejszy wystrój architektoniczny i rzeźbiarski,

    • użytkowe – samodzielne lub towarzyszą…ce innym ogrodom wię™kszych rezydencji, skomponowane gł‚ównie w oparciu o materiał‚ roś›linny, o wnę™trzach przeznaczonych pod uprawy użytkowe;

  • ogrody osiowe – o podział‚ach przestrzennych podporzą…dkowanych gł‚ównym osiom kompozycji, przecinającym sie™ pod ką…tami prostymi, posiadają…ce kwatery różnej wielkoś›ci i różnego kształ‚tu a w partiach centralnych czę™sto pozbawione podziałów kwaterowych,

    • ozdobne – zbliżone pod wzglę™dem wystroju i nasadzeń„ do kwaterowych ogrodów ozdobnych,

    • ozdobno-użytkowe – wnę™trza cz궛ci kwater bocznych partii ogrodu przeznaczano pod ogrody użytkowe, a cz궛ci centralne posiadają… charakter ozdobny;

  • wieloosiowe kompozycje klasycystyczne – o wielu osiach kompozycyjnych przecinają…cych się™ pod różnymi ką…tami (czasem tworzących ukĹłady promieniste), posiadają…ce kwatery różnego kształ‚tu i różnej wielkoś›ci lub pozbawione podział‚ów kwaterowych, czę™sto sprzężone z innymi obiektami lub posiadające kilka cz궛ci rozmieszczonych w przestrzeni w różnej odległ‚oś›ci od siebie,

    • ozdobne – o bogatym wystroju architektonicznym i rzeźbiarskim oraz wnętrzach zróżnicowanych w sposób charakterystyczny dla wszystkich barokowych ogrodów ozdobnych,

    • ozdobno-użytkowe – zbliżone do ozdobnych, ale posiadają…ce też części lub wnę™trza przeznaczone pod uprawy użytkowe.


Ogrody kwaterowe XIX i XX w.: o różnej wielkoś›ci i różnego kształ‚tu kwaterach oraz osiach kompozycji przecinają…cych się™ na ogół‚ pod ką…tami prostymi, o zróżnicowanej lub nie wysokoś›ci nasadzeń„ poszczególnych kwater,


  • użytkowe – o wnę™trzach w cał‚ości zaję™tych pod uprawy użytkowe,

  • użytkowo-ozdobne – posiadają…ce wydzielone wnę™trza o charakterze ozdobnym lub ozdobne (czÄęsto swobodne) kompozycje roś›linne w cz궛ci wnę™trz użytkowych.


Kompozycje swobodne: nieregularne, zrywaję…ce z geometryzacją przestrzeni, czerpią…ce wzorce kompozycyjne z krajobrazów naturalnych i starają…ce się™ kreować‡ wnę™trza o różnych nastrojach, mają…ce wywoływać‡ przeżycia emocjonalne.


  • romantyczne – ozdobne lub ozdobno-użytkowe nawią…zujÄące w sposób dowolny do minionych epok historycznych, operują…ce nie tylko tworzywem naturalnym, ale też dużą liczbą… budowli ogrodowych sł‚użących do wzmocnienia nastrojowych efektów kompozycji,

  • sentymentalne – ozdobne lub ozdobno-użytkowe preferujÄące krajobrazy sielskie i nawią…zują…ce do tradycji arkadyjskich,

  • krajobrazowe – ozdobne lub ozdobno-użytkowe starające się naś›ladować lub kopiować‡ w mniejszej lub większej skali różne krajobrazy naturalne, dostosowują…c kompozycję™ do charakteru miejsca, a niekiedy wciągają…c w jej obrę™b przestrzenie naturalnego krajobrazu otaczają…cego park lub ogród (często są…siadujące z regularnymi ogrodami użytkowymi),

  • naturalistyczne – operują…ce bogatymi różnogatunkowymi zestawami roś›lin, starające się™ głównie w oparciu o tworzywo roś›linne stworzyć‡ krajobrazy parkowe bogatsze i bardziej urozmaicone niż naturalne (czę™sto wykorzystujące naturalne zbiorowiska roś›linne), 

    • typu obwodnicowego – posiadają…ce charakterystyczny obwodnicowy ukł‚ad dróg,

    • typu kaligraficznego – posiadają…ce szczególnie wyrafinowaną… formę™ płynnych obwodnicowych dróg i wysokiej klasy różnogatunkowe kompozycje roślinne.


Kompozycje eklektyczne: ozdobne lub ozdobno-użytkowe, łą…czą…ce elementy swobodne i regularne, czę™sto naś›ladują…ce formy stosowane we wcześ›niejszych epokach historycznych, dowolnie je ze sobą… mieszajÄąc i zestawiają…c nawet z nowoczesnymi urzą…dzeniami.


  • czyste – o układzie przestrzennym nie bę™dą…cym repliką żadnego stylu historycznego,

  • historyzują…ce – odtwarzają…ce historyczne wzorce organizowania przestrzeni;

  •  
    • neobarokowe – których ukĹład przestrzenny nawią…zuje do rozwiązań doby baroku,

    • neoromantyczne – czerpią…ce wzorce z ogrodów romantycznych.


Kompozycje typu secesyjnego: szukają…ce inspiracji w różnych formach roś›linnych, dążą…ce do organicznego sprzżeenia zieleni z architekturą…, operują…ce nastrojowymi, kameralnymi wnę™trzami i naturalistycznymi kompozycjami roślinnoś›ci.


Kompozycje modernistyczne: ozdobne lub ozdobno-użytkowe, prezentują…ce syntezę™ elementów swobodnych i regularnych, stosujące nowe techniki i materiał‚y budowlane oraz nowoczesne techniki ogrodnicze, zestawiająe budowle ogrodowe z bogactwem kompozycji roś›linnych i geometryczny ukł‚ad dróg lub placów z krajobrazowymi wnę™trzami.


Kompozycje socrealistyczne: ozdobne lub ozdobno-użytkowe, realizują…ce model społ‚ecznych terenów zieleni peł‚niących różnorodne funkcje – na terenie Białostocczyzny znajdujÄące odbicie wyłą…cznie w formie niektórych elementów parków publicznych.


 


___________


 

Zob. też Objaś›nienia terminów, gdzie zawarto słowniczek różnych innych terminów używanych w opisach obiektów.



 

 

 

Słowa klucze: ogrody historyczne, ogrody, ogrody barokowe, ogrody kwaterowe, ogrody naturalistyczne, ogrody białostocczyznyKategoria:ogrody