rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiałostoczek

Ogród dworski – regularny, ozdobno-użytkowy, ze śladami przekształceń w duchu krajobrazowym, powstały w II połowie XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: w XVII w. Białystok Koroszewo

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: wśród pól, w zakolu górnego biegu rzeki Białej, na zachód od gościńca z Dojlid do Zabłudowa

 Białostoczek-plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Bialostoczku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

W 1450 r. doszło do rozdziału majętności białostockiej (nadanej Raczce w latach 1437-1450 przez księcia Zygmunta Zygmuntowicza) pomiędzy synów Raczki. Jan (zm. przed 1462 r.) otrzymał Fasty, Mikołaj vel Michno (zm. po 1479 r.) otrzymał Białystok, a biskup łucki Wacław Raczkowicz (zm. w 1462 r.) otrzymał Białostoczek. Po śmierci biskupa osada dworska w Białostoczku wraz z tym działem majątku przeszła na Jundziłla i stała się częścią dóbr dojlidzkich. W 1528 r. Maciej i Mikołaj Jundziłłowiczowie sprzedali te dobra (wraz z Białostoczkiem) Aleksandrowi Chodkiewiczowi. Odtąd dzieje folwarku Białostoczek związane były z majętnością zabłudowsko-dojlidzką Chodkiewiczów, a później Radziwiłłów.1

W XVII w. Białostoczek był jednym z folwarków rozległych dóbr radziwiłłowskich (zob. Zabłudów), w I połowie tego stulecia wydzierżawianym arianom, m.in. Stanisławowi Kuroszowi (wzm. 17 listopada 1628 r.)2, przed 1650 r. jego sukcesorom, a po 1650 r. Mikołajowi Błońskiemu i Tobiaszowi Arciszewskiemu. Od nazwiska pierwszego z wymienionych dzierżawców dwór ten w XVII w. nazywano Białymstokiem Koroszewem. W latach 60. XVII w. folwark stał się obiektem sporu między księciem Bogusławem Radziwiłłem a plebanem zabłudowskim Faustynem Wieczorkowskim, który w 1662 r. uzyskał w Kancelarii Królewskiej przywilej przyznający mu ten folwark jako dobra poariańskie. Spór zakończyła ugoda zawarta w 1664 r. i folwark wrócił do Radziwiłłów, po czym został już w tym samym roku wydzierżawiony Szczęsnemu Morsztynowi. Później zastawiono go Samuelowi Mierzeńskiemu (wzm. w 1674 r.).3

W XVIII w. Białostoczek nadal był jednym z folwarków dóbr Radziwiłłów pełniącym funkcje użytkowe. Posiadał typową dla baroku kompozycję składającą się ogrodu fruktowego o powierzchni ponad 1 ha (sąsiadującego z dworem rządcy wzniesionym w 1740 r.), z ogrodów warzywnych i z gumien otoczonych budynkami gospodarczymi. Obok znajdowały się karczma i browar, stojący zapewne przy rzece. Później ta kompozycja przestrzenna uległa całkowitemu przekształceniu, toteż żadnego ze znanych elementów późniejszego układu przestrzennego (poza drogą dojazdową) nie można utożsamiać z częściami składowymi osiemnastowiecznego folwarku.

W ostatniej ćwierci XVIII w. Białostoczek otrzymał prawem zastawu starosta wasilkowski Ludwik Kruszewski (ur. w 1744 r., zm. w 1823 r., wzm. w 1784 r.).4 W 1818 r. pisano: „Ogród fruktowy za budynkiem ekonomicznym położony. Obszerności 1 2 morga. W którym znajduje się grusz starych 6, krzakami śliwki lubaszki i leszczyny zarosła, wiszni 15, Ogród ten opuszczony. Ogrody ekonomiczne warzywem usiane, za ogrodem fruktowym, w miejscu za studnią. Fasoli zasadzonej do 2 morga obszar. Ogrodzenie folwarczne około całego zabudowania i ogrodów – płoty z żerdzi powygradzane”. Zespól zabudowań składał się wówczas z „budynku ekonomicznego, z drzewa kostkowego, stawianego w r. 1740”, z „gumna składowego z 1770 r.”, obory z 1810 r., dwu chlewów – jednego z 1770 r., a drugiego z 1809 r. oraz z dwu brogów na siano i studni.5

W 1832 r. folwark Białostoczek nabyli Karpowicz6 i jego żona Karolina z Sidorowiczów (ur. w 1804 r., zm. w 1860 r.)7, którzy znacznie go rozbudowali.

Prostokątny teren nowych ogrodów użytkowych podzielono na kwatery drogami i alejami. Został on otoczony od północy i wschodu stawami wykopanymi nad rzeką. Ogrody te przecinała droga dojazdowa dochodząca do traktu bielskiego, biegnąca po grobli między stawami i obsadzona aleją lipowo-klonową. Droga ta za ogrodami biegła dalej na południe do wsi Halickie. Po zachodniej stronie tej drogi stał w centrum ogrodów dwór, wokół którego wydzielono niewielkie wnętrze otoczone alejami biegnącymi dalej przez sady. Stanowiło ono skromną część ozdobną ogrodów. Funkcje ozdobne pełniły też tereny nad stawami i rzeką, połączone z pozostałymi częściami założenia drogami spacerowymi biegnącymi wokół ogrodów. W północno-wschodnim narożniku założenia umieszczone zostały zabudowania gospodarcze. W końcu XIX w. obok budynków gospodarczych wzniesiono także jeden czworak.8

W 1876 r. właścicielami Białegostoczku byli Wacław Aleksander Stanisław Karpowicz (ur. w 1821 r., zm. w 1880 r.)9 i jego żona Alina, córka Dionizego Sakowicza (ur. w 1834 r., zm. w 1895 r.). W 1894 r. wdowa po Wacławie Karpowiczu zrzekła się swych dożywotnich praw do majątku Białostoczek na rzecz syna Jana Karpowicza.10 Drugi z synów Józef Karol Marian Karpowicz (ur. w 1858 r., zm. w 1923 r.)11 przeniósł się do swojego działu dóbr – do folwarku Józefowo. W 1910 r. Jan i jego żona Julia z Macialskich Karpowiczowie sprzedali Białostoczek Wincentemu Malinowskiemu, który wzniósł tu, na północny-zachód od starego, nowy drewniany dwór.12

Po Wincentym Malinowskim majątek przejął Wacław Malinowski (wzm. w 1928 r.)13, który podjął próby nadania siedzibie bardziej swobodnej kompozycji. Polegały one na usunięciu części sztywnych podziałów przestrzennych, wprowadzeniu różnogatunkowych nasadzeń przy dworze i innych budynkach oraz wokół ogrodów, nad rzeką i stawami. Usunięto część drzew z alei i szpalerów biegnących po granicach ogrodów, a w zamian posadzono nieregularne grupy drzew i krzewów tworząc wokół ogrodów spacerową obwodnicę. W północno-zachodniej części założenia umieszczono też kort tenisowy.14

Własnością Wacława Malinowskiego był Białostoczek do 1944 r.15 Został on jednak w czasie wojny bardzo zniszczony. Zrujnowano m.in. budynki gospodarcze, wycięto wiele drzew ozdobnych i zlikwidowano część sadów. Dalszej dewastacji dokonali po wojnie przypadkowi użytkownicy. W latach 50. XX w. przystąpiono tu do budowy Państwowego Ośrodka Maszynowego. Większość terenu założenia zajęły wtedy nowe budynki – magazyny, warsztaty, biura i budynki mieszkalne – oraz drogi i place. Niezabudowane części ogrodu zaorano pozostawiając roślinność ozdobną tylko przy granicach kompozycji, nad stawami i nad rzekę. Obrzeża te wkrótce zarosły samosiewami drzew i krzewów, a stawy częściowo wyschły. Poza tym, cały teren został podzielony różnego typu ogrodzeniami.

Białostoczek-1988

Białostoczek - ogród dworski - widok z wnętrza ogrodu na aleję dojazdową. Stan z 1988 r.
Po lewej stronie stary drzewostan przy granicy ogrodu.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ, nr D 225

Białostoczek

Widok na dwór w Białostoczku od północy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2224

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji, zajmującej niegdyś obszar o powierzchni około 9 ha, przetrwały: dwór, jeden z czworaków, zarośnięte stawy, aleja dojazdowa oraz grupy starych i młodych drzew rosnące wokół dawnych ogrodów, a także pojedyncze stare drzewa pomiędzy budynkami. Roślinność składała się w tym czasie z 29 gatunków drzew i krzewów. Zachowany starodrzew pochodził z II połowy XIX w. lub z I połowy wieku XX. Dominowały w nim lipy, klony pospolite i jesiony, uzupełnione mniej licznymi drzewami innych gatunków (brzozami, wierzbami, topolami, lipami szerokolistnymi, dębami i wiązami). Rosły tu także 3 modrzewie przed dworem oraz jesion wyniosły odmiany zwisającej. Krzewy występowały głównie w zaroślach, a nieliczne zostały posadzone w latach 70. XX w.

Wewnętrzne przekształcenia założenia były z zewnątrz mało widoczne dzięki zwartej roślinności na jego obrzeżach, toteż obiekt korzystnie prezentował się w krajobrazie. Zwracał uwagę zwłaszcza z szosy Białystok – Bielsk Podlaski, skąd był doskonale widoczny i z której prowadziła do niego dobrze zachowana aleja dojazdowa.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Maroszek Józef, Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów w XV – XVII w., Białystok 1994; Maroszek Józef, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku [w:] Białostocczyzna, nr 53, 1999, s. 5-30; Wiśniewski Jerzy, Początki Białegostoku i okolicznego osadnictwa [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok 1985, s. 7-27

2 Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Zbiór dokumentów parafii Zabłudów, nr 607

3 AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1674, s. 60

4 Archiwum Narodowe w Kijowie, nr 6007, k. 69; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia podlaskie, t. I, Białystok 1990, s. 194 i 204; CAH w Mińsku, F. 694, op. 2, nr 736, Braki w majątku Białostoczek 1820-1821, k. 1-13, nr 737, Dochody z majątku Białostoczek 1822, k. 5, Pretensje chłopów wsi Solniki i Wólka do arendatora Kruszewskiego, k. 1-8

5 AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1144, s. 11; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R 420-23, Plan folwarków Hermanówki i Skrybicz z przynależnościami oraz folwarku Białegostoczku (1820 r.?)

6 AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwody Białostockiego, nr 1, k. 746

7 Inskrypcje na cmentarzu św. Rocha w Zabłudowie

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Białostoczku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 6, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 17-19

9 Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Dekanat białostocki, 1880, II, K. 1215, nr 65

10 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2376

11 CAH w Grodnie, F. 332, op. 1, k. 1

12 Landau Zbigniew, Karpowicz Józef (1858-1923) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XII, Wrocław-Kraków-Warszawa 1959-1960, s. 116-117

13 Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 166

14 Informacje ustne Dakowicza Feliksa, zam. w Białymstoczku

15 Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych II, nr 1788, k. 25; AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Białostoczku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 6, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 17-19

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Białostoczek, józef maroszekKategoria:dworski