Białowieża - Park pałacowy

Park Pałacowy – obwodnicowy park krajobrazowy z cechami kompozycji naturalistycznej, powstały w latach 1890-1895 wokół funkcjonującego wcześniej dworu myśliwskiego

Dawna nazwa: Białowieża, Biała Wieża

Gmina: Białowieża

Położenie obiektu: na polanie w Puszczy Białowieskiej (zwanej później Polaną Białowieską), nad rzeką Narewką, na północny-wschód od późniejszej (i obecnej) wsi, w miejscu zwanym Starą Białowieżą

Plan parku pałacowego w Białowieży - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Park pałacowy w Białowieży - grupa szesnastowiecznych dębów rosnących niegdyś przy dworze. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1918

Dzieje Białowieży są ściśle związane z historią królewskich polowań w Puszczy Białowieskiej, sięgającą czasów króla Władysława Jagiełły. W wieku XVI obszar Puszczy Białowieskiej po raz pierwszy rozmierzono i podzielono na 12 straży o kształtach zbliżonych do trójkątów, których wierzchołki zbiegały się w środku Puszczy. W tym właśnie centralnym miejscu, nad rzeką Narewką, powstały pierwotna osada i folwark odnotowany w źródłach w 1639 r. Prawdopodobnie znajdowały się one na północny-wschód od dzisiejszej wsi, w miejscu zwanym Starą Białowieżą, blisko którego wzniesiono murowany dwór myśliwski.¹

Pierwszy dwór myśliwski na terenie obecnego parku wzniesiony został przed 1752 r. dla Augusta III Sasa. W 1752 r. odbyły się w Puszczy wielkie łowy upamiętnione obeliskiem ustawionym przy drodze do dworu, a dziś stojącym na grobli między stawami.

Białowieża - park pałacowy - altana wystawiona w 1784 r.

Dwór drewniany, obity heblowanymi tarcicami, zbudowany był na rzucie prostokąta (11 x 5 sążni). W 1773 r. wymieniono w jego wnętrzu 4 pokoje, 3 kredensy, 1 salę, gabinet wybity płótnem pokryty malowidłami. Dwór usytuowano na wzgórzu leżącym na północ od rzeki Narewki i funkcjonującego tam młyna oraz stawu wykopanego jeszcze w 1579 r.² Za dworem rosła kępa dąbrowy. Teren dąbrowy prawdopodobnie przekształcono w ogród, o którego szczątkach wspomina opis dworu z lat 20. XIX w. Wskazywałoby to na bezpośrednie sąsiedztwo dąbrowy i dworu. Być może jednak chodziło o inny ogród o nieznanej dziś lokalizacji.³

Białowieża - ogrody do polowań w 1784 r. - plan wyk. M. Połchowski

Zabudowania i ogród dworu myśliwskiego, młyn, folwark, cerkiew unicka
i wieś Białowieża na mapie Połchowskiego z 1784 r.
"Pozycya Białowieża z dwoma oznaczonemi do Polowania Ogrodami"
AGAD, Zbiór Kartograficzny AK 147
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2627

W 1784 r. z okazji bytności w Białowieży króla Stanisława Augusta dwór wyremontowano, a na południe od niego ustawiono dwie oficyny zamykające z dwóch stron prostokątny dziedziniec.⁴ Przy okazji tej wizyty królewskiej i odbytego wówczas w puszczy polowania, podczas którego tylko w pierwszym dniu zbito 57 zwierząt (42 żubry, z czego 11 wielkich, z których najważniejszy ważył 14 cetnarów 50 funtów oraz 7 mniejszych, 18 żubryców, z czego 6 młodych, 13 łosi, z czego 6 samców, z których najważniejszy ważył 9 cetnarów 75 funtów, 5 samic i 2 młodych, a także 2 sarny), tak oto opisywano stan budynków Białowieży i sposób spędzania czasu po polowaniu. „Przeciąg czasu od tamtej daty nadpsował mocno budynek drewniany na wzgórku stojący. Książę podskarbi litewski teraźniejszy, rządny w całym swoim gospodarstwie, kazał zreparować z gruntu te stare gmaszysko, przydawszy mu dwa spore pawilony drewniane wygodne, dobrze podzielone i zdolne do pomieszkania asystujących królowi w tej podróży i gości przybyłych. Jakoż roztropna przezorność tego pana uczyniła to odludne mieszkanie miejsce wygodnym, pięknym, i poniekąd wspaniałym. Pomieścili się w nim wszyscy, bądź w samym dworze, bądź na wyznaczonych każdemu kwaterach na wsi, folwarku i pod namiotami kilkunastu. W tym nacisku kilkuset ludzi, nie było zamieszania, bieganiny i troskliwości o stanowisko, każdemu stanowniczy z ordynacji na piśmie podanej mieszkanie przyzwoite wyznaczył. Spółprzywitali króla książęta podkomorzy koronny i [Stanisław Poniatowski] podskarbi wielki litewski i do przygotowanego apartamentu zaprowadzili. Oglądał potym najjaśniejszy pan wewnątrz wszystkie pokoje pryncypalnego budynku, potym pawilony dla ludzi swoich i gości destynowane, z ukontentowaniem i pochwałą. Wkrótce nastąpił obiad u dwóch stołów, u pierwszego z KJM było do 30. osób, u drugiego pod namiotem więcej osób 50. Liczba i wybór potraw tudzież win rozmaitych, porządek w służeniu, ochędostwo, atencja, ochota i uprzejmość gospodarza dała nam poznać jego wspaniałość w przyjęciu tak wielkiego gościa i jego wiernej czeladzi. Na końcu stołu nie zapomniano też staropolskim zwyczajem wielkiego kielicha, który prawdziwie mógł się nazwać VITRUM GLORIORUM dla wielkości i różnych na sobie rysunków. Po obiedzie i kawie spocząwszy nieco KJM w swoich apartamentach słuchał śpiewania na dziedzińcu kilkunastu kozaków ukraińskich, z dóbr książęcych. Przejeżdżali potym konie swoje rotmistrz Aleksander Oxenty i chorąży Zuk tych kozaków nadwornych, ludzie mężni, zawołani i sposobem milicji swojej ubrani. Dalej wprowadzono konie książęce, a na koniec oglądał król młode niedźwiedzie w klatkach i młode dwa żubryki, chowane od kilku miesięcy, a od kóz kilku przyuczonych karmione. W czasie tych zabaw przybyli goście najprzód z Suraża starostwa swojego, JM pan [Piotr] Ożarowski, kasztelan wojnicki, potym JW hetmanowa i kasztelanowa podlaska, wszystkim dano wygodne stancje. Prawdziwie nikomu na niczym nie zbywało. Pod wieczór były gry w wista, na trzech stolikach, a około ósmej roznosiła liberia różne potrawy suche, wina, rynfroszki, aby każdy jadł co chce bez subiekcji i etykiety stołowej. Najjaśniejszy pan pokazawszy się w sali i zabawiwszy się trochę, poszedł na spoczynek w dobrym zdrowiu i humorze”.⁵

Białowieża - myśliwski dwór Stanisława Augusta na rysunku z 1828 r. J. Brincken,
Memoire descriptif sur la foret de Bialoweza et Lituanie, Warszawa 1828 r., Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2658

Wzniesione w 1784 r. budynki te i dwór zniszczyła jazda francuska gen. Latour-Mauborga. Potem zostały one wyremontowane, aby ponownie ulec zniszczeniu, tym razem całkowitemu, w 1831 r. w czasie walk powstańczych.⁶

Białowieża - park Pałacowy - obeisk na grobli wzniesiony przez Augusta III Sasa w 1752 r.
Fot. T. Sumiński

Po trzecim rozbiorze Polski Puszczę Białowieską wraz z innymi dobrami stołowymi przekazano na rzecz Skarbu Carskiego, a w 1888 r. car Aleksander II włączył ją do domen carskich oddając w zamian inne obszary leśne.

Białowieża - dawny dwór myśliwski Aleksandra II wzniesiony w 1845 r. i fragment parku pałacowego. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1914

Przed 1860 r. przebudowano budynek stojący nad stawem u stóp wzniesienia, wybudowany jeszcze w 1845 r. na carski dwór myśliwski. W 1890 r. przystąpiono do budowy obszernego pałacu i innych zabudowań dla dworu i służby. Pałac budowano według projektu architekta de Rochefort, a jednocześnie rozpoczęto zakładanie dużego parku zaprojektowanego przez znanego planistę ogrodów Waleriana Kronenberga, który wygrał konkurs na projekt tego parku. Prace zostały ukończone w 1895 r. Powstał wówczas jeden z najpiękniejszych parków krajobrazowych w Polsce o charakterystycznej dla Kronenberga obwodnicowej kompozycji. Centralnym punktem kompozycji był tam eklektyczny pałac o architekturze nawiązującej do budowli obronnych, zlokalizowany na tym samym miejscu, na którym stał dwór myśliwski Augusta III, tylko stojący nieco wyżej, gdyż wzgórze dworskie podczas walk z powstańcami podwyższono, ustawiając na nim działobitnię. To wyższe posadowienie pałacu sprawiało, że w widoku od południa wydawał się on stać nać urwiskiem. Skarpę zabezpieczono przed osuwaniem się kamiennymi murami oporowymi. Ponadto, w dolinie rzeki wykopano dwa stawy, a ziemię z nich zużyto do budowy ogrodu. Między stawami, na miejscu dawnej wąskiej drogi przez rzekę usypano solidną groblę. Na dobrze widocznych z pałacu stawach usypano nieregularnego kształtu wyspy, które obsadzono drzewami. Dwie z nich połączono drewnianym mostkiem. Ówczesny widok przez stawy na park i pałac był jednym z najbardziej znanych widoków Białowieży – wśród młodej roślinności pałac wyglądał bardzo monumentalnie. Prowadziły do niego dwie główne drogi – jedna po grobli między stawami, obok obelisku wzniesionego przez Augusta III i dworku myśliwskiego cara Aleksandra II i druga, od wschodu, przez bramę (połączona z drogą omijającą stawy, elektrownię i młyn).

Pałac carski w Białowieży i fragment parku - zdjęcie z końca XIX w. [w:] Z. Gloger, O Puszczy Białowieskiej i żubrach
Tygodnik Polski 1899, s. 999
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2681

Pałacyk myśliwski w Białowieży - stan z końca XIX w. - widokówka z około 1937 r., fot. J. J. Karpiński
Zbiory L. Postołowicza, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2432

Żubr przy wjeździe do Zwierzyńca w Białowieży - zdjęcie z końca XIX w.
Z. Gloger, O Puszczy Białowieskiej i żubrach [w:] Tygodnik Polski 1899, s. 993
Fotokopia neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2657

Teren między pałacem a stawami obfitował w dużą ilość łukowatych dróg i ścieżek, co wiązało się z lokalizacją większości budynków zespołu na zachód od pałacu. Stały tam oficyna kuchenna, ozdobna brama mieszcząca prawdopodobnie cekhauz, galeria z pralnią i stacją telefoniczną, stajnia na 40 koni, dom dla stajennych , dom dozorcy, łaźnia, dom szoferów, piekarnia, dom, w którym ważono i preparowano upolowaną zwierzynę, lodownia i garaże. Oprócz tego w głębi parku, przy jego zachodniej granicy, stał tzw. dom świecki, później zwany domem myśliwskim, mieszczący komfortowe pokoje dla dworzan cara.

Plan parku pałacowego w Białowieży według projektu Walerego Kronenberga
[w:] Rejestr Ogrodów Polskich, Warszawa 1964-1966, z. 1, s. 17

Zupełnie inaczej niż część południowa zakomponowana została północna część parku z olbrzymim wnętrzem, zorganizowanym przez trzy różnej wielkości pętle dróg i skupiny różnogatunkowej roślinności. Na to wnętrze rozciągały się z pałacu dalekie widoki stanowiące jedną z charakterystycznych cech kompozycji. Oprócz dużych pętli dróg przeprowadzono tam też kilka mniejszych. Zasadą kompozycyjną powtarzającą się na terenie całego parku było ukrywanie skrzyżowań i węzłów dróg wśród grup drzew i krzewów, których roślinność była starannie dobierana i bardzo zróżnicowana pod względem pokroju, barwy, czasu kwitnienia i owocowania. Każda skupina roślin tworzyła odrębną, godną podziwu kompozycję. Sadzono też solitery na trawnikach, będące swoistymi rzeźbami roślinnymi wyeksponowanymi w rozległych przestrzeniach wnętrz parkowych na tle dalej położonych grup drzew i krzewów. Zwracał też uwagę duży udział roślin iglastych (występujących w różnych odmianach kolorystycznych i pokrojowych), a także uwagę zwracała rozmaitość gatunków i odmian, w tym znaczna liczba roślin rzadkich i egzotycznych. Skromny był natomiast udział kwietników, które założono głównie w sąsiedztwie pałacu. U zbiegu drogi biegnącej po grobli i drogi wiodącej do bramy wschodniej istniał też kolisty kwietnik pośrodku utworzonego przez zbiegające się drogi ronda przed dworkiem myśliwskim cara Aleksandra II. U podnóża pałacu, na naturalnej skarpie, urządzono malowniczą kaskadę wodną.⁷

Parki pałacowy i Dyrekcyjny w Białowieży - plan w skali 1:500 z około 1925 r. - wyk. W. Szymański
Przewodnik po Puszczy Białowieskiej, Wilno 1925
Neg. PW PSOZ Białystok, nr D 2678

W 1904 r. do zespołu dodano jeszcze dwa budynki – dom holfmarszałkowski wzniesiony na zachód od pałacu według projektu architekta Nieselewicza oraz oficyną stojącą w sąsiedztwie młyna i elektrowni. Park Pałacowy powiązany był kompozycyjnie z innym założeniem parkowym, także zapewne zaprojektowanym przez Waleriana Kronenberga i położonym w obrębie Polany Białowieskiej – z Parkiem Dyrekcyjnym (zob. Białowieża – Park Dyrekcyjny).⁸

Białowieża - park pałacowy - brama do Parku Narodowego, fot. J. Karpiński

W czasie I wojny światowej park uległ częściowej dewastacji. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. w pałacu umieszczono władze powiatowe. Później przejęło go Biuro Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na cele reprezentacyjna. Jednocześnie mieściły się tam kaplice, muzeum przyrodnicze (w latach 1930-1937), administracja Parku Narodowego, państwowa szkoła dla leśniczych i zbiory naukowe. Dom myśliwski w głębi parku wykorzystywany był przez Zarząd Łowiecki. Starannie pielęgnowany park pełnił w tym czasie funkcje reprezentacyjne.⁹

Pałacyk myśliwski w Białowieży - fot. A. Johann, A. Ulikowski

W czasie II światowej Puszcza Białowieska i sama Białowieża pozostawały w bezpośredniej dyspozycji Goeringa jako teren reprezentacyjnych polowań. W 1944 r. wycofujący się Niemcy podpalili pałac. Jego mury, nadające się ewentualnie do odbudowy stały do 1960 r., jednak w końcu wysadzono je w powietrze, a następnie na ich miejscu wybudowano hotel „Iwa” oraz Muzeum Przyrodnicze.¹⁰ W 1962 r. spłonął również dom myśliwski, a na jego fundamentach wzniesiony został nowy budynek domu gościnnego. W 1975 r. rozebrano wozownię przy domu holfmarszałkowskim. Dawną elektrownię przebudowano i wzniesiono w zachodniej części parku kilka nowych budynków. Do lat 80. XX w. z dawnych budynków zachowały się przebudowany dworek myśliwski cara Aleksandra II (wówczas przedszkole, a wcześniej leśniczówka), budynek bramy pałacowej, dawna stajnia (wówczas dom wycieczkowy), drewniany budynek mieszkalny, dawny dom szoferów, dawna łaźnia (wówczas budynek mieszkalny), część dawnego domku myśliwskiego, dom holfmarszałkowski (mieszczący wówczas Dyrekcję Parku Narodowego, Instytut Badawczy Leśnictwa i mieszkania pracowników), młyn, dom jegierski (wtedy mieszczący Państwowy Dom Dziecka, posterunek Milicji Obywatelskiej i pocztę).¹¹

Białowieża - park pałacowy - główne wnętrze parkowe w 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW OSOZ Białystok, nr D 1919

Białowieża - park pałacowy - obelisk stojący na grobli, wzniesiony w 1752 r. przez Augusta III Sasa. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1908

Droga soacerowa w parku pałacowym w Białowieży i fragmenty kompozycji roślinnych około 1930 r.
[w:] K. Wittek, Województwo białostockie jako teren zainteresowań dla turystyki i krajoznawstwa - Województwo białostockie
Krajobraz, I, Białystok 1930, s. 7, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2437

Od 1980 r. trwały prace renowacyjne w parku, który do tego czasu uległ znacznemu zaniedbaniu. Różne jego partie zarosły samosiewami zasłaniającymi część osi widokowych, wypadło wiele ciekawych drzew, zanikły niektóre drogi ogrodowe. Mimo to, kompozycja parku nadal pozostawała czytelna, a park obfitował w piękny różnogatunkowy starodrzew – ogółem występowało tu w tym czasie 90 gatunków i odmian drzew i krzewów. Kompozycje roślinne w północnej części parku były dobrze zachowane, chociaż w poszczególnych skupinach zaszły spore zmiany spowodowane wypadaniem niektórych drzew i sukcesją samosiewów. Na rozległych trawnikach dobrze prezentowały się tam niewielkie grupy roślin oraz ciekawe pokrojowo lub kolorystycznie drzewa rosnące pojedynczo. W części południowej, z powodu wielu przekształceń terenu, zmian sposobu użytkowania budynków i rozbudowy infrastruktury zespołu, dawna szata roślinna w dużym stopniu uległa zniszczeniu.

Park pałacowy w Białowieży - widok z grobli na staw zachodni - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1906

Do najcenniejszych okazów należało w tym czasie kilkanaście wielowiekowych dębów pozostałych z dawnej dąbrowy, rosnących w pobliżu Muzeum Przyrodniczego. Cenne były także takie okazy drzew jak świerk syberyjski, sosna wejmutka, sosna czarna, kosodrzewina, dąb szypułkowy odmiany kolumnowej, jodła balsamiczna, orzesznik siedmiolistkowy, jesion wyniosły odmiany jednolistkowej, dąb błotny i lipa długoogonkowa. Oprócz drzew sadzonych w końcu XIX w. i w latach następnych, rosły tu stare okazy drzew pochodzących z dawnego lasu lub z nasadzeń dokonywanych w I połowie XIX w. Nasadzenia stare i grupy naturalnej roślinności uzupełnione zostały w okresie powojennym nowymi nasadzeniami.

Funkcji, jakie obiekt ten spełniał w latach 70. i 80. XX w. nie sposób było przecenić. Odwiedzany przez liczne wycieczki, indywidualnych turystów, myśliwych, młodzież szkolną, naukowców i miłośników przyrody, był wizytówką Białowieży i Polski, wstępem do puszczy i miejscem pracy naukowej. Nadawał charakter całej Polanie Białowieskiej. Był od wewnątrz i od zewnątrz nieustannie oglądany i podziwiany, stanowiąc wysokiej klasy dzieło sztuki ogrodowej i cenny zabytek dendrologiczny.¹²

W latach 1999-2001 kompleks budynków hotelu „Iwa” oraz Muzeum Przyrodniczego poddano gruntownej przebudowie i modernizacji. Dzisiaj mieszczą się w tam: siedziba dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, restauracja i pokoje gościnne Białowieskiego Parku Narodowego, sala konferencyjna oraz Muzeum Białowieskiego Parku Narodowego. Pod koniec 2003 roku przed tym kompleksem została ułożona kostka brukowa.

Białowieża - park pałacowy - (od lewej) muzeum, pałacyk myśliwski z 1845 r. i dom feldmarzałkowski - stan współczesny
www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu

Po II wojnie światowej dla Parku Pałacowego w Białowieży kilkakrotnie opracowywano plany zagospodarowania lub rewaloryzacji. Między innymi w 1957 r. ogólne wytyczne dotyczące nowych nasadzeń i prac konserwacyjnych opracowała Amelia Kawecka, a w latach 1960-1961 inwentaryzację roślinności i plan zagospodarowania parku opracowywał Ludwik Lawin z SGGW w Warszawie (projektujący w południowej części parku tereny rozrywkowe mające odciągać część turystów od puszczańskiego rezerwatu ścisłego). W 1979 r. projekt zagospodarowania przestrzennego parku opracował zespół zieleni wrocławskich Pracowni Konserwacji Zabytków pod kierunkiem Janusza Szymańskiego (wykonano też wtedy inwentaryzację zieleni oraz projekt koncepcyjny zagospodarowania). W roku 1982 Marta Jankowska z Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ – Oddział w Białymstoku opracowała studium historyczno-przestrzenne „Myśliwskiego zespołu pałacowo-parkowego w Białowieży (woj. białostockie)”. W 1982 roku Marta Jankowska z Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej (PP Pracownie Konserwacji Zabytków – Oddział w Białymstoku) opracowała studium historyczno-przestrzenne „Myśliwskiego zespołu pałacowo-parkowego w Białowieży (woj. białostockie)”. W 2005 roku projekt koncepcyjny rewaloryzacji parku pałacowego opracowała Ewa Moroz-Keczyńska. W 2008 r. Iwona Wildner-Nurek z Pracowni Kształtowania Polityki Konserwatorskiej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie opracowała dla parku plan konserwacji zieleni wysokiej. Pod koniec lat 90. XX w., zgodnie z zaleceniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na terenie Parku Pałacowego przeprowadzono prace nad przywróceniem pierwotnych założeń kompozycyjnych. Odtworzono wtedy między innymi dawne osie widokowe (przesłonięte przez drzewa samosiewy drzew oraz przez posadzone w latach 50, XX w. kępy modrzewi). W ramach tych prac rozrzedzono kępę modrzewi zasłaniającą od frontu budynek Ośrodka Edukacji Przyrodniczej.

Białowieża - park pałacowy - carskie stajnie i brama do parku. Stan współczesny.
www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu

Teren parku, z licznymi obiektami zabytkowymi, wykorzystywany jest też sporadycznie do realizacji w nim scen do filmów fabularnych, a od czasu do czasu są w nim urządzane imprezy plenerowe oraz różnego rodzaju spotkania. Na parkowych stawach natomiast odbywają się (od 2005 roku) Zawody Karpiowe o Puchar Żubra.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ CAH w Mińsku, F. 1928, op. 1, nr 2, Rejestr ordynacji puszcz królewskich WLK. Ks. Litewskiego, m.in. białowieskiej, nowodworskiej i sokólskiej 1636-640, k. 91, nr 13, Inwentarz leśnictwa białowieskiego 1763, k. 1-14, nr 38, Komisja lustracji brzeskiej i kobryńskiej ekonomii oraz leśnictwa białowieskiego 1712, k. 1-58

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1885; Gloger Zygmunt, Białowieska Puszcza [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1892, t. VII-VIII, s. 644-669; Gloger Zygmunt, Białowieża, Warszawa 1907; Gloger Zygmunt, Białowieża w albumie, Warszawa 1903, Gloger Zygmunt, O Puszczy Białowieskiej i żubrach [w:] Tygodnik Polski 1899, s. 940-1135; Gloger Zygmunt, Wycieczka do Białowieży, Warszawa 1880

³ Podczaszyński M., O Puszczy Białowieskiej [w:] Dziennik Warszawski, 1826, t. IV, s. 75-94; Przybylski W., Puszcza i żubry [w:] Tygodnik Ilustrowany, 1863, t. VII-VIII, nr 200, s. 287

⁴ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 147; Połchowski, Pozycya Białowieża z dwóma oznaczonemi do polowań ogrodami [w:] Mapa geometryczna traktu JKMci z przyległościami geografice położonemi każdej stacji udzielnie ultimus Augusti [31 VIII] 1784 delineowana; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 66-3, Karta guberni Mielczyckiey z Puszczą Białowieską, Skala mil trzy [w:] Atlas ekonomii litewskich; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 67-1, Markiewicz, Mappa ogólna ekonomii JKMci grodzieńskiey, 1781; Zaręba Ryszard, „Ogrody do polowania: w Puszczy Białowieskiej w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego [w:] Sylvan, 1926, R 106, nr 2, s. 81-83; Więcko Edward, Puszcza Białowieska, Warszawa 1972

⁵ Niemcewicz Julian Ursyn, Dyaryusz podrozy Nauiaśnieyszego Stanisława Augusta Krola Polskiego na seym grodzienski zacząwszy od dnia Wyiazdu z Warszawy, to iest 26 miesiąca sierpnia 1784, aż do przybycia do Grodna, Warszawa 1784, s. 4-18

⁶ Hedemann Otto, Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce Przedrozbiorowej, 1939; AGAD, Zbiór Kartograficzny, karta nr 26/27, Atlas dróg pocztowych z Białegostoku do Brześcia

⁷ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, pl. 1573, W. Kronenberg, Plan sytuacyjny ogrodu pałacowego w Białowieży. Przerys planu opr. G. Ciołek, M. Michajłow, Skala 1:1000; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, pl. 1574, Białowieża. Ogród pałacowy – plan sytuacyjny, z zaznaczeniem osi widokowych. Stan 1895; Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 159, 259 i 352; Kołodziejczyk Ryszard, Kronenberg Walerian [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XV, Wrocław-Kraków-Warszawa 1959-1960, s. 351

⁸ Szymański Wiktor, Przewodnik po Puszczy Białowieskiej, Wilno 1925, Plan parku pałacowego wraz z parkiem dyrekcyjnym, Skala 1:5000

⁹ Karcov G., Biełowieżskaja pusca, Petersburg 1903; Bialowiesen in deutscher Verwaltung, Berlin 1919; Więcko Edward, Dzieje Puszczy Białowieskiej od rozbiorów do 1918 r. [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1963, R. 11, nr 2, s. 297-352; Szymański Wiktor, Przewodnik po Puszczy Białowieskiej, Wilno 1925, Plan parku pałacowego wraz z parkiem dyrekcyjnym, Skala 1:5000

¹⁰ Mokrzyński J., Muzeum i hotel w Białowieży [w:] Architektura, 1960, nr 9, s. 343-344; Jankowska Marta, Myśliwski zespół pałacowo-parkowy, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Kubiak Janusz, Białowieża. Studium urbanistyczno-historyczne do planu zagospodarowania przestrzennego, Warszawa, maszynopis w posiadaniu Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Zespołu Badania Warszawy i Mazowsza; Szymański Janusz, Projekt techniczny zagospodarowania przestrzennego Parku Dendrologicznego Białowieskiego Parku Narodowego w Białowieży, Skala 1:5000, Wrocław 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 9, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 21-24

¹² Mokrzyński J., Muzeum i hotel w Białowieży [w:] Architektura, 1960, nr 9, s. 343-344; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 9, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 21-24

¹³ www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/index.php?dzial=haslo&id=506

Inne:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 1747

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Fototeka, nr 565/A i 11936/A

Brincken Julian, Memoire descriptif sur la foret de Białowieża on Lituanie, Warszaw 1828

Opis pałacu w Białowieży [w:] Kurier Warszawski. 1894, nr 258

Ordinacija korolevskich puść v lesnicestvach byvsego Velikago Kniażestwa Litovskago, Wilno 1971

Rejestr ogrodów polskich, Warszawa 1964-1966, z. 1, s. 17-18

Wypiski z Dyariusza podróży Stanisława Augusta na sejm do Grodna odbytej w roku 1784 [w:] Przyjaciel Ludu, 1836, nr 48, s. 382-383

Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I. Warszawa 1980, s. 58

Bialowies in deutscher Verwalting, Berlin 1919

Mapa Topograficzna Zachodniej Rosji, tzw. trójwiorstówka, Skala 1: 126000

Mapa sztabowa Polski 1:100000. Opr. W 1932-1933 r., Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933, druk

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Białowieża, park obwodnicowy, park krajobrazowy, józef maroszekKategoria:pałacowy