Białystok - Ogród Piekarskich

Ogród Piekarskich – zamknięty, eklektyczny ogród przy domu mieszczańskim, powstały około połowy XIX w.

Dawna nazwa: Łysa Góra

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: na prostokątnej parceli położonej w Białymstoku przy ul. Mikołajewskiej (obecnie Wasilkowskiej), obejmującej porośnięte mieszanym lasem wzgórze i graniczącej z innymi parcelami mieszczańskimi

Plan terenu ogrodu Piekarskich w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Parcelę, na której powstał ogród Piekarskich nabyła w 1848 r. od swojego brata Jana Adruszkiewicza Izabela z Adruszkiewiczów Piekarska. Jej mąż – Piotr Piekarski – zbudował tu dom i założył ogród. Obszerny dom wzniesiony przed 1863 r. usytuowany został na szczycie wzgórza, a do jego budowy zużyto modrzewie z lasu porastającego wzgórze. Z tego okresu wywodzi się używana wówczas nazwa założenia „Łysa Góra”. Obok oczyszczonego z drzew szczytu wzgórza pozostawiono jednak część drzew z rosnącego tu lasu dębowo-brzozowo-bukowego, które włączono w obręb kompozycji ogrodu.

Zamknięty ogród miał kształt prostokąta nieco wyciętego od strony zachodniej, równoległego do ulicy i połączonego z nią dwoma pasami terenu. Teren ogrodu opadał w kierunku północno-wschodnim od domu (stojącego na wzgórzu w południowo-zachodniej części ogrodu) osiągając najniższy punkt w 2/3 długości posesji, po czym znowu się wznosił, co pozwalało na otwarcie widoków na całą kompozycję. Od ulicy przeprowadzono do domu drogę, którą obsadzono aleją lipową. Przed domem założono trzy niewielkie gazony, za którymi w południowo-zachodnim narożniku ogrodu rosły drzewa z dawnego lasu. Przy rogach domu posadzono 4 topole białe, a w otoczeniu tego budynku skomponowano grupy drzew i krzewów ozdobnych. Pozostała część ogrodu miała charakter ozdobno-użytkowy, toteż jej wnętrze wypełniały sady i uprawy warzyw, zaś roślinność ozdobną sadzono przy granicach ogrodu. Wnętrze ogrodu przecinał niewielki strumień płynący w najniżej położonym miejscu, przy którym pozostawiono kępy drzew leśnych. Początkowo z tego strumienia pobierano wodę do podlewania ogrodu, w późniejszych czasach wykopano na wschód od domu studnię. Powstała w ten sposób regularna kompozycja stanowiąca mieszaninę elementów swobodnych i regularnych.¹

Po śmierci Piotra i Izabeli Piekarskich właścicielami pozostawionego przez nich majątku zostały dzieci: Aleksander Błażej Piekarski, Joanna Elżbieta Sarosiek, Kazimiera Apolonia Rutkowska, Michalina Izabela Piekarska i Marianna Dominika Kitszel. Dom i ogród użytkowali wtedy Aleksander Piekarski i Joanna Sarosiek. W 1901 r. pozostali spadkobiercy w zamian za spłatę odstąpili od swych praw własności na rzecz Aleksandra Piekarskiego, który w 1912 r. odkupił też na publicznej licytacji sąsiadującą działkę z ogrodem o powierzchni 320 m². Efektem jego zabiegów był wygląd ogrodu w latach 30. XX w.

Schemat rozplanowania ogrodu Piekarskich w Białymstoku około 1930 r. - próba rekonstrukcji (E. Bończak-Kucharczyk)

Oprócz domu, gazonów, alei lipowej, grup drzew leśnych i roślinności ozdobnej sadzonej w otoczeniu domu, ogród składał się w tym czasie z sześciu kwater sadu położonych na południowy-wschód od domu, przeciętych drogami, z których najdłuższa podkreślała podłużną oś kompozycji wychodzącą na dom. Rosło przy niej 6 orzechów włoskich (po 3 z każdej strony). Sad ten oddzielony był od domu pasem trawnika z krzewami ozdobnymi. Wzdłuż północno-zachodniej granicy ogrodu rósł szpaler około 70 klonów, lip i brzóz. Pas terenu łączący centrum ogrodu z ulicą obsadzony został przy granicach kasztanowcami, topolami i lipami. Na północ od domu, przy ścieżce prowadzącej do werandy rosło 18 żywotników, a na południe od domu rósł szpaler lilaków dochodzący do grupy drzew leśnych. Na kolistym gazonie przed domem górował okazały modrzew o trzech pniach. Inne modrzewie posadzono przy ulicy. Ponadto rosły w ogrodzie strzyżone głogi, śnieguliczki, karagany, sosna wejmutka, świerki liczące w czasie II wojny światowej około 100 lat oraz w grupie leśnej rzadkie na tym terenie buki.² W tym czasie ogród zajmował teren o powierzchni około 1,5 ha.³

Znacznym zmianom uległo do tego czasu otoczenie ogrodu. Graniczył on teraz z dwiema posesjami mieszczańskimi, od północnego-wschodu z cmentarzem ewangelickim, od północnego-zachodu z zabudowanymi działkami przy ul. Wasilkowskiej oraz od południowego-zachodu z czterooddziałową szkołą (wcześniej w latach 1922-1923 komorą celną).⁴

Po śmierci Aleksandra Piekarskiego w 1935 r. na mocy jego testamentu dom i ogród przeszły na własność Witalisa Sarosieka. W związku z tym, że nie mieszkał on w Białymstoku, w tym samym roku oddano założenie w arendę Henrykowi Sikorskiemu, który gospodarował tu do II wojny światowej. Podczas wojny rezydowali tu Rosjanie, a później Niemcy, którzy założyli w sadzie bazę sprzętu drogowego. W tym czasie ogród doznał dużych zniszczeń. Usunięto wówczas większość drzew owocowych i szpaler przy północno-zachodniej granicy ogrodu. Posadzono natomiast rząd grochodrzewów na przedłużeniu północno-zachodniej granicy założenia. Po wojnie Witalis Sarosiek prowadził na terenie ogrodu gospodarstwo warzywniczo-sadownicze, nie naruszając jednak roślinności ozdobnej.⁵

Białystok - ogród Piekarskich - widok na aleję lipową od północnego-wschodu. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2070

W 1967 r. większość ogrodu przejęła Spółdzielnia Mieszkaniowa. W 1970 r. w związku z rozbudową  osiedla mieszkaniowego Sarosiekowie zostali wywłaszczeni z pozostałej części terenu. W 1976 r. rozebrano modrzewiowy dom. Teren sadu już wcześniej zajęły nowe bloki mieszkalne. Stopniowo zabudowano większość terenu ogrodu i wśród zabudowań pozostało jedynie porośnięte starymi i młodymi drzewami niezabudowane wzgórze, do którego wiodła od ulicy aleja lipowa. Środkiem tej alei poprowadzono betonowe schody i chodnik. W latach 80. XX w. nieliczne zachowane stare drzewa założenia pochodziły z II połowy XIX w. Rosły tu pochodzące z tego okresu brzozy, wiązy, dęby, grochodrzewy, lipy, klony, kasztanowiec i dwa (należące wtedy do rzadkości w tym rejonie Polski) buki. Starszy od reszty drzew był dąb o średnicy pnia 100 cm. Wyróżniały się także wiąz szypułkowy o średnicy pnia około 80 cm oraz brzoza o średnicy pnia około 100 cm. Różnogatunkowa grupa starych drzew na wzgórzu i stara aleja lipowa (jedyne, co oprócz samego wzgórza pozostało z dawnej kompozycji ogrodu) stanowiły w tym czasie cenny wciąż element widokowy w monotonnym krajobrazie osiedla.⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 75; Sanjawskij M., Plan goroda Biełostoka, ok. 1900, nr 138; Chojnicki S., Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, 1937, Skala 1:10000; Popielak F., Plan miasta Białegostoku, Białystok b.d. (około 1930); Daszuta Z., Plan miasta Białegostoku, Białystok b.m. (około 1939 r.), Skala 1:15000; Plan der Stadt Biallystok, Konigsberg 1942, Skala 1:10000

² Informacje ustne Sarosieka Witalisa i Sarosieka Krzysztofa, zam. w Białymstoku

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Ogrodu Piekarskich w Białymstoku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 10, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Chojnicki S., Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, 1937, Skala 1:10000; Daszuta Z., Plan miasta Białegostoku, Białystok b.m. (około 1939 r.), Skala 1:15000; Plan der Stadt Biallystok, Konigsberg 1942, Skala 1:100

⁵ Kolekcja Witalisa Sarosieka, zam. w Białymstoku, Zbiór aktów własnościowych rodzin Piekarskich i Sarosieków; Informacje ustne Sarosieka Witalisa i Sarosieka Krzysztofa, zam. w Białymstoku

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Ogrodu Piekarskich w Białymstoku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 10, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 24-25

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród willowy, Białystok, józef maroszek, Ogród PiekarskichKategoria:willowy