rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiałystok - Ogród Sióstr Szarytek

Ogród Sióstr Szarytek – barokowy, ozdobny, powstały wkrótce po 1768 r. w drodze adaptacji wcześniejszego zwierzyńca pałacowego

Dawna nazwa: Ogród Sióstr Szarytek

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: w centrum miasta Białegostoku, pomiędzy ogrodem przypałacowym a rynkiem kościelnym, pierwotnie w sąsiedztwie cmentarza katolickiego (wydzielonego wcześniej ze zwierzyńca pałacowego)

 ogród Szarytek

Plan ogrodu sióstr Szarytek w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Według projektu wykonanego w 1768 r.1 (współczesnemu fundacji i projektom klasztoru) obok budynków klasztornych powstać miały: ogród oparty o plan krzyża rzymskiego (z okrągłym basenem pośrodku i strumieniem podkreślającym krótsze ramię krzyża) oraz regularna część gospodarcza z sadzawką na dziedzińcu, umiejscowiona na osi budynku klasztornego, co było niezbyt zgodne z zasadami barokowej kompozycji i świadczyło, jak się wydaje, o przyjęciu koncepcji projektowej narzuconej przez wcześniejszy układ przestrzenny.2

 

Projekt ogrodu sióstr szarytek

Projekt ogrodu sióstr szarytek w Białymstoku - Planat Generalna Ogrodu i Zabudowania Kasztoru Nowego dla PP. Miłosiernych Zakonnych w Białymstoku. Józef Turski fecit, BUW, Gabinet Rycin. Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 145, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2718

Realizacja ogrodu wykonana przed 1800 r. odbiegała od projektu. Plany z 1768 i 1800 r. ukazują istotne zmiany w układzie ogrodu.3 Zmiany te dotyczyły usunięcia spod parkanu ogrodowego gabinetów służących skupieniu i modlitwie, a stanowiących podstawę krzyża łacińskiego utworzonego przez drogi spacerowe oraz na przekomponowaniu całości tak, że podstawa krzyża, pierwotnie umiejscowiona przed ogrodem pałacowym, znalazła się przy murze cmentarza. Charakterystycznymi cechami zrealizowanego ogrodu były: zamknięcie ogrodu budynkami i parkanami, wykorzystanie przepływającego strumienia jako osi kompozycyjnej oraz podział na 5 kwater. Zwracała uwagę dużo mniejsza w stosunku do pierwotnego projektu rola kompozycji wodnej.

W 1774 r. w sąsiedztwie ogrodu zbudowano murowaną figarnię.

Ogród przyklasztorny SS. Szarytek to jedna z wielu kompozycji zieleni powstałych w Białymstoku w wyniku przebudowy tego miasta przez Jana Klemensa Branickiego (ur. w 1689 r., zm. w 1771 r.) na główny ośrodek rezydencjonalny. Projekty rozplanowania układu i architektury klasztoru, jako jednego z elementów miasta rezydencjonalnego opracowali architekci dworscy. Zrealizowany w formie krzyża układ dróg spacerowych, oś główna ograniczona z jednej strony parkanem ogrodu pałacowego, a z drugiej ogrodzeniem starego cmentarza wzbudzić miała refleksję nad marnością doczesnego przemijania i równością wszystkich wobec śmierci, a łączność tego i przyszłego świata symbolizował krzyż dzielący kwatery ogrodu. Ten niewielki ogród (powierzchnia całego założenia wynosiła około 1 ha) był wyrazem barokowej wizji świata, miał dostarczać siostrom „tła” do rozmyślań i pobudzać do działań miłosiernych.

 

Białystok-plan ogrodu Szarytek

Plan ogrodu sióstr szarytek w Białymstoku z ok. 1800 r. - Situationa Plan von der Lagen des Barm herzigenschester Kloster in Bialystok
AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 3249, s. 322, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2463

Działalność SS. Miłosierdzia w Białymstoku została ograniczona w 1842 r., po czym nastąpił regres klasztoru i w 1860 r. założenie zostało przekazane Towarzystwu Dobroczynności, które nadal prowadziło tu szpital. W 1864 r. siostry ostatecznie opuściły klasztor przenosząc się do Królewca.

Do roku 1913 zaszło szereg zmian w zabudowie, polegających na systematycznej rozbudowie budynku klasztornego, nadającej mu obecny kształt oraz na usuwaniu części gospodarczej, z której pozostał w końcu tylko jeden budynek.4

Po powrocie sióstr do Białegostoku w 1923 r. przeprowadzono remont budynków oraz wzniesiono na ternie ogrodu drewniany budynek mieszkalny. Ponadto posadzono przy północnej i wschodniej granicy założenia szpalery topolowe.

Spalenie klasztoru w czasie II wojny światowej (w 1944 r.) to początek upadku i nieodwracalnych zmian kompozycji ogrodowej. Mimo odbudowy budynku klasztornego prowadzonej przez siostry w latach 1944-1949 nigdy już nie odtworzono wystroju ogrodowego, a umieszczenie w budynkach klasztornych innych instytucji (najpierw zarządu organizacji młodzieżowych, a następnie Państwowego Domu Dziecka) spowodowało zmianę sposobu użytkowania i w konsekwencji przekształcenie kompozycji terenu ogrodowego. Ponadto, w latach 50. I 60. XX w. na części terenu dawnego ogrodu wzniesiono wielopiętrowe budynki mieszkalne, co ostatecznie zniszczyło zachowane jeszcze resztki dawnej kompozycji.

Do lat 80. XX w. z części dawnego ogrodu pozostało jedynie wnętrze otoczone zabudowaniami, w którym zachowały się resztki szpalerów topolowych sadzonych w okresie międzywojennym. Rosnące w tym wnętrzu młode drzewa i krzewy (ozdobne i owocowe) tworzyły pewną oprawę dla zabytkowego budynku klasztornego, ale służyły głównie funkcjom użytkowym i stanowiły osłonę urządzonego tu placu zabaw.5

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta, p. 187, nr 145; Turski J., Planta generalna ogrodu i zabudowania klasztoru nowego dla PP Miłosiernych Zakonnic w Białymstoku (zap. 1768); Sulerzycka Teresa, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 2, s. 32; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 3249, s. 322, Situations Plan von der Barmherzingenschwester Kloster zu Bialystok (około 1800 r.); Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 95, s. 2, nr 375, s. 8

2 AGAD. Archiwum Roskie, nr 82

3 AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen w Białymstoku, nr 3249, s. 321-322; Plan goroda Belogostoka… 1810

4 Plan uezdnago goroda Balostoka… 1880, Grodna b.d., Skala 1:8400; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136-137, Sanjavskij M., Plan goroda Belastoka, 1887, Skala 1:8400 i tegoż Plan goroda Bielastoka, b.d. (ok. 1900)

5 Baranowska Zofia, Klasztor-szpital SS Miłosierdzia w Białymstoku Rynek Kościuszki 5. Studium historyczno-architektoniczne, Warszawa 1960; Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przyklasztornego SS. Szarytek w Białymstoku, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 11, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 25-26

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogrody barokowe, ogród klasztorny, Białystok, józef maroszekKategoria:klasztorny lub plebański