Park Pałacowy (Branickich)

Park pałacowy Branickich – wieloczęściowy ogród w stylu późnego baroku, z częściami skomponowanymi w duchu klasycystycznym, zaprojektowany w 1732 r., zrealizowany w latach 30. XVIII w., w latach 50. XVIII w. wzbogacony o szereg elementów rzeźbiarskich, a w latach 60. XVIII w. o kolejne budowle, noszący w części dolnej ślady krajobrazowych przekształceń

Dawna nazwa: Białystok, później Park Branickich

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: na południowy-wschód od rzeki Białej, w sąsiedztwie powstałego w XVI w. węzła dróg biegnących do Suraża, Tykocina, Choroszczy, Zabłudowa, Wasilkowa i klasztoru supraskiego, obecnie w centrum Białegostoku

Plan parku pałacowego (Branickich) w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Najdawniejszą osadę dworską w Białymstoku założono na wzgórzu na miejscu kościoła Farnego po 1437 r., a przed 1450 r., kiedy to rozległe dobra nad rzeką Białą otrzymał od księcia Michała Zygmuntowicza Jakub Raczko Tabutowicz (zm. w 1450 r.). Po jego śmierci synowie rozdzielili te dobra tworząc centra odrębnych majętności. Powstały wtedy Fasty Jana Raczkowicza (zm. przed 1462 r.), Dojlidy Jundziłła i Białostoczek bp. Łuckiego Wacława Raczkowicza (zm. w 1462 r.). Ojcowski dwór Białystok wziął Mikołaj Michnowicz Raczkowicz (zm. w 1520 r.), sekretarz Aleksandra Jagiellończyka, członek rady królewskiej.¹

W latach 1520-1534, po śmierci Mikołaja „Bakałarza” dobrami zarządzała wdowa po nim Hanna z książąt Świrskich. Od 1534 r. władał nimi Mikołaj Bakałarzewicz (zm. po 1543 r.), który zastawił je w 1543 r. Mikołajowi Koryckiemu z Niewodnicy, sędziemu ziemskiemu bielskiemu, za kwotę 100 kop gr litewskich.Po jego śmierci do 1560 r. Białystok pozostawał w rękach wdowy po Mikołaju – Katarzyny Wołłowiczówny, od 1547 r. żony Piotra Wiesiołowskiego, która przekazała mu w tymże roku dobra na własność. Piotr Wiesiołowski (starszy) zmarł w 1556 r. W 1560 r., na mocy testamentu Katarzyny Wołłowiczówny majątek stał się własnością jej synów Piotra i Jana Wiesiołowskich. Jan zmarł wkrótce po 1570 r. i jedynym właścicielem dóbr białostockich został Piotr (zm. w 1621 r.). W latach 60. XVI w. Jan i Piotr Wiesiołowscy założyli tu nową rezydencję wielkopańską, od której rozpoczął się rozwój Białegostoku. Istotne znaczenie dla tego rozwoju miał fakt pobliskiego rezydowania w Knyszynie króla Zygmunta Augusta oraz to, że ówcześni właściciele Białegostoku byli jego dworzanami.²

Wówczas to przy drodze z Zabłudowa (przez Solniki) wzniesiono murowaną, dwukondygnacyjną „kamienicę” Ten dwór zwrócono elewacją główną na południowy-zachód, w kierunku drogi z Suraża i Bielska. Budowla ta posiadała formy gotyckie – ostrołukowe okna i po bokach dwie cylindryczne wieże mieszczące klatki schodowe. Na północny-wschód od dworu założono ogród sięgający rzeki, nad którą wzniesiono młyn. Zapewne w tym czasie w lesie na północny-wschód i na zachód od dworu urządzono zwierzyniec przecięty drogą suraską. Na północ od dworu i zwierzyńca, na wzgórzu zbudowano kościół (wzm. w 1579 r.).³ Przed kościołem powstał regularny plac, od XVII w. miejsce targów. Osada dworska oddalona była od wsi chłopskich. Dla obsługi dworu powstała natomiast około 1 km od dworu, za rzeką, osada bojarska. (Dopiero znacznie później na gruntach należących do kościoła rozwinęło się osadnictwo.)

Siedziba Wiesiołowskich była typową rezydencją renesansową, jedną z wielu, jakie powstawały w tym okresie w sąsiedztwie królewskiego Knyszyna.

Dwór Wiesiołowskich w Białymstoku - rzut parteru
Instytut Sztuki PAN

Dwór Wiesiołowskich w Białymstoku - rzut piwnic
Instytut Sztuki PAN

Prawdopodobnie około 1617 r., gdy w miejsce drewnianego zbudowano murowany inkastelowany kościół otoczony murem z czterema narożnymi bastejami dokonano też przebudowy układu rezydencji, nadając jej charakter fortalicji.⁴Z tego czasu aż po wiek XX zachowały się ślady bastionu ziemnego w południowym narożniku późniejszego ogrodu ozdobnego oraz część fosy, przebudowanej później na kanał parkowy.

Po śmierci Piotra Wiesiołowskiego (młodszego) dobra odziedziczył jego syn Krzysztof, który zarządzał nimi w latach 1621-1637, kiedy zmarł. Po nim dożywotnio władała majątkiem wdowa Aleksandra Wiesiołowska, po której bezpotomnej śmierci majętność przeszła na Hieronima Kazimierza i Władysława Chaleckich (siostrzeńców Krzysztofa). Mimo ich praw do własności dobra białostockie zostały włączone do królewskiego starostwa tykocińskiego. Dobra te na sejmie 1661 r. wraz Tykocinem otrzymał na własność Stefan Czarniecki (ur. w 1599 r., zm. w 1665 r.). Przekazał on je swojej córce Aleksandrze Katarzynie Branickiej (zm. w 1698 r.), żonie Stefana Branickiego, który był ich właścicielem do śmierci w 1709 r. Już w 1676 r. wzmiankowany był w Białymstoku „pałac”, a wśród oficjalistów ogrodnik.⁵

Korpus główny pałacu w Białymstoku - elewacja północna - projekt (zap. Jana Zygmunta Deybla) z około1730 r.
Według nieistniejącego dziś rysunku przechowywanego do 1944 r. w BUW, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego
Fotokopia, ODZ Warszawa, Teki Glinki, nr 70, tabl. IV
Fotokopia, neg. OW PSPZ Białystok, nr D 2542

Około 1692 r. Tylman z Gemeren gruntownie przebudował układ rezydencji. Dwór został przebudowany na pałac – poszerzono go z dwóch stron, na skutek czego wieże znalazły się wewnątrz budynku, który pozbawiono cech ozdobnych, za to nadano mu barokową formę, przy czym budynek ten przeorientowano zwracając frontem w kierunku dawnych ogrodów, których część zajął reprezentacyjny, oddzielony murem i bramą wjazdową dziedziniec.⁶ Po obu stronach pałacu ustawiono przy dziedzińcu alkierze rozbudowane następnie w oficyny. Brama wjazdowa mieściła w przyziemiu kordegardę i klatkę schodową, a zwieńczona była piramidą z zegarem i Gryfem, herbem Branickich. Przed bramą i murem biegł nowo wytyczony gościniec z Zabłudowa, przebiegający na północ o dziedzińca między dwoma stawami i zdążający w kierunku osady kościelnej. Wschodnią część dawnego ogrodu, położoną przed bramą wjazdową i dziedzińcem, zajmowały boskiety. Jednocześnie wydobyta została główna oś kompozycji, podkreślona drogą na osi bramy wjazdowej i towarzysząca tej drodze, już wtedy stara, aleja lipowa. Od strony południowo-zachodniej oś główną akcentowała, biegnąca teraz przez nowy ogród, droga od Suraża i Bielska. Nowy, barokowy ogród projektowany przez Tylmana wypełniał fortalicję, którą pozbawiono elementów ozdobnych. Ogród ten, zwany górnym, sąsiadował z położonym niżej za fosą terenem zwierzyńca, którego północną część przebudowano i nazywano odtąd ogrodem dolnym. Założono tam m.in. boskiety. W ten sposób ustalono granice ogrodu ozdobnego, które przetrwały do lat 30. XX w. Dawną fosę przebudowano na kanał parkowy połączony z dwoma stawami leżącymi na północ od dziedzińca. Wzdłuż kanału ciągnął się mur oporowy oddzielający ogród górny od dolnego.

W 1709 r. dobra białostockie odziedziczył syn Stefana Mikołaja Branickiego Jan Klemens Branicki, (ur. w 1689 r., zm. w 1771 r.), później hetman wielki koronny.⁷ Po jego śmierci dożywotnio władała nimi wdowa po Janie Klemensie, jego trzecia żona, siostra Stanisław Augusta - Izabela z Poniatowskich Branicka (zw. w 1808 r.). Jednocześnie prawa do spadku po hetmanie posiadali: Franciszek Piotr Potocki, starosta szczerzecki (ur. w 1745 r., zm. w 1829 r.), Feliks Potocki, płk wojsk Księstwa Warszawskiego (ur. w 1777 r., zm. w 1811 r.) i Jan Potocki, starosta kaniowski (zm. po 1799 r.). Na początku XIX w. prawa spadkowe dzielili również potomkowie Franciszka Piotra Potockiego, jego syn Jan Alojzy (ur. w 1776 r., zm. w 1854 r.), dzieci Jana Alojzego: Józef Herman, Pelagia Jabłonowska, Dorota Młodecka, Joanna de Fleury (ur. w 1826 r., zm. w 1870 r.) i Leonia Roztworowska (zm. w 1859 r.). Posiadała je także jedyna córka Jana, starosty kaniowskiego - Marianna, późniejsza właścicielka Choroszczy (zob. Choroszcz).

Z działalnością Jana Klemensa Branickiego związany jest rozwój siedziby białostockiej i jej znaczna rozbudowa, jak również powstanie w dorzeczu rzeki Białej wielu założeń satelitarnych związanych kompozycyjnie i widokowo z rezydencją (zob. Kompozycja w dolinie rzeki Białej), a także przebudowa miasta i układu dronego.⁸

Park pałacowy w Białymstoku - Pawilon Włoski, rzut i elewacja (projekt?) - I po. XVIII w.
ODZ Warszawa, Teki Glinki, nr 236, fot. 2
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2541

Park pałacowy w Białymstoku - Pawilon Włoski, rzut i elewacja (projekt?) - I poł. XVIII w.
ODZ Warszawa, Teki Glinki, nr 236, nr D 2541

W 1732 r. opracowano projekt ogrodu, który wkrótce zaczęto realizować. W latach 30. XVIII w. powstały: salon ogrodowy z ośmioma parterami bukszpanowymi, pomiędzy którymi stały przed pałacem dwie piramidy, boskiety w ogrodzie górnym boskiety w ogrodzie dolnym, duża sadzawka zwana zwierciadlaną położona na północny-zachód od pałacu, pawilon chiński w południowym narożniku ogrodu ozdobnego, pawilon w ogrodzie dolnym, berso przed gabinetem Jana Klemensa Branickiego, treliaż przed gabinetem Branickiej, fontanna przed apartamentem łaziennym, most nad kanałem, sadzawki w zwierzyńcu zwanym jelenim, ogród kuchenny, ogródek kwiatowy na południowy-wschód od pałacu, inspekty, nowy zwierzyniec zwany danielim (na południowy-wschód od ogrodu ozdobnego) oraz dom ogrodnika i ogrodzenie ogrodowe.

W ciągu kilku lat posadzono ogromne ilości drzew, np. w 1739 r. 675 szt. drzew w boskietach ogrodu dolnego, 791 grabów w szpalerach w ogrodzie dolnym, 900 drzew w zwierzyńcu danieli i wiele innych. Specyfiką nasadzeń białostockich był bardzo wczesny okres sadzenia, przypadający na marzec, a niekiedy nawet na koniec lutego. Sadzono głównie lipy, graby i wiązy, ale także kasztanowce, orzechy, brzozy i olsze. W ogrodzie kuchennym posadzone zostały m.in. brzoskwinie i morele. Posadzono też sporo kwiatów, w tym roślin cebulowych. Materiał roślinny uzyskiwano w części z okolicznych lasów, a w części sprowadzano z innych rezydencji (np. z Bociek i Janowa w 1737 r. i z Gdańska w 1738 r.).

Park pałacowy w Białymstoku - pawilon przy kanale w ogrodzie dolnym - elewacja frontowa
Zap. przerysowane z projektu Jana Zygmunta Deybla z około 1730 r.
BUW, Gebibet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 131
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2726

W latach 40. XVIII w. nie prowadzono, jak się wydaje, większych inwestycji w ogrodach, skupiając się na pracach wykończeniowych. Dosadzono lilaki pod murem ogrodu dolnego i róże przy murze od strony kościoła, budowano kanalizację w ogrodzie kuchennym, wymieniono część szpalerów i prowadzono prace porządkowe. Widok parku z tego okresu przedstawia m.in. sztych Michaela HeidrichaRentza ukazujący salon ogrodowy przed pałacem, widok od mostu na zamknięciu alei rzeźb, a w oddali elewację ogrodową pałacu.⁹

W 1740 r. Branicki uzyskał przywilej na założenie Nowego Miasta Białegostoku. Ulokowano je na przeciwległym brzegu rzeki Białej.¹⁰Osią tego układu były krzyżujące się trakty do Słonimia (na osi pałacu) oraz do Warszawy i Grodna (obecnie ulica Warszawska). Przy ulicach wydzielono parcele, na których powstały zabudowania rzemieślników dworskich i kupców sprowadzonych z Prus. Przy skrzyżowaniu wzniesiono budynki magistratu i aresztu. Dalej na północny-wschód ulokowano rynek, wokół którego powstać miała kolejna część miasta. Między ulicami Klejndorf (obecnie Elektryczna), a Pałacową pozostawiono parcele niezabudowane aby umożliwić oglądanie rezydencji poprzez duży staw młyński na rzece. Wjazd do miasta od strony Warszawy poprowadzono południowo-wschodnią granicą zwierzyńca danieli, przez murowany most, przy którym ustawiona była rzeźba św. Jana Nepomucena.¹¹ Zlikwidowano biegnący przez teren rezydencji gościniec zabłudowski, którego funkcje przejęła teraz ulica miejska. Starą drogę biegnącą przy stawie między ogrodami użytkowymi do browaru obsadzono aleją lipową.

Park pałacowy w Białymstoku - altana "chińska" w ogrodzie górnym - miedzioryt Rentza z około 1750 r.
Fotografia z 1934 r., ODZ Warszawa, Teki Glinki 236, fot. 59
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2539

Do pełnego rozwoju miasta na prawym brzegu Białej nie doszło, a reliktem tych projektów pozostał Stary Rynek w dzielnicy Bojary.

Następną turę prac w obrębie rezydencji rozpoczęła budowa pomarańczarni wzniesionej po 1748 r., a przed 1752 r. Pomarańczarnię tę, która stała się jedną z najlepszych w Rzeczypospolitej, wzniesiono przy alei lipowej biegnącej do browaru, na granicy ogrodu kwiatowego (otaczającego dom ogrodnika). Był to wysoki na około 5m budynek o dziewięciu dużych oknach. W latach 50. XVIII w. rozszerzono program ogrodu ozdobnego budując cztery baseny z fontannami na parterach, jedną fontannę w obrębie boskietów ogrodu górnego i jeden basen przed domem ogrodnika. W celu doprowadzenia wody do fontann założono rozbudowany system wodociągów, stale modernizowany i ulepszany, do którego toczyły wodę machiny przy młynie i przy nowej sadzawce w zwierzyńcu danieli. Zbudowano także nowy most nad kanałem na osi głównej, wzdłuż której stały w ogrodzie górnym na postumentach rzeźby i wazy. Wyposażono jednocześnie 4 fontanny w grupy rzeźbiarskie dłuta Jana Chryzostoma Redlera i jedną z fontann w inną rzeźbę tego autora. Ustawiono wiele nowych waz i rzeźb wzdłuż trejaży i boskietów oraz 2 sfinksy przy moście (także dłuta Redlera). Ponadto, ustawiono 3 nisze treliażowe – jedną przy ogrodzie kwiatowym, drugą przy łaziennych apartamentach, a trzecią w rogu ogrodu kwiatowego, pośrodku facjaty pomarańczarni. Wykonane zostały ozdoby do bram i fontann oraz rzeźba głowy końskiej do rzygacza przy stajni stojącej w sąsiedztwie północnego skrzydła pałacowego od strony kościoła. Wykonano też balustrady na murze oporowym tarasu górnego – sporządzone z litego muru i pomalowane na sposób markujący urzeźbienia. W sąsiedztwie pomarańczarni wzniesiono figarnię i szklarnię, rozpoczęto prace kaskadą przy kanale, sprowadzono i ustawiono w szpalerach ogrodu górnego hermy kamienne, założono berso ciągnące się przed oknami pałacu wokół ogródka za pokojami łaziennymi, urządzono grotę z małą kaskadą w murze oporowym, pod platformą, na której w 1755 r. wzniesiona została treliażowaaltana, zwana często pawilonem pod orłem. W grocie tej umieszczono rzygacz i posąg Neptuna, a sala w grocie i pomieszczenie pawilonu w ogrodzie dolnym zostały pomalowane przez malarza Antoniego Herliczkę.¹² W pawilonie wybudowanym z pruskiego muru umieszczono galerię 145 sztychów namalowanych zapewne przez m.in. kopersztychera Michaela Heinricha Rentza w 1752 r. (przedstawiających fragmenty kompozycji założenia). Oprócz tego wzniesiono dom nad stawem młyńskim przy ogrodzie warzywnym, wybudowano według projektu Klemma basen z fontanną na parterach bukszpanowych przed domem ogrodnika, oparkaniono wielki staw młyński, urządzono bulwar nad stawem położonym na wschód od dziedzińca, wysypano piaskiem drogi ogrodowe, założono boskiety w zwierzyńcu danieli i jeleni, przeniesiono do zwierzyńca danieli piramidy z parterów ogrodowych oraz wyremontowano budynek przy młynie mieszczący jedną z maszyn pompujących wodę, którego ozdobiony lukarnami dach pomalowano na czerwono.

Park pałacowy w Białymstoku - dziedzińce wstępny i honorowy oraz pałac - rycina Ricaud z XVIII w.

Park pałacowy w Białymstoku - salon ogrodowy i boskiety w ogrodzie górnym
oraz parter w ogrodzie dolnym - rycina Ricaud z XVIII w.

W 1758 r. rozpoczęto rozbiórkę starej bramy wjazdowej i prace nad rozbudową dziedzińca wstępnego zlokalizowanego na terenie boskietów pierwotnego ogrodu. Na granicy dziedzińców wzniesiono nowy niski mur ozdobiony wykonanymi przez Redlera rzeźbami Herkulesów. Następnie wzniesiono nową bramę wjazdową prowadzącą na dziedziniec wstępny, 2 budynki bez okien zwane studniami, a służące prawdopodobnie do przechowywania wody dla koni, bramę do zwierzyńca jeleni wyposażoną w metalową kratę i bramę do zwierzyńca danieli.

W 1762 r. wzniesiono z pruskiego muru teatr przy zachodniej granicy ogrodu dolnego, a nieopodal niego budynek dla aktorów (dekorację teatru projektował Herliczka). W 1763 r. zbudowano według projektu Józefa Sękowskiego nową oranżerię, stojącą skosem do pomarańczarni i domu ogrodnika, wysoką jak pomarańczarnia na około 5 m. Wewnątrz oranżerii wymalowanych zostało przez Millesa 6 obrazów al. fresco przedstawiających nadanie Janowi Klemensowi Branickiemu orderu Św. Ducha. W 1766 r. posadzono aleję od zwierzyńca danieli do Nowego. W 1770 r. ustawiono nową figurę św. Jana na moście przy ulicy Świętojańskiej. Powstały też do tego czasu takie elementy jak: partery w zwierzyńcu jeleni - na wprost pałacu, między dwiema alejami i bersem (wyposażonym w 6 posągów i 4 wazony), statuy nad kanałem w ogrodzie dolnym (vis a vis altany chińskiej), parkany wokół zwierzyńców, prochownia z pruskiego muru (wzm. jeszcze w 1792 r.) w zwierzyńcu jelenim nad sadzawką, mostek przy prochowni, altana w zwierzyńcu danieli, kaskada na kanale obok altany chińskiej, ścianka ozdobna freskami, stojąca na zamknięciu widoku z pałacu przez boskiety w kierunku altany chińskiej, pawilon włoski przy południowo-wschodniej granicy ogrodu górnego, pawilon toskański z dwoma treliażami po bokach (o wnętrzu ozdobionym freskami), mała oranżeria na kwiaty, budynek mieszkalny w ogrodzie kuchennym, budynki gospodarcze w zwierzyńcu danieli (szopa, stodoła, stajnia ogrodnika), budynki w zwierzyńcu jeleni (szopy, stajenka, psiarenka, holendernia, 2 chlewy, obora, piwnica na mleko, lodownia, budynek odźwiernego), altanka z pruskiego muru w lesie zwierzynieckim (zwanym też zwierzyńcem wielkim), 9 perspektyw w lesie zwierzynieckim, budynki odźwiernego w tym lesie, aleja wierzbowa przy zwierzyńcu danieli od strony traktu warszawskiego oraz kompleks stajenny (2 duże stajnie z wozowniami, wozownia, budynek kowala, stajenka kowala, budynek mieszkalny). Powstały także obok browaru zabudowania folwarku: budynek administratorski z wystawą, magazyn mączny, stajenka na osły, szopy, gołębnik, spichlerz wielki murowany, stajnia z wozownią, spichlerzyk, kurnik, węglarnia i 2 chlewy. Przy pałacu, oficynach, browarze, stajniach i budynkach gospodarczych znajdowały się liczne podwórza i dziedzińce ogrodzone mniej lub bardziej zdobnymi parkanami. Częste wzmianki dotyczą także niektórych elementów ogrodów, powstałych zapewne przed ich przebudową. Do takich elementów należały drewniane rzeźby gladiatorów, stojące na moście nad kanałem od strony zwierzyńca oraz sadzawka Adama Strzelca w zwierzyńcu jelenim. Brak jakichkolwiek wzmianek dotyczących arsenału i placu manewrowego przy pałacu. Przeciwnie, liczne zmianki informują o istnieniu ogrodu kwiatowego i parterów przed domem ogrodnika na terenie określanym przez badaczy jako plac wojskowy. Budynek nazywany dziś Arsenałem to ówczesna oficyna stojąca za kuchnią (wzm. w 1771 r.). mieszcząca m.in. cekhauz, którą dopiero w XIX w. zamieniono na arsenał.¹³

Po śmierci Jana Klemensa Branickiego ogrody uległy pewnemu zaniedbaniu. Zresztą już w 1771 r. część treliaży i ogrodzeń wymagała reperacji. Mimo to, w następnych latach powstało kilka nowych elementów wzbogacających ukształtowaną już kompozycję. W 1772 r. wzniesiono nowy murowany młyn, drewniany dom w ogrodzie dolnym dla profesora szkół oraz skład siana, lodownię i szopę w zwierzyńcu danieli. W 1773 r. założono różankę na wale usypanym w ogrodzie dolnym. Wał ten uformowany został w 2 tarasy i miał oddzielać pawilon od położonego obok ogrodu sióstr szarytek (zob. Białystok – Ogród Sióstr Szarytek). W latach 1777-1789 założono ogród na Piaskach za zwierzyńcem jeleni, obsadzony dużą ilością wierzb. Poza tym, przeprowadzono różne drobne prace konserwacyjne w ogrodach pałacowych.

Równolegle z rozbudową programu architektonicznego stale wzbogacano ogrody o nowe, nierzadko egzotyczne rośliny. W 1752 r. przeprowadzono do Białegostoku wszystkie drzewa mające ozdobić warszawski ogród praski Branickich. W tym samym roku sprowadzono drzewa morelowe, laurowe i brzoskwiniowe z Hamburga. W roku następnym przywieziono z rezydencji cesarza Austrii krzak jaśminu, a w 1755 r. drzewa z Paryża. Posadzono też wtedy nowe drzewa w ogrodzie dolnym. W 1756 r. sprowadzono kasztanowce z Międzyrzecza i posadzono stare świerki (z bryłą korzeniową) wokół altany w zwierzyńcu danieli. W 1757 r. wzmiankowane były rosnące przy pałacu winorośle, a w 1758 r. posadzono brzozy naprzeciwko pałacu, lipy nad stawem przed bramą, dęby w zwierzyńcu danieli naprzeciw altanki i jodły w tym zwierzyńcu. Sprowadzono też morwy i ziemniaki, a z Królewca brzoskwinie, jabłonie, grusze oraz kasztanowce. Przywieziono także w 1763 r. drzewa z Holandii i jaśminowiec afrykański. W ogrodach użytkowych hodowano ogórki i szparagi, a w oranżeriach pomarańcze, cytryny, grapefruity, figi, ananasy, drzewa laurowe, daktyle, aloesy, bukszpany, cyprysy, rozmaryn, morwy, brzoskwinie, imbir i wiele kwiatów. Tam też hodowano drzewa wystawiane na sezon letni w donicach i wazonach do wnętrz ogrodowych. Dodatkową atrakcją ogrodu była zwierzyna – sarny, daniele, jelenie, bażanty, króliki i zające w zwierzyńcu oraz kaczki, łabędzie i struś w ogrodzie ozdobnym.¹⁴

Efektem szerokiej działalności budowlanej Jana Klemensa Branickiego było powstanie rozbudowanej, wieloczęściowej rezydencji, którą z powodu bogatego wystroju architektonicznego i rzeźbiarskiego zwano często Wersalem Podlaskim. W jej skład wchodził kompleks ogrodów o różnych funkcjach: ozdobnych (ogród dolny, ogród górny, ogród kwiatowy, dwa ogródki przy apartamentach łaziennych i partery przy oranżerii), użytkowych (ogród warzywny, zwany kuchennym, ogród porzeczkowo-owocowy przy domu ogrodnika i sad za browarem) oraz ozdobno-użytkowych (zwierzyniec jeleni, zwierzyniec danieli i las zwierzyniecki). Ogrodom towarzyszyły zabudowania gospodarcze i browaru oraz stawy na rzece i strumieniu wzbogacające i tak już bardzo urozmaicony program wodny wnętrz ogrodowych. Mimo znacznej powierzchni (całość tej kompozycji skupionej wokół pałacu zajmowała około 50 ha) nie były to jedyne ogrody białostockie. W otoczeniu rezydencji powstał bowiem kompleks ogrodów satelitarnych oraz alei związanych ze sobą funkcjonalnie i widokowo, tworzących rozległą kompozycję rozlokowaną w dolinie rzeki Białej i w jej dorzeczu. W skład tej kompozycji wchodziły: Las Zwierzyniecki, Królikarnia, Pstrągarnia, Kuropatwiarnia, Bażantarnia, Wielka i Mała Kaskada, Ogród Nowe, Winnice na wzgórzu św. Rocha, Wzgórze św. Marii Magdaleny, ogród na Wysokim Stoczku oraz młyny Marczyk i Antoniuk. Dodatkowym elementem tej kompozycji była aleja lipowa łącząca kościół ze wzgórzem św. Rocha.¹⁵

Ogrody białostockie były starannie pielęgnowane rzez licznych ogrodników. Pieczę nad ogrodami sprawował najpierw Jan Werder z Drezna, później Miklas (wzm. w 1739 r. i w latach następnych), a po nim Guilhame Breton. Przed 1763 r. głównym ogrodnikiem białostockim został Baur (później wzmiankowany jest też jego syn). W 1773 r. oprócz Baura wymieniani byli także Józef Różyczka (przy ogrodzie kuchennym) i Maciej ogrodnik miejski. W II połowie lat 70. i w latach 80. XVIII w. ogrodnikami przy rezydencji byli Jan Rychter i Adam Szajba. 1 lutego 1796 r. Izabela Branicka podpisała umowę z ogrodnikiem Richterem (zm. 11 lutego 1813 r.).¹⁶

Znane i podziwiane przez współczesnych ogrody białostockie, goszczące w 1726 r. króla Augusta II, dwukrotnie (w 1758 i w 1781 r.) ks. Pawła, późniejszego cara Rosji Pawła I oraz wielokrotnie Stanisława Augusta Poniatowskiego, ciekawie opisał w 1937 r. długoletni badacz ich historii Jan Glinka: „Z parków Jana Klemensa Branickiego pozostały zaledwie ślady, ale ryciny współczesne, drobiazgowe opisy w dokumentach aktowych i ostatnie badania terenowe pozwalają na dokładne odtworzenie wyglądu ich w XVIII stuleciu. Fasada tylna pałacu białostockiego tarasem i 2 ryzalitami wysuwała się naprzód, a bocznymi loggiami kolumnowymi o tłach freskami barwnie pokrytymi – obejmowała górny portyk. Rozmiary jego odpowiadały ściśle rozpiętości pałacu ograniczone były na prawo wielkimi drzewami półdzikiego parku dolnego, na lewo wyniosłą ścianą żywopłotów, a na wprost wodami stawu i dalej dużą pergolą z sześcioma figurami i czterema wazonami na tle rozdroża 3 alei, ginących w oddali zwierzyńca. Dzięki takiemu obramowaniu górny park występował jako całość zrośnięta z pałacem. Odsłonięta jego płaszczyzna górowała nad parkiem dolnym i stawem szkarpą murowaną, po której biegła balustrada kamienna. Górny park zwierał 8 nisko strzyżonych parterów bukszpanowych, wijących się dookoła istnego lasu drzew egzotycznych. Były tu laury, pomarańcze, daktyle, aloesy, które na zimę w donicach przenoszono do oranżerii. Pomiędzy parterami, na balustradzie i moście stały rzeźby kamienne pokryte białą farbą: 42 posągi, 22 wazony i 2 sfinksy z amorami na grzbietach. Jak widać z kilku obrazów pozostałych dotychczas na miejscu, były to wartościowe dzieła sztuki francuskiej z I poł. XVIII w. Tłum antykizujących posągów, bielejący wśród krzywizn parterów tworzył akcję pełną ożywienia.”

I dalej: „Cięta ściana zielona zamykająca górny park na lewo, pozorowanie tylko przedstawiała czynnik spokoju: raptowne perspektywy 3 bocznych szpalerów wydobywały z niej ruch w głąb. Jednostajnie ciągłe szpalery nie harmonizowały z pałacem, więc je podzielono na luźne bloki jakby budowlane, wreszcie dla podkreślenia dążenia ku górze wystrzyżono na nich cokoły, narożniki i gzymsy wieńczące. Ażeby ukształtowanie architektoniczne nie tłumiło nazbyt intymności miejsca – wypuszczono u góry luźne gałązki naśladujące dzikość ruin. Pomiędzy szpalerami leżały części parku ozdobione drzewami i krzewami ciętymi na modłę brył najbardziej nieprzewidzianych: pięciokąty, romboidy, stożki nie wystarczały, jeszcze w nich robiono kombinacje dodatkowe.” Ponadto, według Glinkihonory wejścia do szpalerów i alei czyniły pary satyrów i luźnych kolumn kamiennych, zielone pergole przeźroczystymi konturami użyczały oparcia posągom, odbierały im cielesność, dematerializowały je. Wody toczyły się przez 2 wodospady i z paszcz 2 neptunów, szemrały 4 fontanny wielkie i tyleż małych. W zakończeniu perspektywy rysowały się ozdobne bramy murowane i 4 pawilony zwane salonami ogrodowymi - o jednym dużym pokoju lub kilku małych z meblami, zwierciadłami, zegarami kurantowymi, a nawet znaczną ilością sztychów. Na tarasie pierwszego piętra pałacu grywała orkiestra, zaś wysunięte ryzality gmachu z dwóch stron ogarniały i skupiały dźwięki odbite od wysokiej ściany śląc je wiernie jak i teraz do dalekich zakątków parku. Na krawędzi dolnego parku wznosił się operhauz czyli komedialnia wielka pruskim murem na dwa piętra budowana z facjatą… murowaną, na której architektury różne malowane, na górze zaś gryfy i ciołek z koroną. Goście Branickiego z 29 lóż i 12 ław parteru, oczekując na rozpoczęcie przedstawienia mieli sposobność podziwiania kurtyny Sylwestra Mirysa…”¹⁷

Park pałacowy w Białymstoku - fragment ogrodu górnego z boskietami, a w oddali Pawilon pod Orłem
BUW Gabinet Rycin, Zbiory z Łańcuta, Inw. G. R. 1887, odcz. F. II
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2537

W końcu XVIII w. rezydencja uległa częściowej dewastacji m.in. podczas przemarszu wojsk rosyjskich w 1792 r. Zniszczenia jednak naprawiono i ogrody za rządów Izabeli Branickiej były starannie pielęgnowane. W 1796 r. przebudowano teatr, pomarańczarnię, menaż i inne budynki na pomieszczenia szkolne i mieszkalne dla nauczycieli. Teatrowi przywrócono dawną funkcję po remoncie wykonanym w 1808 r. z polecenia senatora Ignacego Theils’a. Nadal funkcjonowały satelitarne kompozycje ogrodowe wchodzące w skład ogromnej kompozycji w dolinie rzeki Białej, które były celem spacerów i przejażdżek, m.in. dwór na Wysokim Stoczku, o którym pisano: „Przejażdżki spacerowe do Wysokiego Stoczku łączyły się ze spożywaniem czekolady w tamtejszym pałacyku, w którym znajdowała się specjalna do jej podgrzewania”.¹⁸

Chociaż spadkobiercy hetmana - Potoccy sprzedali w 1802 r. Białystok królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III na prywatną rezydencję monarszą, to nie mógł on wejść w posiadanie pałacu przed śmiercią Izabeli. Transakcja obejmowała dobra białostockie oraz pałac i ogród z wyłączeniem wyposażenia wnętrz, a jednym z jej efektów była likwidacja w 1804 r. zwierzyńca jeleni i wywóz zwierzyny łownej z Białegostoku w 1808 r.¹⁹

Po śmierci Izabeli Branickiej w roku 1808 zbiory i wyposażenie wnętrz pałacowych uległy rozproszeniu podzielone między spadkobierców. Część z nich wystawioną na sprzedaż nabył car Aleksander I, który też po przyłączeniu tych terenów do zaboru rosyjskiego wykupił od Prusaków w 1809 r. pałac o gród.²⁰

Założenie pałacowo-ogrodowe i miasto Białystok na mapie z pocz. XIX w.

11 lutego 1813 r. zmarł ogrodnik Branickiej Jan Rychter. Na jego miejsce Benedykt Morykoni polecił zarządcom carskich rezydencji innego ogrodnika do Białegostoku – Piotra Hermana, który od 18 lat prowadził ogród w Towianach na Wileńszczyźnie, gdzie „założył ogród naturalno-angielski, w najnowszym guście, porobił w nim budowle, to jest altanami, grotami, fontannami i kaskadami przyozdobił, utrzymywał w najlepszym porządku trepanzy i oranżerii, który to ogród od wielu przyjeżdżających, zagranicznych osób, bardzo był chwalony”. Po takiej rekomendacji Hermana zatrudniono jako ogrodnika białostockiego.²¹

Mapa dobr białostockich według stanu z 1825 r.
z widocznym rozplanowaniem rezydencji pałacowej i różnych obiektów satelitarnych

Carowie rzadko bywali w Białymstoku toteż tutejsza rezydencja przechodziła wyraźny regres. W 1828 r. powołano nawet komisję do spraw remontu carskiego pałacu, która działała do 1833 r. Jednak w latach 30. XIX w. przystąpiono do likwidacji siedziby carskiej w Białymstoku, skąd sukcesywnie usuwano kolejne elementy wyposażenia. W 1832 r. pod okiem ogrodnika Pippera przeprowadzono remont oranżerii, ale wywieziono z niej część roślin do Carskiego Sioła. Pozostawiono jednak szkółkę drzew pomarańczowych i cytrynowych. W roku następnym wywieziono dalsze rośliny, a w roku 1836 car zarządził likwidację oranżerii oraz przeniesienie drzew do Łazienek i Belwederu (nie wywieziono kwiatów i zamorskich krzewów).²²

Park pałacowy w Białymstoku - widok z tarasu ogrodu górnego na sadzawkę lustrzaną w ogrodzie dolnym,
Pawilon Toskański, a w tle kościół katolicki i gmach klasztoru S.S. Miłosierdzia
Akwarela zatytułowana "Wizyta W. Ks. Konstantego w Białymstoku", namalowana przez Ch. Kiela w 1831 r.
Muzeum Wojska Polskiego IUA nr 983a/8
Fotokopia ODZ Warszawa, Teki Glinki 236, fot. 60
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2515

Widok od strony ul. Kilińskiego na bramę prowadzącą na dziedziniec wstępny rezydencji pałacowej w Białymstoku
oraz na duży staw i (w głębi) drzewostan ogrodów pałacowych
AP Białystok, Zbiór dawnych widoków m. Białegostoku z końca XIX i pocz. XX w.

W 1836 r. Mikołaj I przeznaczył pałac na siedzibę nowo powstałego Instytutu Panien Szlacheckich, co potwierdził ukazem z 1837 r. W związku z tym pałac został w latach 1837-1841 przebudowany według projektu architekta Hipolita Rumbowicza.²³ Zbudowano wtedy kolumnady boczne usuwając balustrady. Nad bocznymi skrzydłami nadbudowano piętra likwidując attyki i wazony, dodano też piętro nad budynkiem dawnej kuchni oraz usunięto rzeźby znad tympanonów i herby Branickich. Jednocześnie przeprowadzono prace porządkowe na dziedzińcach i w ogrodzie pałacowym, którego część dolna została do tego czasu przekształcona w park angielski. Usunięto walące się ze starości drzewa w ogrodzie dolnym, przebudowano most nad kanałem, usunięto barierki z dziedzińca wstępnego i założono tam gazony przedzielone nowo zasadzoną aleją. W 1838 r. zlikwidowano kanał przy stawach pałacowych i wykonano projekt murowanego ogrodzenia ogrodu, który zrealizowano w latach następnych.²⁴

W 1840 r. wywieziono z pałacu do Petersburga dzieła sztuki, a w 1844 r. wystawiono na licytację 26 rzeźb ogrodowych (4 duże i 22 małe). Według inwentarza sporządzonego w 1837 r. wszystkich rzeźb było wówczas w ogrodzie 49: 14 małych na parterach, 8 dużych, stojących wzdłuż osi głównej, 8 wazonów również stojących głównej osi, 2 przy moście, 2 przy wodospadzie, 8 przy szpalerach, 2 we francuskim ogrodzie (w dawnej części boskietowej), 3 w ogrodzie angielskim i 2 wazony przy bramie żelaznej. Wszystkie te rzeźby były w tym czasie uszkodzone. Oprócz nich istniały jeszcze figury zdjęte z balustrad (głównie putta), których część rozstawiona była na parterach, a część schowana w magazynie. W 1847 r. sprzedano na licytacji resztę wyposażenia oranżerii i figarni (drzewa laurowe, laurowiśnie, cyprysy, cisy, bukszpany, figi, morwy i inne). Stopniowo ogród pałacowy ulegał zaniedbaniu i częściowo też zdziczał. Treliaże i niekonserwowane altanki rozsypały się i zostały rozebrane, a partery zamieniono w trawniki. Resztki rzeźb ogrodowych i starego wyposażenia ogrodów, uzupełnione w 1832 r. rzeczami skonfiskowanymi z pałaców Eustachego Sapiehy, Ludwika Paca i hr. Wąsowiczowej również niszczały pozbawione konserwacji.²⁵

W 1841 r. według projektu architekta Rathausa przebudowano lodownię (w podpiwniczeniach domu ustawionego w rejonie miejsca lokalizacji altany chińskiej). Wejście do niej, zasłonięte prostopadłościenną murowaną ścianą, zwieńczono neogotyckim krenelażem. Ścianę tę flankowały 2 pilastry. Umieszczono w niej ostrołukową dużą niszę.²⁶

Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia - rekonstrukacja J. Glinki, Skala 1:2500
J. Glinka, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia [w:] Studia z historii budowy miast, Warszawa 1955, s. 203

Rozplanowanie ogrodów górnego i dolnego oraz części gospodarczych i zwierzyńców rezydencji białostockiej
w końcu XVII i na początku XIX w. na mapie miasta Białegostoku z 1808 r.

W dawnym ogrodzie kwiatowym przy domu ogrodnika wzniesiono w 1908 r. nowy, duży budynek Instytutu.

Podobnej dewastacji jak dawne ogrody ozdobne ulegały zwierzyńce pałacowe należące do Instytutu Panien Szlacheckich. Dewastacja ta trwała do lat 90. XIX w., kiedy to odstąpiono te tereny miastu. Powstały wtedy: ulica Sadowa (obecnie Akademicka), biegnąca po granicy własności miejskiej wzdłuż zachodniej granicy ogrodu, oraz baza tramwajowa wokół sadzawki górnej dawnego zwierzyńca jeleniego. Później na teren zwierzyńca jeleni wkroczyła zabudowa miejska, której rozwój doprowadził w końcu do całkowitego zniszczenia tam pierwotnej kompozycji. Zabudowa miejska zajęła też teren dawnego ogrodu kuchennego i sadu. Na terenie stawu młyńskiego i bulwarów powstał po 1895 r. Park Miejski (zob. Białystok – Park Stary).²⁷

Park pałacowy w Białymstoku - staw przed pałacem, główna brama wjazdowa i zieleń na dziedzińcu wstępnym
Rysunek Myszkowskiego z 1887 r. [w:] Kłosy 1887, s. 100
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2660

Zwierzyniec danieli traktowany był do 1925 r. jako nieużytek, a następnie powstał tam miejski park zwany Plantami (zob. Białystok – Park Planty), do którego przyłączono też zachodnie i północne obrzeża ogrodu ozdobnego, niedostępnego w okresie międzywojennym dla publiczności. W pałacu opuszczonym w 1915 r. po likwidacji Instytutu Panien Szlacheckich umieszczono bowiem po I wojnie światowej siedzibę nowych władz wojewódzkich.²⁸

Las Zwierzyniecki zwany też wcześniej Zwierzyńcem Wielkim zajęła częściowo zabudowa miejska. Na pozostałej części powstał park publiczny (zob. Białystok – Park Zwierzyniecki). Ogród górny i dolny zostały w okresie międzywojennym uporządkowane, jednak ich wygląd znacznie różnił się od osiemnastowiecznego. Najmniejszym zmianom uległ stary układ prostych dróg, jednak przestrzenie między nimi wypełniły teraz trawniki porośnięte przez stare drzewa i grupy krzewów. Na dziedzińcu stały rzeźby Herkulesów (ze Smokiem i z Hydrą), a na terenie dawnych parterów posągi Bachusa, Flory, dwóch Dian, bachantki oraz herma z głową Satyra, herma z popiersiem kobiety, kilka wazonów i (przy moście) rzeźby Sfinksów z amorami na grzbietach. Zachowały się kanał, mur oporowy i balustrady tarasu górnego, most, wodotrysk z głową lwa w murze oporowym i fragmenty starych ogrodzeń.²⁹

Park pałacowyt w Białymstoku - widok na pałac i ogrody pałącowe od północy - stan z 1943 r.
Instytut Sztuki PAN, Fototeka

W czasie II wojny światowej pałac został spalony (przetrwała jedynie część zrujnowanych ścian, sięgająca we fragmentach pierwszego piętra), a park zdewastowany.

Park pałacowy w Białymstoku - ogród górny i pałac w 1946 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr M/19/1635/1

W latach 1945-1962 dokonano pod kierunkiem architekta Stanisława Bukowskiego rekonstrukcji i odbudowy pałacu, który stał się siedzibą Akademii Medycznej. W tym samym czasie zrekonstruowano według projektu Gerarda Ciołka ogród górny. Odtworzono tam salon ogrodowy z ośmioma parterami, a także balustrady na murze oporowym oraz dziedzińce pałacowe, z których usunięto wprowadzoną tam wcześniej roślinność. Przeprowadzono konserwację ośmiu rzeźb stojących na parterach oraz konserwację Sfinksów i pawilonów włoskiego i toskańskiego, którym jednak nie przywrócono dawnego wystroju rzeźbiarskiego. Uporządkowano ogród dolny, z którego usunięto zarośla i chore drzewa oraz wyremontowano ogrodzenia.³⁰ Na południe od ogrodu ozdobnego, na terenie dawnego zwierzyńca danieli, na miejscu dwóch kwater boskietów (lipowych, wierzbowych i kasztanowcowych) zostały wzniesione nowe budynki Akademii Medycznej. Opisane zmiany jedynie częściowo przywracały dawny układ ogrodu górnego, odtworzenie w pełni dawnego bogactwa elementów architektonicznych i rzeźbiarskich oraz roślinności ogrodu było bowiem w tym czasie z różnych względów niemożliwe.

Po częściowej rekonstrukcji park pozostawał w gestii Urzędu Miejskiego i był ogólnie dostępny. W 1975 r. opracowany został projekt rekonstrukcji kompozycji parku zmierzający do przywrócenia układu z czasów Jana Klemensa Branickiego. Od 1982 r. prowadzono remont pałacu, w ramach którego wykonano prace we wnętrzach mające odtworzyć część dawnego wystroju. Od schyłku lat 90. XX w. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu z Warszawy prowadzi prace studialne i projektowe dotyczące ogrodu Branickich, a mające na celu przywróceniu mu dawnej świetności. Od 1997 r. prowadzono też dla tych celów prace archeologiczne w ogrodzie. Odszukanie w Paryżu rysunków Pierre de Tirregaille pozwala na odtworzenie systemu wodnego – układu fontann i kaskad, kompozycji parteru.³¹

Park pałacowy w Białymstoku - rzeźba z I poł. XVIII w. w ogrodzie górnym
ODZ Warszawa, Teki Glinki, fot. 69
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2528

Park pałacowy w Białymstoku - neogotycka ścianka w ogrodzie górnym z przedstawieniem Matki Boskiej Miłosierdzia
(zamalowanym w latach 70. XX w.) - widok z lat 30. XX w.
ODZ Warszawa, Teki Glinki, 235, fot. 130
Fotokopia, neg OW PSOZ Białystok, nr D 2516

Obecnie park stanowi własność Miasta Białegostoku, przy czym jego teren obejmuje zaledwie część kompozycji z czasów Jana Klemensa Branickiego, składającą się z pałacu, dziedzińców (wstępnego i honorowego) oraz ogrodów górnego i dolnego oddzielonych kanałem. Na terenie tym z dawnej kompozycji przetrwały: główna brama wjazdowa, mur oddzielający dziedzińce, mur oporowy tarasu górnego oraz most nad kanałem. Przy wjeździe na dziedziniec honorowy stoją rzeźby Herkulesów. Po bokach dziedzińca wstępnego istnieją dwie przebudowane „studnie”, a w ogrodzie górnym pawilon włoski i neogotycka ściana z ostrołukowym oknem, zaś w ogrodzie dolnym pawilon toskański, a wgłębienie przed pawilonem toskańskim wyznacza ślad zasypanej części kanału. Na tarasie górnym mieści się zrekonstruowany salon ogrodowy z ośmioma bukszpanowymi parterami wyposażonym w 4 betonowe baseny z fontannami. Cztery stojące tam posągi (Flora, Bachus i dwie Diany) mają pochodzić z XVIII w., ale jeśli nawet tak jest, to trudno orzec, czy stanowią one oryginalne wyposażenie tego ogrodu, czy zostały tu przeniesione z innych rezydencji. Cztery pozostałe posągi (Afrodyta, Adonis, Apollo i Akteon) zostały zrekonstruowane według sztychu Rentza.³²Ogród otaczają murowane parkany z dwiema bramami od północy i zachodu. Poza parkiem przetrwały: gruntownie odrestaurowany z latach 1970-1974 Arsenał, przebudowana Pomarańczarnia (stojąca dziś przy ulicy Mickiewicza), dom gościnny (przy ulicy Mickiewicza) oraz stare drzewa na terenie Parku Starego oraz Parku Planty. W południowej części ogrodu górnego niegdyś zajętej przez boskiety, w ogrodzie dolnym i wokół dziedzińca wstępnego zachowały się stare drzewa (głównie lipy, wiązy, graby i jesiony) – część lip i wiązów przetrwała jeszcze z nasadzeń osiemnastowiecznych, a pozostałe zostały posadzone lub wyrosły z samosiewów w różnych latach XIX i XX w. Z okresu międzywojennego zachowała się część krzewów ozdobnych parku oraz część klonów pospolitych i jesionolistnych, brzóz, wierzb, świerków, lip i grabów. Podczas powojennej rekonstrukcji posadzono żywotniki w salonie ogrodowym, pojedynczo rosnące drzewa w ogrodzie dolnym, żywopłoty na terenie dawnych boskietów oraz drzewa i krzewy różnych gatunków na trawnikach przed pałacem. W latach 80. XX w. rosło tu 49 gatunków i odmian drzew i krzewów. Masyw starego drzewostanu i kompleks pięknych zabytkowych zabudowań wyróżniały i do dziś wyróżniają park Branickich w krajobrazie miasta. Ten położony w centrum miasta i licznie odwiedzany obiekt, jest najcenniejszym parkiem zabytkowym Białegostoku i do dziś wywiera wpływ na atmosferę oraz na klimat miasta.³³

W pierwszym dziesięcioleciu XXI w. i w latach następnych wygląd parku i jego poszczególnych elementów nieustanie się zmieniał. Prowadzone są tu bowiem prace zmierzające do nadania mu dawnej świetności. Między innymi, jak informował Urząd Miasta Białegostoku: „W 2007 r. Miasto Białystok otrzymało od Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie dokument pn. Ogród Branickich w Białymstoku. Koncepcja rewaloryzacji, autorstwa dr inż. Doroty Sikory. Według założeń Koncepcji przygotowano dokumentację projektową, na podstawie której w latach 2009-2011 przeprowadzono rewaloryzację dziedzińca wstępnego i salonu ogrodowego. W 2013 r. przystępując do opracowania dokumentacji przetargowej na sporządzenie projektu prac rewaloryzacyjnych na terenie dolnego ogrodu szczegółowo przeanalizowano pod tym kątem zapisy Koncepcji z 2007 r. oraz wyniki wszystkich badań archeologicznych przeprowadzonych na tym terenie do 2013 r. Ostatecznie uznano, że Koncepcja z 2007 r., w części dotyczącej dolnego ogrodu, zawiera jedynie ogólne założenia rewaloryzacyjne, a także nieuzasadnione historycznie propozycje, będące rodzajem kompromisu przyjętego w latach 2005-2006. Jednocześnie stwierdzono, że obecny stan wiedzy pozwala na opracowanie takiego dokumentu, który mógłby pomóc Miastu w opracowaniu projektu poprawnej i przekonywującej restytucji kolejnej części Ogrodu Branickich.Na mocy tych ustaleń ks. dr Jan Nieciecki – historyk sztuki i wieloletni badacz mecenatu artystycznego Jana Klemensa Branickiego, dokonał na zlecenie Miasta Białystok analizy wyników dotychczasowych archeologicznych badań wykopaliskowych i w ich świetle po raz kolejny odczytał dokumenty źródłowe. Na tej podstawie opracował opis ogrodu dolnego – <> części Ogrodu Branickich, będący charakterystyką jego rozplanowania, urządzenia i wystroju w XVIII w. Swój autorski opis uzupełnił bogatym materiałem ikonograficznym, ukazującym także analogie do białostockich rozwiązań, zachowane w europejskich ogrodach barokowych”. Poza tym, według informacji Miasta, w 2011 r. ukończono rewaloryzację salonu ogrodowego, który odtworzony został przez wysokiej klasy specjalistów na podstawie dokumentów i ikonografii z epoki. W 2012 salon ten zdobył wyróżnienie w prestiżowym konkursie Towarzystwa Urbanistów Polskich na najlepiej zagospodarowaną przestrzeń publicznąw kategorii „rewitalizowana przestrzeń publiczna w zieleni”. W ramach tych prac zrekonstruowany został także pawilon pod orłem.³⁴

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Park pałacowy w Białymstoku - stan współczesny
- od lewej widok na pałac przez dziedzińce wstępny i honorowy, widok na salon ogrodowy i pałac
oraz widok na kanały w ogrodzie dolnym
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Zrekonstruowany Pawilon pod Orłem - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Parter ogrodowy w Parku Branickich - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Ścianka gotycka w Parku Branickich - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Park Branickich - widok z salonu ogrodowego na teren dawnych boskietów - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Park Branickich - widok na dziedziniec wstępny i główną bramę wjazdową - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Opisy zdjęć oznaczonych numerami:

1. Park pałacowy w Białymstoku - studnia przy murze wstępnego dziedzińca pałacowego - rzut i elewacja frontowa. Projekt z około połowy XVIII w., BUW, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 134, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2723

2. Park pałacowy w Białymstoku - Plan terenów części m. Białegostoku położony i ograniczony z zabudowaniami należącymi do Białostockiego Instytutu Panien Szlacheckich. Kopia Javorovskij [bez daty], Kopia planu w ODZ Warszawa, Teki Glinki 283, s. 4, Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2552

3. Park pałacowy w Białymstoku - widok z dziedzińca wstępnego na główną bramę pałacową - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2036

4. Park pałacowy w Białymstoku - widok od zachodu wzdłuż głównej osi kompozycji założenia na bramę do ogrodu górnego, salon ogrodowy i pałac - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2049

5. Park pałacowy w Białymstoku - widok od zachodu na ogród górny i pałac - stan z okresu międzywojennego, Instytut Sztuki PAN, Fototeka, nr 060028

6. Park pałacowy w Białymstoku - jedna z alei w ogrodzie dolnym - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2047

7. Brama głowna do parku pałacowego w Białymstoku - widok od zachodu - stan z 1913 r.

8. Park pałacowy w Białymstoku - wiok z pałacu na salon ogrodu górnego - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW Psoz Białystok, nr D 2041

9. Park pałacowy w Białymstoku - widok od zachodu na Pawilon Włoski - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2044

10. park pałacowy w Białymstoku, ogród dolny - widok wzdłuż kanału na północną bramę ogrodową - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2035

11. Atlas na zwieńczeniu elewacji pałacu Branickich w Białymstoku, Fot. T. Sumiński

12. Schemat rozplanowania parku pałacowego i Ogrodu Miejskiego w Białymstoku około 1900 r. - "Plan goroda Belostoka", ok. 1900 r. - fragment, AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 137, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2466

13. Park pałacowy w Białymstoku - widok wzdłuż głownej osi kompozycji założenia na dziedzińce wstępny i honorowy oraz pałac - stan z okresu międzywojennego, Instytut Sztuki PAN, Fototeka, nr 060026

14. Fragment pałacu w Białymstoku - widok od północy - stan z okresu międzywojennego, Instytut Sztuki PAN, Fototeka, nr 060029

15. Park pałacowy w Białymstoku - sfinks na moście nad kanałem w ogrodzie górnym - stan z 1946 r. Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr M/19/1635/4

16. Park pałacowy w Białymstoku - widok na dziedzińce i pałac z głównej bramy wjazdowej - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2031

17. Park pałacowy w Białymstoku - widok z pałacu na salon ogrodowy - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2041

Źródła:

¹ Glinka Jan, Ród Klausucia w XIII-XVI wieku. Ze studiów nad kształtowaniem się i różnicowaniem społecznym bojarstwa litewskiego [w:] Studia źródłoznawcze, t. IV-V, 1959-1960; Wiśniewski Jerzy, Początki Białegostokui okolicznego osadnictwa [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok 1985, s. 7-27; Maroszek Józef, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku [w:] Białostocczyzna, nr 53, 1999, s. 5-30

² Maroszek Józef, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000, s. 503-506; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. II, Warszawa 1908-1910, s. 11; Jodkowski Józef, Białystok w pierwszej połowie XVI w., Grodno 1931; CAH w Mińsku, F. 1708, op. 1, nr 204, k. 82v-83

³ Kurczewski Jan, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 103, 238 i 239; Kościół Katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych. Białystok, opr. Maroszek Józef, Białystok 1999

⁴ Starowolski Szymon, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, Kraków 1976; Glinka Jan, Zamek obronny w Białymstoku na przełomie XVI i XVII wieku [w:] Rocznik Białostocki, t. II, 1961, s. 53-100; Miłobędzki Adam, Kierunki architektury wczesnobarokowej I poł. XVII w. [w:] Biuletyn Historii Sztuki, 1958

⁵ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 789

⁶ Makowiecki Tadeusz, Archiwum planów Tylmana z Gameren architekta epoki Sobieskiego [w:] Prace z historii sztuki, 1930, nr 4; Makowiecki Tadeusz, Archiwum planów Tylmana z Gameren architekta epoki Sobieskiego, Warszawa 1938, nr 4

⁷ Konopczyński Władysław, Branicki Jan Klemens [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II, Warszawa 1935, s. 404-407

⁸Matuszewicz Marcin, Diariusz życia mego, t. I-II, Warszawa 1986; Poniatowski Stanisław August, Memoiresdu roi…, t. I, St. Petersburg 1914; Potocka A., Pamiętniki, Warszawa 1898; Potocka-Wąsowiczowa z Tyszkiewiczów Anna, Wspomnienia naocznego świadka, Warszawa 1965, s. 27; Starzeński Michał, Na schyłku Rzeczpospolitej. Kartki z pamiętnika Michała Starzeńskiego (1757-1795), wyd. Mościcki Henryk, Warszawa 1914, s. 6 i 60; Zawadzki Wacław, Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. I, Warszawa 1963, s. 343-348; VoluminaLegum, Petersburg 1860, v. VI, f. 459, Regulamin pocztowy Wielkiego Księstwa Litewskiego (ustalony przez Augusta II w 1717 roku przebieg traktu pocztowego przez Białystok)

⁹Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk,Fototeka, negatyw 663343

¹⁰ Glinka Jan, Studium historyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Białegostoku, Warszawa 1954, maszynopis w posiadaniu Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Zespołu Badań Warszawy i Mazowsza oraz w posiadaniu Archiwum Pracowni Konserwacji zabytków w Warszawie; Trzebiński Wojciech, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w drugiej połowie XVII i XVIII w., Warszawa 1962; Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska, t. II, Warszawa 1846, s. 1361; Czapska Anna, Założenia barokowe w miasteczkach podlaskich [w:] Rocznik Białostocki, t. IX, 1979, s. 85; Dunin-Kozicki Zygmunt, Białystok w XVIII wieku [w:] Kwartalnik Litewski, St. Petersburg 1910, R. I, t. III; Rokowski Zygmunt, Pałac Branickich w Białymstoku [w:] Województwo białostockie. Przeszłość i zabytki, t. II, Białystok 1929, s. 36-41

¹¹ Maroszek Józef, Rzeźba św. Jana Nepomucena z Mostu Świętojańskiego na rzece Białej w Białymstoku [w:] Białostocczyzna, nr 47, 1997, s. 3-5

¹² Szymański Stanisław, Antoni Jan Herliczka czeski malarz XVIII stulecia w Białymstoku [w:] Rocznik Białostocki, t. III. 1962, s. 365-395

¹³Sulerzycka Teresa, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Warszawa 1969, cz. 2, s. 33-36; Muzeum Narodowe w Krakowie, Gabinet Rycin, dz. III, nr 4316-4318R.10106; Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta, P 187, nr 121, 124, 125, 126, 128, 129, 131, 134, 136, 187; Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiory z Łańcuta, nr T.II, nr 4270; AGAD. Archiwum Roskie, nr 5/41, nr 34/41, nr 81; Baranowska Zofia, Budynek gospodarczy d. Arsenał w Białymstoku, Warszawa 1960, maszynopis w posiadaniu Archiwum Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie; Baranowska Zofia, Oranżeria pałacowa w Białymstoku, Warszawa 1960, maszynopis w posiadaniu Archiwum Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 12, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnegowojewództwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 27-34

¹⁴AGAD, Archiwum Roskie, nr 1/81, 2/31, 2/88, 4/10, 4/22, 5/39, 5/41, 6/6, 8/10, 9/44, 11/33, 13/58, 16/2, 20/5, 21/22, 22/17, 25/41, 26/12, 29/111, 30/141, 32/48, 34/24, 34/158, 35/133, 36/133, 36/138, 60/88, 66/99, 72/16, 73/100, 75/15, 77, 81, 82, k. 1v-79, 84/1, 84/5, 123/69, 133/4/7, 151/128, 179, 186/26; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 12, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnegowojewództwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 27-34

¹⁵ Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Barokowa kompozycja w dolinie rzeki Białej [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, s. 57-70; Staadsbibliothek Berlin, Kartographische Abteilung, nr Q 17.030; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, Iwaszkiewicz, [Prusy Nowowschodnie], arkusze 92 i 103, Skala 1:33300; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 552/26, Plan lesnych dacz Belostokskagoimenja i prinadleżascich k onomu derevensostavlen v 1808-om godu. Kopirovan z originala leśnym zemlemeromDetlofom v 1825 g. Skala 1:10500; AGAD. Zbiór Kartograficzny, nr 26/27, Plan dróg pocztowych z Białegostoku do Brześcia Litewskiego. 1844; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 12, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnegowojewództwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 27-34

¹⁶ Centralne Archiwum Historyczne w St. Petersburgu, F. 398, op. 81, nr 139

¹⁷Glinka Jan, rec. Muszyńska-Hoffmanowa Hanna, W Wersalu Podlaskim, Olsztyn 1961 [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1963, s. 454; Glinka Jan, Prace Jana Zygmunta Deybla w ramach mecenatu Jana Klemensa Branickiego [w:] Biuletyn Historii Sztuki 1961, s. 385; Szymański Stanisław, Sylwester AugustMirys, Wrocław 1964

¹⁸Staadsbibliothek Berlin, KartographischeAbteilung, nr S X. 48.585, Becker G., Plan von der… Stadt Bialistok 1799, Skala 1:2000; Glinka Jan, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia – rekonstrukcja Jan Glinka, Skala 1:2500; Textor T. C., Sotzman D. F., Topografisch MilitarischeKarte von vormaligen Neu Ost Preussen…, Berlin 1808, Skala 1:155000; Plan gorodaBielagostoka z 1810 r.; Kowecka Ewelina, Dwór „najrządniejszego w Polszcze magnata”, Warszawa 1991, s. 194

¹⁹ AGAD, Akta hipoteki pruskiej, nr 497a; Bobrovskij P., Materjały dla geografii i statistiki Rosiji… Grodnenskaja gubernija, t. III, St. Petersburg 1863, s. 852; Łukasiewicz Juliusz, Białystok w XIX w. [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. III, Białystok 1972, s. 59-120; Milakovskij N., Ocerk Belastoku v istoriceskom etnograficeskom i bytovom otnosenijach, Belastok 1897

²⁰ Archiwum Państwowe w Krakowie, Zbiór Zygmunta Glogera;Konopczyński Władysław, biogramy Branickich [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II, Kraków 1936, s. 396-411

²¹Centralne Archiwum Historyczne w St. Petersburgu, F. 398, op. 81, nr 139

²²CAH w St. Petersburgu, F. 398, op. 81, nr 139

²³ AP Białystok, Instytut Panien Szlacheckich w Białymstoku, nr 1-3, 36, 56-60, 92; Avenarius N. P., IstoriceskijocerkBelastokskagoInstitutaBlagorodnychDevic, Belastok 1891

²⁴ Centralne Archiwum Historyczne w Wilnie, F. 84, op. 1857, nr 49, k. 57, Delo ob. otvore Belostokskomu Institutu Blagorodnych Deviczemli pod ogrody; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 283, s. 4, Plan terenów części miasta Białegostoku położony i ograniczony z zabudowaniami i ogrodami należącemi do Białostockiego Instytutu Panien Szlacheckich. Kopia b.d. [1847-1848], wyk. Javorovskij

²⁵ Mościcki Henryk, Białystok. Zarys historyczny, Białystok 1933, s. 129

²⁶ Centralne Archiwum Historyczne w St. Petersburgu, F. 1488, op. 1, nr 977, k. 2

²⁷Solovejcik, Vidy gorodaBelostoka, Belastok 1897; Kolekcja SzataginALiny, Album fotograficzny rodziny Beckerów z końca XIX w.; Lukomskij Georgij, Belostokskijdvorec [w:] Starye Gody. JeżemesjavnikdljaLjubitelejIskustva i Stariny, R. 1915, nr 3, s. 3-34; Plan uezdnagogorodaBelostoka… 1880; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136-137; Sanjavskij M. Plan gorodaBelostoka, 1887, Skala 1:8400; Sanjavskij M. Plan gorodaBelostoka, b.d. (około 1900)

²⁸ AP Białystok, Zbiór dawnych widoków m. Białegostoku z końca XIX i pocz. XX w. przekazany przez Towarzystwo Miłośników Miasta Białegostoku; Muzeum Państwowe w Białymstoku, Fototeka, nr 60, 784, 1078; Goławski Michał, Przewodnik po mieście i okolicy, Białystok 1933

²⁹ Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Fototeka, nr 8978, 8990, 8991, 9004, 9023, 26379 i inne; Białystok Ilustrowany. Zeszyt pamiątkowy, pod. red. Lubkiewicza A., Białystok 1921, s. 21-22; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik Ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

³⁰ Politechnika Warszawska, Instytut Architektury, nr PI. 4396/64, Plan sytuacyjno-wysokościowy parku zabytkowego w Białymstoku 1948-1950; Politechnika Warszawska, Instytut Architektury, nr 3538-35797; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Zespół Badań Warszawy i Mazowsza, Archiwum Pracowni Konserwacji Zabytków, Fototeka; Rejestr Ogrodów Polskich, Warszawa 1964, z. 1, s. 23, z. 3, s. 45; Ciołek Gerard, Ogrody Polskie, Warszawa 1954, s. 35; Bukowski Stanisław, Lutostańska Alicja, Odbudowa Pałacu w Białymstoku [w:] Ochrona Zabytków, R. 9, 1956, nr 1-2, s. 61-72

³¹Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnegowojewództwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 34

³² Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta, nr 187/6, 107, 108, 11, 11, 116, 118, 119, 121, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 131, 134, 135; Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór z Łańcuta, nr 4270, m.f. II; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 12, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnegowojewództwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 34

³³ Baranowska Zofia,Budynek gospodarczy d. Arsenał w Białymstoku, Warszawa 1960, maszynopis w posiadaniu Archiwum Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie; Baranowska Zofia, Oranżeria pałacowa w Białymstoku, Warszawa 1960, maszynopis w posiadaniu Archiwum Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Branickich w Białymstoku, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Szczegółowa inwentaryzacja roślinności parku Branickich w Białymstoku, Wrocław 1976, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Szyburska Teresa, Białystok. Zespół pałacowy d. Branickich. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1072, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Szyburska Teresa, Pałac gościnny Branickich. Dokumentacja naukowa historyczno-architektoniczna, Warszawa 1973, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Założenia techniczno-ekonomiczne dla parku Branickich w Białymstoku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 12, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnegowojewództwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 34

³⁴http://www.ogrodbranickich.bialystok.pl/

Inne źródła:

AGAD, Metryka Litewska, nr 203, s. 297, nr 205, s. 1105

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 26/2, nr AK-98, nr 479/1

AGAD, Kapicjana, nr 15, s. 258 i inne

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka

Kolekcja Postołowicza Leszka, zam. w Białymstoku, Kwerendy źródłowe, zbiór ikonograficzny do dziejów Białostocczyzny w XVI-XX wieku

ArcheograficeskijSbornikdokumentovotosjasichsja k istoriisevero-zapadnoj Rusi, Wilno 1867-1904, t. I, s. 15, t. IX, s. 32, t. X, s. 43-44

Chmiel Adam, Rachunki dworu królewskiego (1544-1567), Kraków 1911, s. 118

Gliński Franciszek, Białystok, dzieje jego i stan obecny [w:] Kraj, 1972

Van Golder, Widoki pałacu w Białymstoku z 1756 r., nr 5, w posiadaniu Postołowicza Leszka, zam. w Białymstoku

Opisanie rukopisnegootdelenijaVilenskojpublicnoj biblioteki, t. III, Wilno 1895-1906, s. 8, nr 92

Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, Lwów 1911, t. II, s. 12

Radziwiłł Albrycht Stanisław, Pamiętniki o dziejach w Polsce, Warszawa 1980, s. 390

Bartczakowa Aldona, Jakub Fontana architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 113

Boniecki Adam, Herbarz polski, , t. II, Warszawa 1899-1906, s. 103

Boniecki Adam, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa  1883, s. 383-384

Jakubowski Jan,Powiat grodzieński w XVI wieku [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, Warszawa 1939, z. 3

Kłaczkowski Julian, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888, s. 310

Konopczyński Władysław,Branicki Jan Klemens h. Gryf (1689-1771) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II, Kraków 1936, s. 404-407

Kossakowski Stanisław Kazimierz, Monografie historyczno-genealogiczne  niektórych rodzin polskich, t. II, Warszawa 1859-1860, s. 226-240

Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. IX, Lipsk 1879-1908, s. 32

Paszkowski Władysław, Kronika – Pałac Branickich w Białymstoku [w:] Ochrona zabytków 1949, nr 1, s. 60

Rastawiecki Edward, Słownik malarzów polskich i rytowników, Warszawa 1851

Żyłko Elżbieta, Mecenat artystyczny hetmana Jan Klemensa Branickiego i Izabeli z Poniatowskich Branickiej (ok. 1709-1808), maszynopis w posiadaniu Uniwersytetu Warszawskiego, Dział rękopisów, nr 1229

Oleksicki Antoni, Białystok. Studium historyczno-urbanistyczne, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Piłaszewicz Zofia, Białystok. Pawilon pod Orłem. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1960, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

CAH w Wilnie, Topograficeskaja Karta Grodnenskojgubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000

Zbiory Józefa Jodkowskiego, zam. w Grodnie, Plan ujezdnogogorodaBelostokagrodnenskojgubernii 1880 r. Masstab v Anglijskojdiumie 100 sążni, Grodno, b.d. (zap. 1880), Skala 1:8400

Nowa mapa topograficzna zachodniej Rosji, tzw. dwuwiorstówka, Piotrograd 1913-1914 (zdjęcia terenowe z 1886 r.), Skala 1:84000

Mapa sztabowa Polski, Skala 1:100000, opr. W latach 1932-1933, Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933 (druk), autorstwa Stanisława Gralli, w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 38, Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, opr. Stefan Chojnicki 1937…, Skala 1:10000

AP Białystok, Biblioteka, Plan miasta Białegostoku (około 1939 r.), opr. Daszuta Z. (druk), Skala 1:15000

AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 139, Plan der Stadt Bialystok. Herausgegeben von Stadtvermessungsest Bialystok. Bearbeitet u. gedruck von der Hauptvermessungsabteilung. Konigsberg [Pr] 1942, Skala 1:10000

Województwo białostockie, Skala 1:25000, zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, Warszawa 1962 r. (mapa obrębowa powiatów), druk

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy Branickich, park Branickich, park Branickich w Białymstoku, józef maroszekKategoria:pałacowy