rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiszewo

 

Ogród dworski – kwaterowy, wczesnobarokowy, powstały zapewne w XVII w. w miejscu założonej w XIV lub XV w. siedziby dworskiej, częściowo przekształcony w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Byszewo, Biszewo

Gmina: Grodzisk

Położenie obiektu: na pozbawionym cieków wodnych terenie płaskim, pierwotnie otoczonym lasami, przy skrzyżowaniu lokalnych dróg

 Biszewo plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Biszewie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotną siedzibę rodu Biszewskich1 założono w XIV lub w XV w.2 podczas intensywnej kolonizacji mazowieckiej na Podlasiu. W 1528 r. Jakub Byszewski, ówczesny właściciele Byszewa stawić miał w razie wojny ze swych dóbr 1 konia.3 W 1544 r. król Zygmunt I dał przywilej Byszewskiemu z Byszewa.4 W 1576 r. wzmiankowany był szlachetny Piotr Byszewski z „Osmoli Byszewa”, w którym istniały m.in. młyn i gospodarstwo folwarczne zatrudniające trzech ogrodników.5 O ile wzmianka z 1576 r. dotyczyć może innej siedziby (Osmoli), to kolejna wzmianka z 1580 r. dotyczy już bez wątpienia Biszewa, które obejmowało wówczas tylko 66 ha gruntów i którego właścicielem był Paweł Byszewski.6 Jeszcze w latach 1673-1676 właścicielem części Biszewa był Adam Byszewski, ale kilkakrotnie większy dział należał wówczas do Adama Zaścieńskiego.7 Zapewne Zaścieńscy, którzy weszli w posiadanie Biszewa prawdopodobnie w I połowie XVII w. założyli przy swojej siedzibie kwaterowy ogród. Powstała w Biszewie kompozycja składała się z przynajmniej sześciu kwater, z których dwie środkowe zajmowały sadzawki, dwie północne ogrody, a dwie południowe zabudowania lub ogrody. Przypuszczalnie przynajmniej kwatera sąsiadująca ze stawem, a położona na osi dworu miała charakter ozdobny, a położone w centrum kompozycji stawy (lub przynajmniej jeden z nich) mogły pełnić funkcje parterów wodnych. Do zabudowań biegła droga ze wsi wytyczająca główną oś założenia i biegnąca po grobli między sadzawkami. Po granicach siedziby dworskiej biegły drogi z Krynek Soboli do Biszewa oraz z Malinowa do Makarek. Ta ostatnia, zwana „Pańską”, stanowić musiała dojazd paradny.7

W 1790 r. dziedzicem największego działu dóbr w Biszewie był Józef, syn Stanisława Biszewskiego, posiadający także część Czarkówki.8

W I połowie XIX w. Biszewo staje się własnością Czarkowskich, a w II połowie tego stulecia należy już do Dziubandowskich (według tradycji ustnej Biszewo miało przejść w ręce Dziubandowskich jako posag jednej z Czarkowskich)9 – w 1861 r. Tekla Dziubanowska, córka Jana, żona Aleksego, wcześnie owdowiała otrzymała sądowy akt wprowadzenia w posiadanie Biszewa, które wraz folwarkiem Wólka Biszewska liczyło wówczas 305 dziesięcin ziemi (335,5 ha)10.

W II połowie XIX w. Biszewo zostało przekomponowane i poszerzone o nową część gospodarczą, położoną za „Pańską drogą”. Dawnej kwaterze ozdobnej nadano wówczas charakter niewielkiego parku, zaś w drugiej kwaterze ogrodowej mieścił się sad, zwany „Śliwnikiem”. Środkowe kwatery nadal zajęte były przez dwie sadzawki, które tylko trochę przebudowano i z których jedna (wschodnia) z czasem wyschła. Kwatery południowe zajęte były przez nowy dwór z podjazdem otoczony ogrodem owocowo-ozdobnym oraz przez zabudowania (kuźnię, stajnię i zapewne wybieg dla koni). Na osi drogi biegnącej po grobli między sadzawkami znajdowała się altana kasztanowcowa. W sadzie otaczającym dwór, oprócz drzew owocowych rosły też ozdobne drzewa i krzewy, a na podjeździe kwiaty. Nową część gospodarczą, zlokalizowaną na południe od dotychczasowego założenia, oddzielała od starych kwater „Pańska droga” i rosnąca przy niej aleja kasztanowców. Drogę dojazdową ze wsi do Krynek Soboli wyprowadzono na nowo i biegła ona teraz szerokim łukiem omijającym zabudowania dworskie. Po tych zmianach całość kompozycji zajęła obszar około 5,5 ha.11

Tekla Dziubanowska była właścicielką Biszewa do 1896 r., a po niej, na mocy jej testamentu właścicielem tego majątku został jej syn Konstanty Aleksander Dziubanowski12, chociaż już wcześniej, w 1886 r. wskazywany był on jako właściciel (z pominięciem któregokolwiek z jego braci – Piotra i Jana)13.

Za czasów Konstantego Aleksandra Dziubanowskiego, w 1908 r. zniszczeniu uległy podczas pożaru  zabudowania gospodarcze Biszewa, co spowodowało przeniesienie się właścicieli do Wólki Biszewskiej, licytację części gruntów i puszczenie majątku w dzierżawę.14 Zapoczątkowało to upadek obiektu trwający do chwili obecnej.

Przed 1914 r. nowym właścicielem obiektu został Zygmunt Dziubanowski – majątek liczył wówczas tylko 115 dziesięcin ziemi (126,5 ha), czyli trzecią część dawnego areału.15 Zygmunt Dziubanowski pozostawał jego właścicielem w okresie międzywojennym, kiedy to nadal Biszewo było wydzierżawiane.16 W tym okresie odbudowano część zabudowań, jednak były one znacznie skromniejsze niż wcześniejsze. Wzniesiono także oborę dworską przy północno-zachodniej granicy założenia, łamiąc klarowną dotychczas kompozycję przestrzenną.

W 1941 r. podczas działań wojennych spalony został dwór. W czasie wojny wycięto też część drzewostanu. W 1944 r. rozebrano zabudowania dworskie, majątek rozparcelowano, a siedlisko dworskie przejął chłop, który utworzył tu zagrodę, nieistniejącą od 1972 r. (w tym roku i jeszcze w latach 80. XX w. właścicielem tzw. resztówki po siedzibie dworskiej był Józef Niewiarowski z Malinowa). Teren ogrodów dworskich użytkowany był jako pastwisko chłopskie i stan taki utrzymywał się jeszcze w latach 80. XX w. Do tego czasu przetrwały tam ślady dawnego podziału kwaterowego, wgłębienia po sadzawkach oraz szczątki dawnej kompozycji roślinnej w postaci odrostów korzeniowych po wyciętych drzewach, zarośli i nielicznych starych drzew. Najcenniejsza, choć nie najzdrowsza była tam osiemnastowieczna lipa. Do cennych należało też 10 kasztanowców z dziewiętnastowiecznej alei. Poza tym spora liczba odrostów i samosiewów sygnalizowała, w którym miejscu znajdował się dawny park. Zachowały się ślady alei kasztanowcowej, a pojedyncze drzewa i krzewy porastały kwaterę zajętą dawniej przez dwór i podjazd. Skład gatunkowy tej roślinności był ubogi (rosło tu tylko 13 gatunków drzew i krzewów), jednak tworzyła ona wśród pól w sąsiedztwie wsi wyraźnie wyróżniającą się malowniczą grupę.17

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 28

2 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. 1, nr 47, k. 53-54; Jabłonowski Aleksander, Podlasie t. II, Warszawa 1908-1910, s. 50 i 185; AGAD, Kapicjana, nr 3, z. 9

3 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła Dziejowe, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1908, s. 185

4 [I. Sprogis], Indeks alfabetyczny miejscowości Dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, cz. 1, Wilno 1929, s. 24

5 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. 1, nr 47, k. 53-54

6 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła Dziejowe, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1908, s. 50

7 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1009, s. 668; Laszuk Anna, Zaścianki i królewszczyzny, Warszawa 1998

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 18, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 44

8 Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, F. 4, nr 4802, k. 20v

9 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 107; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. I, Warszawa 1880-1900, s. 159; Informacje ustne  mieszkańców wsi Biszewo

10 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.965, 10.970, 11.642; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 107; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. I, Warszawa 1880-1900, s. 159

11 Informacje ustne mieszkańców wsi Biszewo; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Biszewie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 18, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 44-45

12 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 11.642

13 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 107

14 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.965, 10.970, 11.642

15 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.933, 13.495

16 Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 125

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Biszewie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 18, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 44-45

 

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, Biszewo, ogród dworski, Józwf MaroszekKategoria:dworski