Białka gm. Radzyń Podlaski

Park pałacowy - regularny, barokowy, powstały pomiędzy 1799 a 1831 r. na miejscu szesnastowiecznego folwarku, funkcjonującego też w XVII i XVIII w., w drugiej połowie XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Białka

Gmina: Radzyń Podlaski

Położenie obiektu: w sąsiedztwie wsi Białka, przy drodze z Radzynia Podlaskiego do Międzyrzecza, około 3 km na północny-wschód od Radzynia Podlaskiego, na terenie opadającym w kierunku południowym i południowo-zachodnim do bezimiennego strumienia

Białka jest bardzo starym punktem osadniczym, którego początki sięgają co najmniej XV w. O jej dawności świadczą pozostałości niezidentyfikowanych umocnień usytuowane na zachód od obecnego założenia (być może był tu wcześniejszy niż opisywane założenie dwór obronny). Na terenie tym, zwanym przez okoliczną ludność „Kopcem", jeszcze przed II wojną światową znajdowały się ruiny bliżej nieokreślonych budowli.¹ Znany jest dokument z roku 1539 - akt rozgraniczenia między wsią szlachecką Białka, a królewskimi wsiami Biała i Kozirynek, należącymi do królowej Bony.² Według rejestru poborowego z 1552 r. posesorem Białki był w tym czasie Cazanowskij (zapewne Bartłomiej Kazanowski starosta łukowski, który uposażył kościół w Radzyniu w 1534 r.³ Niewykluczone, że Kazanowski posiadał w Białce jakiś dwór lub folwark, z którym wiązać by można ów „Kopiec", zwłaszcza, że miał w Białce aż 24 poddanych.⁴

W bliżej nieznanym czasie (zapewne na początku XVII w.) doszło do włączenia Białki do dóbr radzyńskich, dla których była ona folwarkiem pełniącym usługowe funkcje utylitarne. W inwentarzu z 1742 r. opisano istniejący tam folwark następująco. „Opisanie folwarku Białczyńskiego. Z przyjazdu z gościńca międzyrzeckiego wrota podwójne na biegunach z furtką i schodkami. Dalej na prawej ręce wokole chłopskie komory i stodoły. Na lewej ręce lamus, do którego drzwi na biegunach z wrzeciądzem... Przy lamusie szyja z drzewa słomą poszyta z schodami do dwóch piwnic murowanych... Idąc dalej ku oborze syrnik na dwóch słupach dranicami pobity w ogródku żerdziami ogrodzono, do obory wrot troje... Oborny okoł podwójnie ścianami budowany, w którym okole chlewków cztery, stajen dla koni stadnych trzy, żłób mały jeden, w tyle okołu tego wrota na gumno za czterema przęseł parkanu stykające z rogiem chłopskiej stodółki. Na gruncie stodół wielkich dwie rogiem stykających się słomą poszytych... Trzecia szopa rogiem się stodoły stykająca słomą poszyta..., w rogu drugim tej szopy szpiklerz z wystawą i schodami, o dwóch komorach... Budynek folwarczny wkoło sztakiecikami a częścią płotkiem... obwiedziony, słomą poszyty... przy tym budynku w tyle chlewów trzy, gęśnik, karmnik, za tymi chlewkami sadek. Ten folwark częścią parkanem z drzewa, wokoło komorami i stodołkami chłopskimi częścią strożowaniem obwiedziony, którym strożowaniu wrota dla wyjazdu ku Bedlanowu. Opisanie karczmy i browaru w Białce. Browar nowo wystawiony pod dranicami ze wszelką należytością... Przy tymże browarze szpiklerzyk z zamknięciem... Słodownia nowa pod dranicami z przysionkiem... ze wszelkim swoim porządkiem, studnia cembrowana, od której rynna do słodowni a dwie do browaru. Karczma przy gościńcu międzyrzeckim reperacji i przestawienia potrzebuje. Ogrody, pola, łąki do folwarku Białczyńskiego. Ogród jeden pod pasternikiem, drugi w łanie pod stodołą...".⁵

Przytoczony opis świadczy o wybitnie gospodarczym charakterze założenia, w którym do zabudowań przylegały tylko ogrody użytkowe (pod pasternikiem i pod stodołą), a nawet wymieniany w związku z „budynkiem folwarcznym" sadek położony był od niego „za chlewkami". Poza tym, co nietypowe, folwark był wciśnięty pomiędzy zabudowania chłopskie, co zapewne ograniczało możliwości rozwoju większych ogrodów. Takie usytuowanie folwarku było zapewne związane z tym, że powstał już wcześniej wśród zagospodarowanych łanów wsi Białka. Taki wybitnie utylitarny charakter folwarku utrzymywał się zapewne aż do końca XVIII w.

Dopiero w czasach, gdy właścicielką dóbr radzyńskich była Anna z Zamoyskich Sapieżyna (pomiędzy 1799 a 1831 r.)⁶ w Białce rozplanowano ozdobny park przekształcając dawny folwark w podmiejską letnią rezydencję, co zresztą wymuszone było częściowo przejęciem przez kolejnych zaborców części pałacu radzyńskiego na cele administracyjne. W tym czasie powstała w Białce barokowa, kwaterowa kompozycja, której umiejscowienie ukazuje Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. Na tej mapie założenie to przedstawiono jako obszerny prostokątny teren graniczący od południowego-zachodu z wsią Białka, od północnego-zachodu z traktem Radzyń Podlaski - Międzyrzec, od północnego-wschodu i południowego-wschodu z polami, od których oddzielał je rząd zabudowań gospodarczych i sad. W centrum tego założenia (w miejscu oznaczonym ciemną sztafurą) znajdował się dwór otoczony parkiem, którego rozplanowania mapa już nie pokazuje.⁷ Na podstawie pozostałości terenowych (dróg, alei i szpalerów) można jednak powiedzieć, że było to barokowe założenie kwaterowe, którego główne wnętrze otoczone było po bokach alejami, a od południowego-zachodu ograniczone stawem. Być może właśnie na osi tego stawu i wnętrza stał przy północnej granicy ogrodu ówczesny dwór, sąsiadujący z zabudowaniami gospodarczymi, magazynowymi i z mieszkaniami służby. Na zachód od głównego, ozdobnego wnętrza ogrodu, położone były kolejne kwatery ogrodowe otoczone szpalerami drzew (prawdopodobnie użytkowe). Na wschód od głównego wnętrza mieścił się sad, także otoczony drogami i szpalerami. W sadzie tym, w sąsiedztwie drogi wyznaczającej południowo-wschodnią granicę ogrodów stały także budynki gospodarcze. Na północ od parku mieściły się zabudowania gospodarcze. Do zabudowań prowadziła od traktu radzyńskiego droga dojazdowa, być może już wówczas obsadzona aleją, przebiegająca obok „kopca" i wcześniejszych zabudowań (być może już wtedy zrujnowanych).⁸

W 1831 r. dobra radzyńskie odkupili od Anny Sapieżyny Szlubowscy,⁹ przy czym nabywcą był zapewne Józef Szlubowski, ówczesny sędzia pokoju powiatu radzyńskiego.¹⁰ Przypuszczalnie w pierwszych latach po nabyciu nowi właściciele nie czynili w Białce żadnych większych inwestycji. Dopiero po 1843 r. kiedy to po śmierci Józefa Szlubowskiego nastąpił podział rozległych dóbr radzyńskich między jego spadkobierców, miały miejsce poważniejsze zmiany kompozycji. W wyniku podziału Białka, Białeczka i Kostusin dostały się Antoniemu Korwin Szlubowskiemu, synowi Józefa i Białka stała się jego siedzibą jako centrum tych dóbr. Z działalnością tego właściciela i jego następców - jego syna Stanisława i wnuka Henryka¹¹ - należy wiązać przebudowę założenia w Białce.

Zapewne wkrótce po wydzieleniu się w 1943 r. dóbr Białka z włości radzyńskiej został w Białce wzniesiony istniejący obecnie klasycystyczny pałac, a wzniesienie nowego pałacu związane było z przebudową ogrodów i obszernej (stale do 1914 r. powiększanej) części gospodarczej. Ogród przebudowano wykorzystując wcześniejsze, regularne elementy barokowej kompozycji nawiązujące do klasycystycznego pałacu - aleję na osi budynku od strony południowo-zachodniej oraz szpalery i aleje biegnące wzdłuż granic ogrodów, których nasadzenia uzupełniono (w tym aleję lipową i szpaler kasztanowców). W skład kompozycji ozdobnej wchodził również staw leżący w południowo-wschodniej części parku. W północnej części założenia mieściła się (podobnie jak w początku XIX w.) część gospodarcza, w której stały m.in. obora, stajnia, dwie stodoły i 4 czworaki.¹² Do ozdobnego parku przylegały od wschodu podzielone na regularne kwatery sady. W ich północnej części, przy alei dojazdowej wiodącej do pałacu znajdowała się stelmasznia (po II wojnie światowej przebudowana na budynek mieszkalny).

Około 1880 r., po przejęciu dóbr przez Henryka Szlubowskiego¹³ nastąpiła dalsza rozbudowa założenia, dotycząca przede wszystkim części gospodarczej, ale też dostawiono do pałacu od strony wschodniej taras, a od zachodu przybudówkę kuchenną. Ozdobną część ogrodu przekomponowano na park krajobrazowy, którego wnętrza otoczono swobodnymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych. Park skomponowano także na terenie, który wcześniej zajęty był zapewne przez dziedziniec otoczony zabudowaniami (teraz zajmujący północno-wschodnią część parku). Aby nadać tej części założenia charakter parkowy zmieniono przebieg drogi dojazdowej, odsuwając ją od pałacu i prowadząc skosem do północnego narożnika sadu leżącego na wschód od parku. Między pałacem a tą nowo poprowadzoną drogą jezdną skomponowano eliptyczny podjazd, wokół którego posadzono swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych. Powierzchnia całego założenia wynosiła w tym czasie około 21 ha.¹⁴

Podczas działań I wojny światowej założenie w Białce zbytnio nie ucierpiało. W 1927 r. po śmierci Henryka Szlubowskiego dobra odziedziczył jego brat Bronisław, a wreszcie w rezultacie ugody rodzinnej i uzgodnionych spłat dobra przejęła Bronisława z książąt Woronieckiech Doria-Dernałowiczow.¹⁵

Do początku lat 30. XX w. nie zachodziły w założeniu większe zmiany. Dopiero Bronisława z Woronieckich Dernałowiczowa doprowadziła do poprawy gospodarki majątku, a także zadbała o właściwy wygląd założenia. W latach 1927-1939 o utrzymanie ogrodu dbał specjalny ogrodnik, któremu podczas spiętrzenia prac sezonowych przydzielano do pomocy robotników najemnych. Przed pałacem znajdował się na eliptycznym gazonie klomb kwietny, a w parku przy drogach spacerowych również rosły kwiaty.¹⁶ Teren założenia ogrodzony był w tym czasie parkanem i dostępny jedynie dla właścicieli oraz ich gości. Poza ogrodzeniem znajdował się teren „kopca", który był dostępny dla mieszkańców Białki i młodzież urządzała sobie tutaj majówki.¹⁷

W czasie działań wojennych 1939 r. Białka nie została zniszczona. Około 1940 r. Niemcy urządzili na gruntach dworskich w pobliżu założenia lotnisko polowe, toteż w pałacu i w innych budynkach dworskich kwaterowali później lotnicy niemieccy oraz obsługa tego lotniska.¹⁸ Podczas ofensywy letniej 1944 r. lotnisko i sąsiadujące z nim założenie zostało zbombardowane w wyniku czego uszkodzono pałac i część zabudowań folwarcznych. Po wkroczeniu wojsk radzieckich na terenie założenia ulokowano stację naprawy sprzętu zmotoryzowanego, której obsługa mieszkała w pałacu. W okresie funkcjonowania tej stacji (w latach 1944-1946) pałac, park i ogrody użytkowe zdewastowano.¹⁹

W pierwszych latach po wojnie majątek został rozparcelowany. Pozostawiono jedynie ośrodek obejmujący teren założenia i około 18 ha gruntów. Po opuszczeniu Białki przez radziecką stację naprawczą nierozparcelowany ośrodek przekazano siostrom zakonnym (zapewne Siostrom Miłosierdzia), które do 1949 r. prowadziły tu sierociniec. W 1949 r. sierociniec ten, już jako Dom Dziecka przejęły władze oświatowe, jednocześnie zaś grunty orne oraz część gospodarczą przekazano Stacji Hodowli Zarodowej (późniejszej Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt). Inny fragment terenu założenia, położony w pobliżu szosy do Międzyrzecza przekazano Gminnej Spółdzielni, która w końcu lat 50. i na początku lat 60. XX w. urządziła tu swoją bazę magazynową. W 1957 r. częściowo spłonął podczas zimy pałac (ucierpiało głównie piętro), który został następnie odbudowany bez wprowadzania poważniejszych zmian.²⁰ Stopniowo część terenu dawnej kompozycji przejmowali także inni, drobniejsi użytkownicy - ośrodek zdrowia i indywidualni rolnicy, którzy wznosili zagrody graniczące bezpośrednio z założeniem. Nowi użytkownicy podzielili teren ogrodzeniami, ponadto każdy z nich wprowadzał na swoim terenie jakieś zmiany usuwając elementy dawnej kompozycji. Powstały liczne budynki gospodarcze (szczególnie na terenie Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt oraz na terenie GS) i mieszkalne. W parku zniszczono krajobrazową kompozycję, której miejsce zajął gęsty lasek samosiewów, przed pałacem ułożono chodnik z płyt betonowych, dawną stelmachownię przebudowano na budynek mieszkalny, przy którym urządzono kwietniki. We wnętrzu parku, na północny-zachód od pałacu wzniesiono szopę i ubikację oraz ustawiono namiot foliowy. Pałac i park użytkowany był przez Dom Dziecka.

Do lat 80. XX w. z dawnej barokowej kompozycji istniejącej w I połowie XIX w. przetrwały: pałac wzniesiony po 1843 r., droga i aleja kasztanowcowa na osi pałacu, drogi ziemne biegnące po granicach założenia, staw parkowy, rów z wodą, droga i aleja przy południowo-wschodniej granicy parku, droga dojazdowa, część drzew w alei przy drodze dojazdowej, szpaler kasztanowców przy północno-zachodniej granicy parku, część drzew w szpalerach dawnych kwater sadów, niektóre drzewa nad stawem i przy rowie z wodą oraz ogólny podział terenu założenia na części funkcjonalne. Z okresu przebudowy, jaka miała miejsce w końcu XIX w. przetrwała część drzew parkowych, zachowała się część dróg w północnej i północno-wschodniej części parku, droga jezdna biegnąca wzdłuż północnej granicy parku oraz przebudowana stelmasznia. Poza tym zachowała się część drzew sadzonych w okresie międzywojennym XX w. (rosnących przed pałacem i w innych miejscach założenia) i z tego okresu przetrwał układ dróg przed pałacem.

Roślinność założenia była w latach 80. XX w. wyraźnie zróżnicowana, zarówno pod względem gatunkowym (występowało tu 56 gatunków drzew i krzewów), jak i pod względem wieku oraz form kompozycyjnych, przy czym drzewa stare rosły wyłącznie w części parkowej, w prowadzącej do parku alei i w szpalerach przy granicach dawnego sadu. Drzewa najstarsze grupowały się dwóch alejach parkowych (kasztanowcowej i lipowej) podkreślających regularny pierwotnie układ kompozycji, oraz w szpalerze kasztanowców przy zachodniej granicy części ogrodowo-parkowej. Najcenniejsze drzewo założenia było starsze niż kompozycja pałacowa. Był to osiemnastowieczny dąb szypułkowy o średnicy pnia 200 cm rosnący w jednej linii z kasztanowcami alei biegnącej na osi pałacu, który uznany został już wcześniej za pomnik przyrody. Stare lipy i kasztanowce z alei i szpaleru pochodziły w części z nasadzeń dokonywanych w I lub w II połowie XIX w., a w części z późniejszych uzupełnień lub odrostów od pni drzew wyciętych. Miały one średnice pni do 125 cm. Z I połowy XIX stulecia pochodziło też kilka innych drzew: część grochodrzewów ze szpalerów przy granicy dawnego sadu (o średnicach pni 80-95 cm), część klonów jesionolistnych w alei prowadzącej do parku (o średnicach pni 80-100 cm), wiąz polny o średnicy pnia 88 cm (rosnący w parku miedzy alejami) oraz 4 kasztanowce rosnące rzędem przy północnej granicy parku (o średnicach pni 50-77 cm). Ponadto rosła na terenie obiektu grupa drzew sadzonych w okresie międzywojennym XX w., rosnących głównie w północnej części parku. Osiągały one 40-50 cm średnicy pni. Oprócz drzew starych rosła w Białce duża ilość drzew młodych, których część została posadzona, a część wyrosła z samosiewów i tworzyła lasek lub zarośla. Można też było spotkać rozrośnięte grupy lilaków oraz krzewy innych gatunków tworzące zarośla z samosiewami drzew, a także nieliczne młode krzewy sadzone, rosnące przede wszystkim w sąsiedztwie pałacu, gdzie występowały też żywopłoty i kwietniki.

Założenie, które od I połowy XIX w. do II wojny światowej, dzięki korzystnej ekspozycji terenowej, obszernemu parkowi i dużym ogrodom użytkowym musiało pełnić w krajobrazie znaczącą rolę i było dobrze widoczne z traktu Radzyń Podlaski - Międzyrzec, teraz straciło na znaczeniu. W latach 80. XX w. obiekt był już od północy, a także z innych stron zasłonięty przez nowe budynki i zarośla pleniące się przy ogrodzeniach. Porośnięty zaroślami i zagajnikiem park, w którym ubyło starych drzew, stracił sporo walorów kompozycyjnych, a walory widokowe szpalerów pozostałych przy granicach nieistniejących już sadów dworskich umniejszało sąsiedztwo zagród chłopskich. Najcenniejsze krajobrazowo części założenia - park i aleja dojazdowa - były w tym czasie dobrze widoczne jedynie od południa.

Obecnie Dom Dziecka w Białce już nie funkcjonuje, a obiekt przeszedł w ręce prywatne (w roku 2008 odbywał się tam remont pałacu i trwały prace renowacyjne w parku w otoczeniu pałacu).

Ewa Bończak-Kucharczyk

Park i Pałac w Białce gmina Radzyń Podlaski - stan współczesny
Publ. www.lublinwyborcza.pl

Białka gmina Radzyń Podlaski - widok na pałac od frontu - stan współczesny
Fot. A. Łuczyński, 2008 r.
Publ. www.polskiezabytki.pl

Białka gmina Radzyń Podlaski - widok na pałac od strony ogrodu - stan współczesny
Publ. www.krainaserdecznosci.pl

Źródła:

¹ Informacje ustne Bródkowskiego Stanisława, zam. w Białce, dawnego stelmacha na dworze w Białce

² Lustracja województwa lubelskiego, 1661 r., Warszawa 1962, s. 156

³ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., s. 393; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 480-483 (hasło Radzyń); Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadwitnem, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁴ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, s. 393

⁵ AP Lublin, M-III, s. 44v-45, Inwentarz miasta Radzynia 1742

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 480-483; Tygodnik Ilustrowany, 1860, nr 57, s. 537-538

⁷ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, kol. VI, sekcja VIII, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Białce, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Tygodnik Ilustrowany, 1860, nr 57, s. 537-538

¹⁰ hr Dunin-Borkowski Jerzy Sewer, Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lwów 1914, s. 754-756 (hasło Szlubowski herbu Ślepowron)

¹¹ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 20, księga hipoteczna dóbr Białka

¹² Informacje ustne Bródkowskiego Stanisława, zam. w Białce, dawnego stelmacha na dworze w Białce

¹³ Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 20, księga hipoteczna dóbr Białka

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Białce, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 20, księga hipoteczna dóbr Białka; AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 350b, przeniesienie tytułu własności dóbr Białka, 1927 r.

¹⁶ Informacje ustne Bródkowskiego Stanisława, zam. w Białce, dawnego stelmacha na dworze w Białce; Informacje ustne Cybulskiego Stanisława, zam. w Białce

¹⁷ Informacje ustne Bródkowskiego Stanisława, zam. w Białce, dawnego stelmacha na dworze w Białce; Informacje ustne Cybulskiego Stanisława, zam. w Białce

¹⁸ Informacje ustne Bródkowskiego Stanisława, zam. w Białce, dawnego stelmacha na dworze w Białce; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadwitnem, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Informacje ustne Bródkowskiego Stanisława, zam. w Białce, dawnego stelmacha na dworze w Białce; Informacje ustne Cybulskiego Stanisława, zam. w Białce

²⁰ Informacje ustne Cybulskiego Stanisława, zam. w Białce

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WIG, 1938, pas 42, słup 35, Skala 1:100000

www.powiatradzynski.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Białka gm. Radzyń PodlaskiKategoria:dworski