Bystre

Ogród dworski – krajobrazowy, powstały w II połowie XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej i zachowujący część elementów wcześniejszej, regularnej kompozycji, poszerzony i przekomponowany w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Kalejczyce (lub Kaleczyce)

Gmina: Boćki

Położenie obiektu: wśród lasów, na południowy-zachód od położonej około 1 km dalej wsi, z którą połączono założenie drogą, obok drogi biegnącej z Bociek do pobliskiego folwarku noszącego tę samą nazwę Kalejczyce

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Bystrem - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

W 1524 r. król Zygmunt I nadał Kalejczyce Mazowszaninowi Sasinowi. Jego potomek, który otrzymał ziemie po ojcu Janie Sasinie - Wasyl Kaleczycki, autor „Silva rerum rodziny Sasin-Kaleczyckich” urodził się w 1565 r i był prawdopodobnie założycielem tej siedziby, powstałej przed 1592 r.¹ W 1603 r. wzmiankowany był w dworze kalejczyckim niejaki Wiszowaty.² Późniejsze dzieje majątku są mało znane.

10 maja 1638 r. Kazimierz Sapieha, leśniczy bielski i Tomasz Sapieha, ciwun ziemi żmudzkiej, dzieląc dobra pozostałe w spadku po ich ojcu Mikołaju Sapieże, wojewodzie nowogródzkim i po Pawle Sapieże, podkanclerzym litewskim (zm. 19 lipca 1635 r.) przyznali Tomaszowi położone w województwie podlaskim powiecie brańskim dobra Dubno z wsiami Nurzec, Mołoczki, Kośna i Piotrowszyzna, folwark i wieś Krugłe, wsie Czechy (Zabłotne), Moskiewce, Szyposze i folwark Wólka Dobrzyńska (Wygonowska?), a w województwie brzesko-litewskim powiecie kamienieckim folwark i wieś Kalejczyce oraz wsie Wyczki (Białki?), Śnieżki i Gruzka.³

W I połowie XVIII w. dobra Dołubowo (zob. Dołubowo) i Bystre stanowiły własność Władysława Józefa Markowskiego, cześnika wyszogrodzkiego, który 20 maja 1724 r. sporządził testament, w którym podzielono dobra pomiędzy synów Józefa i Antoniego po którym odziedziczyli je synowie: Antoni, Michał, Józef i Franciszek, którzy z kolei podzielili dobra między siebie w 1748 r.⁴ Zapewne jeden z nich osiadł w Bystrem na stałe, co tłumaczyłoby rozwój tej siedziby w XVIII w.

Powstał tu regularny, barokowy ogród, którego główną oś kompozycji wytyczała kasztanowcowa aleja przy drodze prowadzącej ze wsi, a granicę wschodnią aleja przy trakcie boćkowskim. Na głównej osi kompozycji usytuowane były dziedziniec przed dworem, dwór i aleja przecinająca wzdłuż prostokątny ogród otoczony drogami oraz szpalerami i alejami wiązowymi, jesionowymi, lipowymi lub topolowymi. Budynki gospodarcze stały zapewne na północ i południe od dziedzińca przed dworem.⁵

W 1801 r. Prusacy wystawili na licytację majątek Dołubowo.⁶ Niewykluczone, że podobny los spotkał Bystre. Do zlicytowania jednak najwidoczniej nie doszło, gdyż 10 lipca 1847 r. jako właścicielka występowała Urszula Bobrownicka.⁷ Później Bystre stało się własnością rodziny Messingów, który w II połowie XIX i na początku XX w. znacznie rozbudowali i przekomponowali założenie.

We wnętrzu dawnego dziedzińca umieszczono teraz okrągły podjazd z gazonem pośrodku. Na północ od niego wzniesiono drewnianą oficynę, a północną, sąsiadującą z dworem część ogrodu przeobrażono w krajobrazowy park, z którym sąsiadował od południa rozległy sad, otoczony szpalerami drzew i krzewów ozdobnych. Na wschód od tego sadu, wzdłuż drogi do Kalejczyc wzniesiono budynki gospodarcze. Na północ od parku, za drogą prowadzącą do lasu i stawów założono ogród warzywny, w którym wzniesiono dom ogrodnika. Przy tej samej drodze wzniesiono też na północ od dworu i podjazdu trzy drewniane czworaki. Posadzono nowe lipy, jesiony i klony przy drodze z Bociek do Kalejczyc, wzdłuż której biegł ku północy widok na wzniesioną w 1858 r. murowaną kapliczkę z figurą św. Jana Nepomucena.⁸

W 1886 r. właścicielką majątku Bystre i uroczyska Uczka była Zofia Powierza.⁹

Po parcelacji części gruntów majątku na przełomie XIX i XX w. dokonano w Bystrem dalszych inwestycji. Wzniesiono kolejne budynki gospodarcze, założono duży sad na wschód od drogi do Kalejczyc oraz rozbudowano stawy rybne położone nad strumieniem na zachód od założenia. Przy wschodniej granicy nowego sadu posadzono szpaler lipowy. W części gospodarczej stały na początku XX w. kamienno-murowane budynki zlokalizowane przy drodze do Bociek (stajnia, obora, świniarnia) oraz równolegle do południowej granicy założenia (stodoła, plewiarnia, obora), a także zlokalizowane wzdłuż południowej granicy założenia (wozownia, mleczarnia, kuźnia). Na zachód od tych zabudowań znajdował się sad o powierzchni około 1 ha. Całość kompozycji zajmowała po rozbudowie obszar o powierzchni około 19 ha.

Sukcesywnie były w końcu XIX i na początku XX w. uzupełniane nasadzenia parku, który ostatecznie składał się z wydłużonego wnętrza, położonego na zachód od dworu i dwóch mniejszych wnętrz leżących bardziej na północ. Wnętrza parkowe i podjazd otaczały swobodne, różnogatunkowe grupy drzew i krzewów ozdobnych, wśród których pozostawiono nieliczne drzewa osiemnastowieczne. W centrum części parkowej znajdowała się studnia. Zachowano starą aleję przy drodze biegnącej północną granicą parku, a drogę poprowadzoną zachodnią granicą parku i sadu obsadzono szpalerami leszczynowymi i drzewami ozdobnymi. Swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych zasłaniały budynki gospodarcze od strony lasu, który widocznie pełnił także funkcje rekreacyjne.¹⁰

W okresie międzywojennym właścicielami dóbr byli Leon Messing (wzm. w 1928 r.),¹¹ a następnie (do 1939 r.) Henryk i Natalia Messingowie. W tym czasie stary dwór już nie istniał, a jego funkcje przejęła stojąca na północ od podjazdu oficyna, do której dobudowano od północnego-zachodu obszerny alkierz. W ogrodach użytkowych i w parku dokonano nasadzeń uzupełniających, wprowadzając m.in. kilka rzadkich gatunków drzew i krzewów.¹²

Podczas II wojny światowej Niemcy prowadzący w Bystrem gospodarstwo ogrodnicze wycięli sporo drzew ozdobnych i w zachodniej części parku założyli obszerne inspekty.¹³

Po wojnie siedlisko dworskie przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Wandalin, które przekazało budynki mieszkalne pracownikom, a budynki gospodarcze użytkowało do celów hodowlanych, aż do ich kompletnej ruiny.¹⁴ Zostały one następnie rozebrane, z wyjątkiem stajni (również zrujnowanej) nieużytkowanej od 1979 r. Podobny los spotkał dwór (dawną oficynę), który w części rozebrano oraz czworaki. Sady zamienione zostały na pola uprawne, a wnętrza parku na pastewniki, nieużytki i tereny uprawne. Wzniesiono kilka drewnianych szop i kurników.¹⁵ Na skutek zniszczeń obszar założenia skurczył się, a zachowane części dawnej kompozycji zajmowały w latach 70. XX w obszar o powierzchni około 7,5 ha.

Do lat 80. XX w. przetrwały fragmenty dawnej kompozycji, pozwalające jednak na rekonstrukcję układu przestrzennego założenia: ruiny dworu (dawnej oficyny), czworaka i stajni, dom ogrodnika, dwa czworaki, kasztanowcowa aleja dojazdowa, fragmenty alei przy drodze Boćki – Kalejczyce, wnętrze podjazdu, nieliczne stare drzewa parkowe, rozrośnięte grupy drzew i krzewów, fragmenty alei przy drodze do stawów, część nasadzeń w otoczeniu budynków gospodarczych oraz szpalery leszczyn i innych krzewów przy granicach sadów.

Najstarsze drzewa obiektu pochodziły w tym czasie z końca XVIII i I połowy XIX w. Były to: lipa rosnąca w centrum parku, wiąz i kilka jesionów w sąsiedztwie podjazdu, część kasztanowców alei dojazdowej, kilka lip i klonów w sąsiedztwie drogi do stawów oraz 4 topole czarne. Pozostałe stare drzewa (lipy, klony, brzozy. Kasztanowce, jesiony, wiązy, świerki, topole, modrzewie i inne) posadzono w II połowie XIX w. lub w wieku XX – przed 1939 r. W tej grupie na uwagę zasługiwały dwie iglicznie trójcierniowe rosnące przy zachodniej granicy parku. Ogółem występowało tu w latach 70. XX w. 28 gatunków drzew i krzewów, ozdobnych i owocowych.

Cały obiekt był z daleka dobrze widoczny, a w krajobrazie wyróżniał się starym drzewostanem alei i zwartym masywem drzewostanu parku.¹⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Gloger Zygmunt, Dolinami rzek, opis podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, Warszawa 1903, s. 174; Gloger Zygmunt, Pamiętnik Sasinów Kaleczyckich [w:] Kronika Rodzinna, 1875 r., nr 3, s. 42-43; Gloger Zygmunt, Silva rerum Sasinów Kaleczyckich [w:] Przewodnik Naukowy i Literacki, Lwów 1876.

² Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 38 i 283

³ Sapiechowie, Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, t. II, nr XIV, s. 142-145 i 322-330

⁴ Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, F. 4, nr 4802, k. 14-20

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bystrem, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 25, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog paków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 66

⁶ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 155a, k. 218v

⁷ CAH w Grodnie, F. 1, op. 12, nr 741, k. 121

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 25, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 67

⁹ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 145

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bystrem, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 25, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 67

¹¹ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 139

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bystrem, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 25, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 67-68

¹³ Informacje ustne Drewońko Kazimierza, zam. w Bystrem i Jakimiuk Zofii, zam. w Bystrem

¹⁴ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 26

¹⁵ Informacje ustne Drewońko Kazimierza, zam. w Bystrem i Jakimiuk Zofii, zam. w Bystrem

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bystrem, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 25, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 67-68

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Bystre, józef maroszekKategoria:dworski