rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeChojnowszczyzna

Ogród dworski – kwaterowy ogród włoski o dominujących funkcjach użytkowych, powstały po 1555 r. w wyniku przekomponowania siedziby dworskiej z przełomu XV i XVI w, przebudowany w wieku XVIII i ponownie przekształcony przed 1838 r.

Dawna nazwa: Bobra, a od połowy XIX w. Chojnowszczyzna lub Chwojnowszyzna

Gmina: Nowy Dwór

Położenie obiektu: na zboczu wzgórza opadającego ku południowemu-zachodowi do doliny Biebrzy

 

 Chojnowszczyzna plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Chojnowszczyźnie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Na przełomie XV i XVI w. na zboczach wzgórz opadających do doliny Biebrzy (Bobry) powstało kilka siedzib bojarskich nazywanych Bobrami, m.in. dwór Bobra nazywany od połowy XIX w. Chojnowszczyzną. Dwór ten leżał w niedalekim sąsiedztwie położonego po przeciwnej stronie doliny rzeki dworu bobrzańskiego, znanego później pod nazwą Bobra Wielka, z którym był powiązany widokowo (zob. Bobra Wielka).

W XVI w. późniejsza Chojnowszyzna należała do rodu Skiporów – w 1556 r. Andrzej Skipor, syn Fiodora, dworzanin królewski, przekazał ją swoim synom Grzegorzowi i Augustynowi. W 1555 r. Jakub Klepacki, działający w zespole mierników „sprawcy dworów hospodarskich grodzieńskich” Sebastiana Dybowskiego, rozmierzył grunty i siedziby bobrzańskie.1 Omawiane założenie uzyskało wówczas prostokątny kształt i zostało podzielone na kwatery, których część, wzorem innych podobnych siedzib, zajmowały zabudowania i dziedzińce, a część ogrody. Zapewne w końcu XVI w. lub na początku wieku XVII kwatery otoczono szpalerami drzew, a we wschodniej części założenia wykopano dwie sadzawki i założono na Biebrzy stawy ciągnące się równolegle do tych sadzawek. Gospodarstwo wraz z dworem usytuowano w skrajnej, północno-zachodniej kwaterze. Opadające w kierunku rzeki wnętrza kwater zagospodarowano zapewne w sposób typowy dla ogrodów włoskich tego okresu.2

Przemiany własnościowe majątku Bobra – późniejszej Chojnowszczyzny - aż do początku XVIII w. nie są znane. Wobec braku źródeł kartograficznych i zmian używanych nazw, trudno dziś odtworzyć przeszłość Chojnowszczyzny. Jedna z nasuwających się koncepcji każe widzieć Chojnowszczyznę jako dział dóbr Syruciów, który w posagu otrzymała Syrucianka, żona Krzysztofa Scypiona del Campo, dworzanina i sekretarza królewskiego, właściciela pobliskiej Kudrawki. W 1670 r. Kudrawkę otrzymał od króla Michała Jakub Stawogórski (ożeniony z Teofilą Orzeszkówną), skarbnik podlaski. Wykaz płatników podymnego z 1715 r. wymienia folwark Bobra należący do dóbr Kudrawka pana Stawogórskiego.3 Zgodnie z tą koncepcją w połowie XIX w. Chojnowszczyzna przeszłaby na Wincentego Eynarowicza (ur. w 1816 r., zm. w 1856 r.), właściciela także Kudrawki, a od 1856 r. dobrami, wraz z Chojnowszczyzną zarządzałaby wdowa po nim Teodora z Barewiczów (ur. w 1816 r., zm. w 1861 r.), a później właścicielem dóbr zostałby Kazimierz Eynarowicz – od 1877 r. właściciel dóbr (zob. Kudrawka).

Inna z wersji pozwala na podstawie wzmianek źródłowych wiązać historię Chojnowszczyzny z innymi osobami i sądzić, ze w 1715 r. majątek ten należał do Wawrzyńca Niżyńskiego, a w 1775 r. jako jego właścicieli wymieniano Lubowickiego i Kamińskiego, zaś w 1784 r. Kamińskiego i Niżyńskiego. Doszło wówczas do podziału tych niewielkich włości, nieposiadających wcale poddanych i do podziału założenia. Folwark Niżyńskiego pozostał na dawnym miejscu, w skrajnej północno-zachodniej kwaterze, zaś folwark Kamińsiego zajął kwaterę południowo-zachodnią. Do obu folwarków prowadziły od pobliskiego gościńca nowodworskiego oddzielne drogi. Za rzeką „gaje największe są koło Bobry JP Hromyki, JP Niżyńskiego i JP Kamińskiego” – pisano w 1784 r. Gaje te uzupełniały kompozycję niewielkich ogrodów folwarcznych.4

Bardziej prawdopodobna wydaje się jednak wersja pierwsza, jako że nie ulega wątpliwości, iż Chojnowszyzna należała później do Eynarowiczów. Kazimierzowi Eynarowiczowi można byłoby też przypisać budowę w Chojnowszyźnie w 1870 r. nowego drewnianego dworu – rządcówki, który ustawiono na granicy gumna i północno-wschodniej kwatery ogrodu. Później, w 1879 r. wzniesiono przy podwórzu od strony północnej kamienną oborę w szczytach której umieszczono inskrypcje „1879” i „E.K.”. Przy wjeździe do gospodarstwa zbudowano tzw. czworak, mieszczący mieszkanie jednego tylko fornala. Zapewne w tym czasie uzupełniono nasadzenia szpalerowe przy granicach kwater oraz wyremontowano sadzawki i stawy. Kwatery ogrodowe wypełniały sad i warzywniki, a całość stanowiła skromną lecz estetycznie zakomponowaną siedzibę.5

Przed 1838 r. zapewne wydzierżawił Chojnowszczyznę (vel Chwojnowszczyznę) niejaki Chojnowski, od nazwiska którego ta Bobra uzyskała nową nazwę.

W 1900 r. Chojnowszczyzna liczyła 155 dziesięcin ziemi (170,5 ha). Po śmierci Kazimierza Eynarowicza, w wyniku podziału majątku Chojnowszczyznę uzyskał w 1909 r. jego młodszy syn Stanisław. Ten, w bliżej nieznanym czasie (około 1920 r.) sprzedał Chojnowszczyznę Tomaszewskim z pobliskiej Bobry Wielkiej, którzy aby dokonać tego zakupu wyzbyli się majątku Rudawica koło Grodna. Folwark stanowił odtąd współwłasność Jadwigi (ur. w 1882 r., zm. w 1975 r.), Wacława (ur. w 1884 r., zm. w 1969 r.) i Tadeusza (ur. w 1887 r., zm. w 1977 r.), chociaż gospodarzył tu aż do 1939 r. ten ostatni.6

W 1939 r. Tomaszewscy zbiegli na Litwę, a w Chojnowszczyźnie rozlokowali się żołnierze radzieccy, zaś gospodarstwo włączono do sowchozu w Bobrze Wielkiej. Zimą z 1939 na 1940 r. wymarzł sad dworski, zadbany w czasie posesji Tomaszewskich. Doszło też podczas II wojny światowej do dewastacji założenia, częściowej trzebieży drzew ozdobnych i ogólnego zaniedbania obiektu. Zarzucono gospodarkę rybną, dobrze prowadzoną przez Tomaszewskich. W 1941 r. Tadeusz Tomaszewski wrócił do Bobry Wielkiej i zarządzał majątkiem podczas okupacji niemieckiej, gdy właścicielem został Niemiec Koch.7

Chojnowszczyzna - plan z ewidencji

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Chojnowszczyźnie - stan z 1984 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Chojnowszczyźnie z 1984 r.

W 1944 r. Chojnowszczyznę przeznaczono na cele reformy rolnej. Centrum z zabudowaniami i ogrodem otrzymał Jan Kozakiewicz, rolnik, który był właścicielem obiektu jeszcze w 1984 r. Rozebrał on czworak dworski, doprowadził do zrujnowania dworu – rządcówki i częściowo usunął drzewostan szpalerów., a wnętrza ogrodowe zamienił w części na pastwiska i pola orne. Mimo tych zmian, w latach 80. XX w. układ przestrzenny założenia wciąż posiadał cechy włoskiego ogrodu kwaterowego i, jak się wydaje, prawie utrzymał się w dawnych granicach, zajmując nieznacznie mniejszą od dawnej powierzchnię około 3 ha. Przetrwała przeobrażona drewniana rządcówka i murowana obora, a starodrzew grupował się tam w szpalerach rosnących wzdłuż południowo-zachodniej i północnej granicy ogrodu oraz w szpalerze oddzielającym podwórze od sadu, gdzie też rosły najstarsze drzewa, m.in. lipa o średnicy pnia 115 cm i inne lipy o średnicy pni 70-80 cm. Oprócz 28 starych lip rosły tu pojedyncze stare drzewa innych gatunków, skromna liczba drzew młodych, a także odrosty drzew i krzewów. Kompozycja ta, stanowiąca jeden z ciekawszych przykładów sztuki komponowania ogrodów użytkowych w duchu włoskich ogrodów kwaterowych, była nadal dobrze wyeksponowana w krajobrazie, stanowiąc jeden z ciekawszych widokowo elementów okolicy. Lokalizacja obiektu na wzgórzu wyniesionym ponad doliny rzek oraz jego powiązanie widokowe z parkiem i dworem w Bobrze Wielkiej podnosiły walory krajobrazowe tej niewielkiej kompozycji ogrodowej.8

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, Wrocław 1977, t. XI, s. 7-80; Wiśniewski Jerzy, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Warszawa 1967, s. 13-294; Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bobrze Wielkiej, Białystok 1886, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 29, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 45-52

2 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chojnowszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 29, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 71-72

3 AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

4 Akademia Nauk Kijów, nr 6007, k. 109-120; Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 roku, Dekanat grodzieński, opr. Wernerowa Wiesław, Warszawa 1994, s. 106; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 35v

5 AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 1

6 CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro d/s Finansowo-Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144; Według „Pamiętników” Tadeusza Tomaszewskiego i ustaleń Samul Tamary, zam. w Białymstoku; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 11; Kolekcja Tomaszewskiej Ireny, zam. w Szprotawie; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930; Monitor Polski, nr 93 z 1939 r.

7 Informacje ustne Kozakiewicza Jana, zam. w Chojnowszczyźnie

8 Informacje ustne Kozakiewicza Jana, zam. w Chojnowszczyźnie; Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chojnowszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 29, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 71-72

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Chojnowszczyzna, józef maroszekKategoria:dworski