rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeDobromil

Ogród dworski – kwaterowy, ozdobno-użytkowy, z nieregularnie rozłożonymi kwaterami, powstały w latach 20. XIX w. na miejscu folwarku założonego około połowy XVII w.

Dawna nazwa: Romaszki

Gmina: Bielsk Podlaski

Położenie obiektu: w miejscu z trzech stron otoczonych strumieniami, z których jeden pierwotnie oddzielał folwark od ulicówki wiejskiej, na osi której umieszczono podwórze gospodarstwa dworskiego

 

 Dobromi plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Dobromilu - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

W wieku XVI i w I połowie wieku XVII funkcjonowała w tym miejscu wieś bojarska Romaszki, należąca do włości boćkowskiej Sapiehów.1 Już wówczas istniał zapewne folwark bojarski, a sprzężenie go z wsią bojarską i usytuowanie na osi ulicówki wiejskiej było charakterystyczne dla innych osad tego typu.

Około połowy XVII w. (może na skutek zniszczeń z czasów najazdu szwedzkiego) osadę bojarską zlikwidowano, a w jej miejscu założono folwark dóbr boćkowskich (wzm. w 1676 r.).2 Powstała wówczas kompozycja folwarku nosiła cechy barokowe. Na jego teren wjeżdżano po grobli między stawami. Dwór usytuowany był na granicy podwórza i ogrodów (sadów).3 Te zasadnicze elementy ukształtowania przestrzeni pozostały i w późniejszym układzie.

W latach 20. XIX w. (przed 1826 r.) folwark sprzedano Michałowi Gartkiewiczowi, prokuratorowi obwodu białostockiego, który urządził tam swoją rezydencję i założył istniejącą do dziś kompozycję ogrodów dworskich. Zmienił on wówczas nazwę miejscowości na Dobromil. Odtąd, aż do 1939 r. Dobromil pozostawał w rękach rodziny Gartkiewiczów.4 W latach 80. XIX w. był własnością Karola Gartkiewicza (ur. w 1840 r., zm. w 1904 r.)5 i jego żony Zofii z Wierzbowskich (ur. w 1862 r., zm. w 1899 r.), a od 1904 r. posiadał go syn Karola – Artur Gartkiewicz6. Przed 1939 r. przejęła majątek jego siostra Zofia Sielewska, wywieziona w 1940 r. do ZSRR.7

Założona w latach 20. XIX w. kompozycja przestrzenna była znacznie większa od terenu, jaki wcześniej zajmował folwark Romaszki. Rozbudowano gospodarstwo dworskie i powiększono podwórze. Nowy dwór ustawiono w dawnym ogrodzie folwarcznym. Był to budynek murowany, bez piwnic, piętrowy z balkonem od strony podjazdu. Zwrócono go elewacją główną w stronę podjazdu, gdzie na kolistym klombie zasadzono drzewa i krzewy ozdobne, m.in. oliwniki i róże. Na północ od dworu mieścił się kwaterowy ogród łączący cechy użytkowe z ozdobnymi. Dominowały w nim drzewa owocowe, ale po granicach kwater posadzono aleje lipowe, wiązowe i dębowe, a cały ogród otaczała aleja lipowa. Powiększenie dawnych ogrodów od północy i zachodu spowodowało nieregularność kwater. Przez teren ogrodów i po jego wschodniej granicy poprowadzono system wąskich kanałów ogrodowych, zaś w alejach wokół ogrodu i wzdłuż niektórych podziałów kwater poprowadzono drogi spacerowe. Kompozycję ogrodów uzupełniały nasadzenia przy dziedzińcu gospodarczym oraz aleja lipowo-wiązowa biegnąca dawną ulicówką pozostałą po wsi Romaszki, gdzie w miejscu dawnych siedlisk zbudowano domy robotników rolnych. Całość uzupełniały stawy i sadzawki – 2 dawne stawy umieszczone przy wjeździe do założenia i sadzawka umieszczona przy zachodniej granicy dziedzińca. Mimo wyraźnie utylitarnego charakteru całości, kompozycja stanowiła gustowną i estetycznie utrzymaną oprawę dworu, a duża liczba alei nadawała jej prawie parkowy charakter. Całość założenia zajmowała obszar o powierzchni około 12,5 ha.8

Taki układ przetrwał bez większych zmian do 1939 r. Przed II wojną światową w części gospodarczej stały: stodoła, obora, chlewnia, kurnik, stajnia i murowany magazyn (położony na północ od alei dojazdowej, a na wschód od dworu). Ponadto, na zachód od dworu, stał w ogrodzie drewniany lamus, obok którego umiejscowiono murowaną piwnicę, zaś na południe od założenia, pod lasem, usytuowane były czworaki dworskie.9

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. rozpoczęła się dewastacja zabudowań i drzewostanu trwająca do wkroczenia Niemców w 1941 r. Ci ostatni umieścili w dworze dobromilskim zarząd dóbr ziemskich, obejmujących też okoliczne majątki. Przywrócono wówczas pierwotne funkcje budynkom i ogrodom.10

W 1944 r. majątek Dobromil uległ parcelacji.11 We dworze umieszczono urząd gminy i posterunek Milicji Obywatelskiej, większość budynków rozebrano, a przy dziedzińcu zbudowano nowe. W 1950 r. zabudowania gospodarcze i teren ogrodów przejęła Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Dobromilu. W 1956 r. Spółdzielnię tę rozwiązano, a urząd gminy przeniesiono do Mokrego. W 1959 r. ponownie reaktywowano Spółdzielnię, która objęła całość terenu i użytkowała go jeszcze w latach 80. XX w. W 1959 r. rozebrano dwór, a później pozostałe budynki dworskie, pozostawiając jedynie stary drewniany lamus. Pozbawione opieki tereny ogrodu niszczały. Wypadła większość drzew owocowych, a ich miejsce zajęły łąki. Zdewastowano także roślinność ozdobną rosnącą dawniej wokół dworu.

 

Dobromil - 1

Ogród dworski w Dobromilu - widok z dawnego dziedzińca w kierunku północno-zachodnim
na pomnikowy wiąz i lamus dworski - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2154

 

Dobromil 2

Ogród dworski w Dobromilu - widok od zachodu na szpalery w północnej części ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2237

 

Dobromil 3

Ogród dworski w Dobromilu - widok od południowego-wschodu na wnętrze centralnej części ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2150

 

Dobromil 4

Ogród dworski w Dobromilu - panorama zbiegu alei w północno-zachodnim narożniku ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2151, D 2152, D 2153, D 2443

W końcu lat 70. XX w. roślinność założenia składała się głównie z lip, klonów, wiązów, dębów, wierzb, grabów i jesionów. Sporo starych drzew (269 lip, 5 dębów szypułkowych, 9 klonów pospolitych, 19 kasztanowców białych, 30 grabów, 20 jesionów wyniosłych i 9 wiązów polnych) pochodziło z I połowy XIX w. Najstarsze, zapewne osiemnastowieczne drzewa pochodziły jeszcze z czasów, gdy funkcjonował tu folwark Romaszki. Były to lipa rosnąca w centrum dawnych sadów i wiąz polny przy lamusie, które ze względu na wiek należało uznać za pomniki przyrody. Oprócz tych starych drzew rosły też na terenie obiektu drzewa młodsze, sadzone u schyłku XIX w. i w I połowie wieku XX. Ogólnie występowało tu w tym czasie 25 gatunków drzew i krzewów. Mimo, że przetrwało tu sporo starych drzew, zachowały się sadzawki i kanały oraz czytelne były podziały kwaterowe, to przekształcenia dokonane po II wojnie światowej znacznie zmieniły charakter obiektu. Ogród dobromilski pełnił jednak nadal ważną rolę w krajobrazie. Masyw starego drzewostanu w alejach i grupach rosnących na obszarze siedliska dworskiego był doskonale widoczny z przebiegającej w pobliżu szosy Bielsk Podlaski – Lublin.12

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910, s. 183; Pawluk Wojciech, Położenie chłopów w dobrach boćkowskich w II połowie XVIII wieku [w:] Rocznik Białostocki, t. III, Białystok 1962, s. 9-33

2 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 837; Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich, wyd Baranowski B., Bartyś J., Keckowa A., Leskiewiczowa J., t. I., Wrocław 1958, s. 357-365

3 AGAD, Archiwum Roskie, A-14, nr 202/1

4 CAH w Grodnie, F. 11, op. 6, nr 93

5 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 94

6 Inskrypcje na tablicach epitafijnych w kaplicy cmentarnej i nagrobne na cmentarzu grzebalnym rzymsko-katolickim w Bielsku Podlaskim; Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Parafii Rzymsko-Katolickich w Bielsku Podlaskim i w Boćkach, księgi metrykalne; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 116; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9412 i 10.958

7 Informacje ustne Narbutta Gustawa, zam. w Bielsku Podlaskim i Wołka Stanisława, zam. w Czartajewie Podleśnym

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dobromilu, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 36, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 84-85

9 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.958; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dobromilu, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

10 Informacje ustne Kiryluka Włodzimierza, zam. w Dobromilu

11 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 26

12 Informacje ustne Kiryluka Włodzimierza, zam. w Dobromilu; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dobromilu, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 36, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 84-85

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Dobromil, józef maroszekKategoria:dworski