Dobrzyniewo Fabryczne

Ogrody dworskie – wczesnorenesansowe, wieloczęściowe, kwaterowe, ozdobno-użytkowe, powstałe w latach 1530-1546 i 1554-1564 na miejscu wcześniejszego folwarku, a około 1602 r. przebudowane

Dawna nazwa: Dobrzyniewo

Gmina: Dobrzyniewo Kościelne

Położenie obiektu: na dwóch niewysokich wzgórzach, nad bagnistą doliną łączących się tu rzek Supraśli i Białej, po obu stronach drogi z Knyszyna do Choroszczy, obok mostu i grobli poprowadzonej przez dolinę

Plan części założenia w Dobrzyniewie - osada folwarczna - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Plan części założenia w Dobrzyniewie - część folwarczno-ogrodowa - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Około 1519 r. Mikołaj Radziwiłł, właściciel dóbr goniądzko-rajgrodzkich, podczas osadzania zagarniętych królewskich puszcz założył tu pierwszy folwark przy przeprawie traktu z Wilna na Podlasie i do Krakowa.¹ Po 1530 r. Dobrzyniewo było jednym z trzech folwarków dużego, bardzo bogatego, nowocześnie urządzonego starostwa knyszyńskiego, stanowiącego własność królewską. Od XVI do połowy XIX w. stanowiło własność (ewentualnie dzierżawę) wybitnych postaci historycznych, co miało ścisły związek z wyglądem powstałego tu założenia. Wymienić tu należy królową Bonę (1530-1553), króla Zygmunta Augusta (1530-1572), Aleksandra Chodkiewicza (1530-1545), Piotra Chwalczewskiego (1554-1564), Jana i Tomasza Zamoyskich (1574-1636), Mikołaja Ossolinskiego (przed 1663), Franciszka, Wilhelma i Mikołaja Orsettich (1663-1676), Stanisława Nałęcz-Małachowskiego, marszałka sejmu czteroletniego (1784-1793), Marię Radziwiłłównę Krasińską (1793-1822), Wincentego Krasińskiego (1822-1848) i Zygmunta Krasińskiego – poetę (1848-1859).²

Z polecenia Bony pracami nad urządzeniem folwarków na tych terenach w latach 30. XVI w. kierował Aleksander Chodkiewicz. Pełny kształt przestrzenny założenie uzyskało w latach 1554-1564, kiedy dobrami zarządzał Piotr Chwalczewski, realizujący podobnie jak Chodkiewicz model folwarku wypracowany w środowisku Bony. Na koncepcję składały się wówczas cztery odrębne, ale powiązane widokowo części: rezydencjonalno-ogrodowa, folwarczno-ogrodowa, młyńsko-przemysłowa i handlowa. Kompozycja powtarzała układ przestrzenny królewskiego centrum dóbr – Knyszyna (gdzie część handlową zajmowało miasto, czego brak w Dobrzyniewie). Ważnymi cechami założenia były: duży udział kompozycji roślinnych, stanowiących oprawę estetyczną poszczególnych części funkcjonalnych, układ kwaterowego szachownicowego sadu z wiatrochronami lipowo-jesionowymi, wprowadzenie wody, jako ważnego komponentu kompozycji, harmonijne zestawienie ozdobnych i użytkowych części (np. sąsiedztwo części młyńsko-przemysłowej, rezydencjonalno-ogrodowej i handlowej).

Pełnię renesansowej kompozycji założenie uzyskało za rządów (i na życzenie) starosty knyszyńskiego Jana Zamoyskiego, a jego rozległa, wieloczęściowa kompozycja zajęła obszar o powierzchni około 60 ha, przy czym poszczególne jej części rozdzielały szerokie pasy łąk.

Część rezydencjonalno-ogrodowa powstała przed 1561 r.,³ ale została znacznie rozbudowana w czasach Jana Zamoyskiego, a ogród lipowy z tego okresu przetrwał aż do 1939 r. Na kompozycję tej części składały się także sadzawka i zabudowania. Pałac „w włoskim stylu” z pawilonami wzniesiony na przełomie XVI i XVII w., z piękną biblioteką i okazałym wystrojem przetrwał do lat 60. XVIII w.⁴ Dawną okazałą sadzawkę, nad którą stał pałac, dzieło jeszcze Piotra Chwalczewskiego, zasypano w latach 60. XX w. Obecnie ta część założenia nie jest zachowana nawet śladowo.

Część folwarczno-ogrodowa o powierzchni ponad 8 ha zlokalizowana była ze względów higieniczno-estetycznych kilkaset metrów od rezydencjonalnego centrum. Oprócz zabudowań gospodarczych posiadała od chwili powstania w XVI w. do 1915 r. kwaterowy ogród użytkowy, założony na planie kwadratu z szesnastoma kwaterami (obsadzonymi szpalerami lip, klonów i jesionów), których ślady widoczne były jeszcze w latach 80. XX w.⁵

Schemat rozplanowania założenia dworsko-ogrodowego w Dobrzyniewie w 1602 r.
- próba rekonstrukcji na podstawie inwentarza z 1602 r. (AGAD. ASK) - opr. J. Maroszek

Część młyńsko-przemysłowa założona została nad samą Supraślą w 1561 r. jako inwestycja niebywale kosztowna, w skład której wchodziły: staw na nowo wykopanym korycie Supraśli⁶ i młyn z kilkoma kołami, przy którym funkcjonował tartak, a w XVIII w. papiernia. W latach 30. XIX w. urządzono tu fabrykę sukienną i zbudowano kompleks budynków fabrycznych⁷. Teren fabryki (należącej w końcu XIX w. do Gierca, a później do spółki Ribbert et Jacoby, obsadzono jesionami i lipami.

Poszczególne części założenia w Dobrzyniewie na mapie a 1868 r.
AP Białystok, Grodzieńska Komisja Lustracyjna, nr 148

W czasie I wojny światowej spalono część fabryki, a w ocalałych budynkach w latach 1923-1932 mieściła się fabryka noży i sztućców Gerlacha i Kobylańskiego. W 1944 r. istniejące wciąż hale fabryczne zniszczono, a po II wojnie światowej przebudowano na młyn, wokół którego zachowały się ozdobne nasadzenia drzew.⁸

Fabryka w Dobrzynieiwe Fabrycznym w 1915 r.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, kolekcja zdjęć niemieckich

Fabryka w Dobrzynieiwe Fabrycznym w 1915 r.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, kolekcja zdjęć niemieckich

Część handlowa usytuowana była wokół karczmy, między rezydencją a mostem na Supraśli. Część ta przetrwała od końca XVI w. do I wojny światowej, a w roku 1932 jej teren został rozparcelowany, po czym, podobnie jak część rezydencjonalną, zajęła go zabudowa wsi.

Ogród dworski w Dobrzyniewie Fabrycznym - widok od strony stawu na przebudowany budynek młyński
i otaczający go starodrzew - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Bialystok, nr D 2326

Podziały własnościowe, parcelacje i uprzemysłowienie dawnych dóbr królewskich doprowadziły do zaniku kompozycji dawnej części rezydencjonalnej i dawnej części handlowej założenia. Roślinność i kompozycja pozostałych części (też prawie całkiem zniszczonych) zawierają ślady pierwotnego układu (drogi, stawy na rzece, most, niektóre stare drzewa) oraz szereg elementów pochodzących z okresów późniejszych. W latach 80. XX w. rosło tam 20 gatunków drzew i krzewów (głównie krajowych), a najstarsze okazy lip i jesionów, liczące 80-100 lat zachowały się w części fabrycznej i przy dawnej alei dojazdowej do młyna. Zwracały też uwagę liczące około 50 lat drzewa wyrosłe z odrostów po wyciętych starych drzewach części rezydencjonalno-ozdobnej i folwarczno-ogrodowej, świadczące o istnieniu tu dawnej kompozycji. Poza tym, w sąsiedztwie doliny rzeki rosły naturalne lasy i zagajniki o składzie gatunkowym charakterystycznym dla siedlisk wilgotnych.⁹

Plany dwóch częsci założenia dworsko-ogrodowego w Dobrzyniewie - stan z 1979 r.
Plany sporządzone dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej
założenia dworsko-ogrodowego w Dobrzyniewie Fabrycznym z 1979 r.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Dobrzyniewie Kościelnym, Dokument erekcyjny parafii z 1519 r.

² Maroszek Józef, Konfiskaty mienia mieszkańców Białostocczyzny po wojnie z Rosją 1812 r. [w:] Rubieże, z. 1, Białystok 1992, poz. 17; Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 17; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6861

³ Chomętowski Władysław, Materiały do dziejów rolnictwa, Warszawa 1876, t. II, s. 244-246; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. LVI, K II, f. 76-76v; Maroszek Józef, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000

⁴ Archiwum Państwowe w Krakowie, Zbiór Zygmunta Glogera, nr 478; AGAD, Archiwum Roskie, nr 2/87; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315, s. 18

⁵ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 98, Mapa szczególna województwa podlaskiego zarządzona z innych wielu map miejscowych tak dawniej, jak i świeżo odrysowanych, tudzież gościńcowych i niewątpliwych wiadomości – wszystko według reguł geograficznych i obserwacji astronomicznych przez Karola de Pertees pułkownika i generała J.K.Mci 1795 r., Skala 1:225; AP Białystok, Grodzieńska Komisja Lustracyjna, nr 36 i 148, Obscij plan III casti Knysinskago imenja sostajascago v lennom vledenii grafa Krasinskago… 1862 g., Skala 1:21000, nr 148, Kopja z lustracjonnych planov zemlam folvarka Dobżineva Sostojascich v lennom vladenii grafov Krasinskich… 1868 g.; Topograficeskaja karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000

⁶ von Lehndorf Ernst, Tagebucher nach sejner Kammerhernzeit, Lotzen 1920

⁷ Krasiński Zygmunt, Sto listów do Delfiny, Warszawa 1966

⁸ Informacje ustne Stępień Haliny, zam. w Dobrzyniewie Fabrycznym

⁹ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dobrzyniewie Fabrycznym, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowego w Knyszynie PGR, maszynopis w zbiorach Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 37, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 86-87

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Dobrzyniewo Fabryczne, józef maroszekKategoria:dworski