Hornostaje

Ogród dworski – barokowy ogród kwaterowy o funkcjach ozdobno-użytkowych, powstały w końcu XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Hornostaje

Gmina: Mońki

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym w kierunku wschodnim, wśród pól i lasów, w sąsiedztwie gościńca knyszyńskiego

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Hornostajach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark w Hornostajach założono w II połowie XVI w.¹ na „pustych włókach” istniejącej od XVI w. lecz słabo zasiedlonej wsi Hornostaje².

27 sierpnia 1568 r. Anna Radziwiłłówna Kiszczyna wojewodzina witebska, właścicielka dóbr goniądzkich, w których położne były Hornostaje, nadała Krzysztofowi Zembrowskiemu, za wierną służbę i za protekcją swego syna Jana Kiszki, krajczego litewskiego, 3 włóki ziemi zwane Piotrowszczyzna i 1 włókę we wsi Hornostajach.³ Zapoczątkowało to istnienie założenia dworskiego w Hornostajach.

W 1674 r. wieś chłopska należała do folwarku Potoczyzna, wydzierżawianego wówczas pani Odkińskiej. W 1676 r. funkcjonowały w Hornostajach dwa folwarki należące do Jana i Krzysztofa Pisanków. Grunty folwarczne starostwa stanowiły awuls starostwa goniądzkiego,⁴ od którego zostały ostatecznie oddzielone na mocy ustawy sejmowej z 1792 r. o wyprzedaży królewszczyzn (do tego czasu interesujący nas folwark w Hornostajach pozostawał królewszczyzną wchodzącą okresowo w skład starostw goniądzkiego i knyszyńskiego). Posesorami awulsu byli w 1784 r. Dzierżkowie,⁵ którzy być może wykupili ten majątek po uchwaleniu ustawy o wyprzedaży królewszczyzn.

Wznieśli oni w Hornostajach dwór, który otoczyli regularnym kwaterowym ogrodem, przedzielonym pośrodku drogą, stanowiącą przedłużenie lipowej alei dojazdowej, łączącej siedlisko dworskie z traktem do Moniek. Od południa ogrody zamykał rząd trzech sadzawek, ulokowanych po obu stronach alei dojazdowej, a od zachodu kanał. Zabudowania gospodarcze sąsiadowały z drogą do wsi. Inna droga biegła do łąk i podkreślała jedną z poprzecznych osi założenia.

Po III rozbiorze Polski władze pruskie (które przejęły część dawnych królewszczyzn) przekazały w 1800 r. majątek w dzierżawę Marcinowi Filipowiczowi. Po traktacie Tylżyckim w 1807 r. zwrócono go Dzierżkom. W czasie wojen napoleońskich majętność uległa spustoszeniu i została obciążona długami, toteż w 1838 r. Adam Dzierżek sprzedał Hornostaje wraz z należącymi do nich wsią Oliszki i karczmą małżeństwu Hoferom. Po 1861 r. majątek liczył 550 dziesięcin ziemi (około 605 ha). Po 1863 r. majątek ten przejął po Józefie Hoferze jego syn Jan. Przed 1884 r. odziedziczył Hornostaje wnuk Jana Hofera – Józef Roszczewski, który znacznie przebudował siedzibę. Wzniósł nowy kompleks obszernych budynków gospodarczych otaczających duże podwórze położone w północnej części założenia na głównej osi kompozycji. Przy podwórzu stała tam też nowo wzniesiona służbówka. Nowy, murowany dwór wzniesiony został w południowej części ogrodu frontem do głównej alei, w sąsiedztwie jednej z sadzawek. Założono też nowe sady na północ i zachód od dotychczasowego ogrodu, który w tym czasie miał charakter ozdobno-użytkowy i zachowywał część dawnych podziałów kwaterowych. W alei dojazdowej dosadzono nowych lip. Po rozbudowie całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 10 ha. W 1902 r. zaciągnięto w Wileńskim Banku Ziemskim pożyczkę na 66 lat obciążającą majątek Hornostaje. Na przełomie XIX i XX w., aby zmniejszyć zadłużenie majątku Józef Roszczewski założył w Hornostajach cegielnię położoną około 1,5 km od dworu, co jednak nie zlikwidowało trudności finansowych majątku.⁶ Poniósł też znaczne straty w czasie działań wojennych 1915 r.

W 1922 r. Józef Roszczewski sprzedał dobra Hornostaje wraz z cegielnią Janowi Stanisławowi Wołkowskiemu, który do 1926 r. rozsprzedał wszystkie grunty majątku pozostawiając sobie tylko cegielnię i siedlisko dworskie, które po bankructwie właściciela w 1935 r. zostało bardzo zaniedbane.⁷

W latach następnych i po II wojnie światowej nastąpiła szybka likwidacja dawnej kompozycji. Rozebrano dwór i większość budynków gospodarczych, przebudowano służbówkę i zamieniono spichlerz dworski na oborę. W dawnej części gospodarczej wzniesiono zabudowania dwóch zagród chłopskich. Zlikwidowano większość sadów i usunięto z ogrodów drzewostan ozdobny.⁸

Ogród dworski w Hornostajach - widok z szosy na aleję dojazdową - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2305

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji pozostały: lipowa aleja dojazdowa, sadzawka, kanał oraz ślady po dwóch innych sadzawkach. Poza tym, część granic ogrodu i kwater podkreślały pasy zarośli, które zajęły miejsce dawnych szpalerów. Dość uboga roślinność obiektu składała się w tym czasie z 25 gatunków drzew i krzewów. Starodrzew tworzyły lipy alei dojazdowej i kilka pojedynczo rosnących drzew innych gatunków. Najstarszymi drzewami były 4 lipy posadzone na przełomie XVIII i XIX w. i kilka lip posadzonych około połowy XIX w. Inne lipy alei oraz pozostałe stare drzewa posadzono w końcu XIX w. lub w okresie międzywojennym XX w. Szczątki dawnej kompozycji były osłonięte od zachodu lasem, a od północy zabudowaniami wsi i nie odgrywały w krajobrazie szczególnej roli. Zwracała tylko uwagę aleja lipowa, dobrze widoczna z szosy prowadzącej do Moniek.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 23

² Pociecha Władysław, Królowa Bona, t. III, Poznań 1958, s. 163; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910, s. 178

³ AGAD. Kapicjana, nr 42, s. 452-453, nr 43, s. 202-205; AGAD, Księga ziemska bielska, nr 2, k. 382v-383; Kloza J., Maroszek Józef, Dzieje Goniądza. W 450 rocznicę praw miejskich, Białystok-Goniądz 1997, s. 134-135

⁴ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 70, k. 833v, dz. LXVI, k. 11, f. 58; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, k. 707

⁵ CAH w Wilnie, F. 694, op. 1, nr 3994, k. 228-231v; Biblioteka Akademii Nauk w Kijowie, nr I.6009; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego  roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie t. IV, Białystok 1993, s. 193-293

⁶ Archiwum Akademii Nauk w Wilnie, F. 160, op. 1, nr 855; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 102, 119, 2780, 4338, 4342, 4748, 5594, 5921, 7839; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890; Ułaszczyk Mikołaj, Materiały do dziejów obwodu białostockiego w latach 1808-1845 [w:] Rocznik Białostocki 1961, t. II, s. 333-374; Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hornostajach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hornostajach Cegielni, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 44, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 97-98

⁷ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 117; AP Białystok, Zbiór Kartograficzny, Sawicki N., Szkic części majątku Hornostaje, Skala 1:5000

⁸ Informacje ustne p. Januszewskiego i p. Wasilewskiego, zam. w Hornostajach

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hornostajach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 44, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 97-98

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Hornostaje, józef maroszekKategoria:dworski