Żabików

Park pałacowy - barokowy, powstały w XVII w. na miejscu szesnastowiecznej, renesansowej rezydencji dworskiej i rozwijany w XVIII w., częściowo przebudowany w II połowie XIX w., a na początku XX w. częściowo przekomponowano w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Żabików

Gmina: Radzyń Podlaski

Położenie obiektu: w otwartym, płaskim terenie, przy drodze z Bedlna do Radzynia Podlaskiego (na północny-zachód od tej drogi), w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań wsi

Początki założenia dworsko-ogrodowego w Żabikowie sięgają XVI wieku. Miejscowość ta wchodziła w skład dóbr Bartłomieja Kazanowskiego, który miał majątki w różnych miejscach staropolskiego powiatu radzyńskiego i oprócz Żabikowa posiadał m.in. Białkę oraz pewne działy w Radzyniu.¹

Bartłomiej Kazanowski był dworzaninem królewskim, a następnie sędzią ziemskim łukowskim.² Z racji na kontakty z dworem królewskim urządził zapewne swoją siedzibę według nowych prądów estetycznych i dał jej reprezentacyjny wygląd. Można więc przypuszczać, że w Żabikowie istniały obok dworu renesansowe ogrody użytkowe i ozdobne.

Bartłomiej Kazanowski zmarł w 1538 r. Dobra po nim przejął jego syn Jan, znany działacz ariański, który prawdopodobnie kontynuował rozpoczęte przez ojca przyozdabianie siedziby w Żabikowie. Za jego czasów założenie powiększyło się o nowy obiekt - zbór ariański.³ W roku 1552 było w Żabikowie 24 poddanych, którzy zapewne odrabiali pańszczyznę w żabikowskich dobrach.⁴

W roku 1576 Jan Kazanowski został kasztelanem zawichojskim, a w roku 1579 podsędkiem łukowskim, zaś w 1589 r. sędzią ziemskim łukowskim.⁵ W końcu XVI w. dobra żabikowskie przejął syn Jana Kazanowskiego, który w 1606 r. odnotowany został w źródłach jako rokoszanin.⁶

Prawdopodobnie w XVI wieku lub na początku wieku XVII wykształcił się w Żabikowie ogród ozdobny zajmujący w przybliżeniu teren późniejszej północno-wschodniej części parku. Składał się on z co najmniej sześciu kwater otoczonych alejami i szpalerami. Chociaż zamknięty, prostokątny teren ogrodu był jednak powiązany kompozycyjnie z dworem i innymi zabudowaniami stojącymi przypuszczalnie przy drodze do Radzynia Podlaskiego. Miał też, co również charakterystyczne dla baroku, główną oś kompozycyjną przebiegającą przez dziedziniec przed dworem, dwór i położony za dworem ogród. Dwór wzniesiony został w wieku XVI lub na początku wieku XVII i został w wieku XIX przebudowany (a w formie nadanej mu po przebudowie istnieje do dzisiaj).⁷ Pierwotnie był to parterowy budynek z kamienia i cegły z dwoma alkierzami, zapewne piętrowymi. Przed dworem znajdowało się rozległe, otoczone zabudowaniami wnętrze będące w części dziedzińcem, a w części być może zajęte przez ozdobne kwatery ogrodowe (późniejsze partery). Na zachód od założenia stała murowana kapliczka z figurą św. Jana, ustawiona przy drodze do Radzynia.⁸ Biorąc pod uwagę okres powstania tej kompozycji można stwierdzić, że miała ona szereg cech prekursorskich stylu barokowego i była cennym ogniwem łączącym sztukę ogrodową renesansu i baroku.

W wieku XVIII utrzymywano dotychczasowy schemat kompozycyjny, chociaż dokonywane być musiały zmiany w wystroju kwater ogrodowych u ulegała zmianie zgodnie z panującymi modami kompozycja parterów ogrodowych. Musiały też powstawać nowe zabudowania gospodarcze i mieszkalne, jednak nie naruszały one ukształtowanego wcześniej podziału funkcjonalnego terenu. Istniał już wtedy prostokątny staw położony na zachód od dworu oraz istniały kwaterowe sady przylegające do ogrodu ozdobnego od strony południowo-wschodniej, co do których nie ma pewności czy nie pochodziły one jeszcze z kompozycji siedemnastowiecznej. Regularne kompozycje roślinne ogrodu ozdobnego były systematycznie uzupełniane i to nie tylko w wieku XVIII, ale także na przestrzeni wieku XIX.

Mimo, iż nie zachowała się większość elementów założenia podkreślić trzeba, że pierwotna jego kompozycja cechowała się duża trwałością gdyż jej fragmenty były na przestrzeni wieków odtwarzane, co sprawia, że dziś można dość dużo powiedzieć i o pierwotnym układzie i o jego zmianach. Bardzo trwałe były bowiem osie kompozycyjne, granice poszczególnych części funkcjonalnych, miejsca lokalizacji zabudowań, dwie równoległe drogi jedne wyznaczające granice założenia, a także niektóre szpalery i aleje.

W wieku XIX właścicielami Żabikowa byli Ośmiałowscy - m.in. Zabików należał do Włodzimierza Ośmiałowskiego, zmarłego w 1873 r., a następnie do jego syna Stanisława (wymienianego jako właściciel w roku 1927), potem zaś do Karola Ośmiałowskiego, władającego majątkiem aż do 1939 r.⁹

W I połowie XIX w. nadbudowano nad korpusem dworu piętro w wyniku czego nabrał on wyglądu pałacu, a także dokonano pewnych zmian w jego sąsiedztwie, m.in. przed pałacem urządzono kolisty podjazd. Pochodzące z II połowy XX w. nasadzenia parkowe wskazują jednak na to, że utrzymywana była nadal regularna forma ogrodu, a więc dokonywane zmiany nie naruszały zasadniczo barokowego schematu kompozycyjnego. Rozbudowano za to użytkowe części założenia, stawiając nowe budynki na północny-zachód od parku i tam też lokalizując nowe ogrody użytkowe. W starej części gospodarczej także wznoszono nowe budynki w miejsce starych. W II połowie XIX w. wzniesione też zostały czworaki w południowej części założenia - po obu stronach drogi do Radzynia. Wytyczono ponadto nową drogę dojazdową (od strony Białej), łączącą się z drogą do Radzynia obok kapliczki z figurą św. Jana. Drogę tę obsadzono wierzbami, które potem przystrzygano. Trakt ten był starannie utrzymywany i niedostępny dla miejscowej ludności, a nawet zamykany szlabanem gdyż służyć miał wyłącznie mieszkańcom i gościom dworu.¹⁰

W roku 1880 obszar folwarku Żabików wynosił morgów 934 (około 467 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 629 (około 314,5 ha), łąk morgów 123 (około 62,5 ha), pastwisk 21 (około 10,5 ha) i nieużytków morgów 33 (około 16,5 ha). Budynków murowanych stało w założeniu 4, a drewnianych 21.¹¹

Na początku XX w. założenie uległo pewnym przeobrażeniom. Zapewne regularny układ ogrodu ozdobnego niezbyt odpowiadał panującej modzie i gustom właścicieli, bo starali się oni przekształcić ogród w krajobrazowy park, co polegało przede wszystkim na usunięciu części regularnych nasadzeń parkowych, wprowadzeniu trawników do wnętrz ogrodowych i posadzeniu w tych wnętrzach nieregularnych grup drzew i krzewów. Niewielka powierzchnia części ozdobnej przekomponowywanej na swobodny park uniemożliwiała jednak stworzenie tu kompozycji stricte krajobrazowej, toteż całość nabrała po tych przekształceniach charakteru dość eklektycznego. Około 1903 r. ustawiono też w parku figurę Matki Boskiej, którą otoczono kwiatami.¹²

Proces przekształcania parku kontynuowany był w okresie międzywojennym. Posadzono wówczas wiele brzóz i świerków (w tym świerki dookoła figury Matki Boskiej), zajmujących dość znaczne połacie wnętrz parkowych. Zarówno ubogi skład gatunkowy ówczesnych nasadzeń (łatwo dostępnych świerków, brzóz, czasem lip lub grabów), jak i ich często chaotyczna kompozycja wskazują na to, że na przebudowę parku nie dysponowano większymi środkami finansowymi. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 9 ha.

W tym czasie dobra żabikowskie były mocno zadłużone w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. W roku 1927 ówczesny właściciel dóbr Stanisław Ośmiałowski uzyskał zgodę na parcelację majątku, a pieniądze uzyskane tą drogą przeznaczył na zaspokojenie wierzycieli. Przed parcelacją obszar majątku wynosił 416 ha, z czego gruntów ornych było 258 ha, łąk 46 ha, lasu 78 ha, ogrodów i pod zabudowaniami 6 ha oraz dróg i nieużytków 8 ha. Parcelacją objęto wówczas grunty orne o powierzchni 153 ha.¹³

Mimo różnych starań majątek w Żabikowie nie był tak rentowny aby można było spłacić zaciągnięte przed I wojną światową pożyczki toteż z inicjatywy Towarzystwa Kredytowego Żabików został w 1939 r. wystawiony na licytację, która jednak z powodu wybuchu wojny nie doszła do skutku.¹⁴ Przed 1939 r., oprócz pałacu stały na terenie założenia następujące budynki: rządcówka, oficyna, kuchnia przy samym pałacu, magazyn, wozownia, stajnia cugowa, spichrz, bażanciarnia, lodownia, 3 czworaki, stodoła oraz budynki inwentarskie. Większość tych zabudowań pochodziła z II połowy XIX w.

Podczas wojny w pałacu kwaterowały wojska niemieckie. W roku 1944, po wkroczeniu oddziałów radzieckich, pałac został rozgrabiony przez okoliczną ludność. Niedługo po tym majątek został rozparcelowany, a w pałacu urządzono szkołę podstawową, która przejęła także park i teren przed pałacem.¹⁵

Większość zabudowań dworskich została po wojnie rozebrana, a na miejscu dziewiętnastowiecznych zabudowań i ogrodów położonych w północno-zachodniej części założenia urządzono w latach 50. chmielnik.¹⁶

Około 1962 r. pałac został wyremontowany - poszerzono wówczas okna na parterze w elewacji głównej oraz przekomponowano dojazd do pałacu. Przed pałacem urządzono natomiast boisko oraz plac z przyrządami gimnastycznymi. W tym samym czasie w budynku dawnej rządcówki umieszczono przedszkole, a przed tym budynkiem ustawiono przyrządy do zabaw dla dzieci i urządzono niewielki kolisty kwietnik.

Teren dawnej części gospodarczej położony na zachód i północny-zachód od pałacu i parku był po wojnie początkowo użytkowany przez Gminną Spółdzielnię, a po 70. SKR urządziła tu warsztaty i hodowlę drobiu. Powstały wtedy: magazyn, budynek gospodarczy, wiata i kurnik. Podwórze otrzymało nawierzchnię z trylinki. Plac z trylinki urządzono też w sąsiedztwie stawu, obok którego usytuowano także kanał naprawczy dla samochodów. Przy kurniku stojącym na północny-zachód od parku ogrodzono siatką duży wybieg. Część terenu dawnych zabudowań gospodarczych zajęły pola uprawne. Pola i zagrody chłopskie zajęły też część dawnego sadu, dawny ogród warzywny i część terenu po dawnych czworakach.¹⁷

Założenie było więc w okresie powojennym systematycznie dewastowane. Dewastacja ta objęła nie tylko rozparcelowane użytkowe części założenia, ale także teren parku i wnętrza przed pałacem. W pierwszej kolejności zniszczono sad, ogrody użytkowe oraz zabudowania inwentarskie stojące w północno-zachodniej części założenia i na północny zachód od wnętrza przed pałacem. Wycięto też stary drzewostan użytkowych części założenia. W parku wydeptano wiele ścieżek, urządzono boisko i posadzono trochę nowych drzew. Wypadła część starych drzew ogrodowych, a miejscami pojawiły się zarośla. Ponadto ogrodzono siatką teren szkolny z trzech stron, a we wnętrzu przed pałacem posadzono żywopłoty przy siatce i przy drodze do pałacu. Na wschód od pałacu wzniesiono natomiast murowany budynek gospodarczy, w którym mieściły się także ubikacje. Zniszczenie części kompozycji sprawiło, że obszar, na którym zachowały się jakieś elementy dawnej kompozycji skurczył się do około 3 ha.

Do lat 80. XX w. z kompozycji powstałej w Żabikowie na przełomie XVI i XVII lub wcześniej zachowały się: czytelne granice założenia od strony północno-wschodniej i północno-zachodniej, droga poprowadzona wzdłuż osi głównej, wnętrze przed pałacem (po dawnym dziedzińcu) i zasada obsadzania dróg alejami (chociaż drzewostan tych alei był późniejszy). Zachowały się też inne elementy istniejące w wiekach XVII i XVIII: granice sadów (podkreślone przez rów z wodą), staw, kapliczka z figurą św. Jana, 4 osiemnastowieczne lipy, a także niewielka liczba drzew sadzonych w I połowie XIX w., kiedy to barokowa kompozycja była kontynuowana. Z elementów dziewiętnastowiecznych przetrwały: forma dworu, część magazynu z I połowy XIX w., rządcówka z końca XIX w. (wykorzystywana jako przedszkole), magazyn z końca XIX w. (wykorzystywany na warsztaty), czworak z końca XIX w. oraz duża ilość drzew parkowych świadczących o systematycznym odnawianiu dawnej regularnej kompozycji nasadzeń. Spośród elementów wprowadzonych na początku wieku XX zachowały się kapliczka z figurą Matki Boskiej oraz niewielka ilość drzew parkowych. Z okresu międzywojennego XX w. zachowała się ponadto spora ilość drzew parkowych.

W roku 1983 roślinność obiektu składała się z 31 gatunków drzew i krzewów pozostających w różnym wieku. Prawie cały starodrzew grupował się w północno-wschodniej, położonej za pałacem części parku, a na pozostałych terenach rosły tylko 23 stare drzewa. Cztery najstarsze lipy obiektu pochodziły z końca XVIII lub z początku XIX wieku. Były to: dwie lipy rosnące w północnym roku parku, mające średnice pni 170 i 120 cm oraz dwie lipy rosnące przy południowo-wschodniej granicy parku, mające średnice pni 130 i 103 cm. Z I połowy XIX wieku zachowały się: lipa o średnicy pnia 97 cm, rosnąca przy południowo-wschodniej granicy parku oraz lipa o średnicy pnia 100 cm, rosnąca na północny-wschód od pałacu. Duża część starych drzew pochodziła z II połowy XIX w. - jak lipy, graby, kasztanowce, wierzby i brzozy o średnicach pni 50-85 cm. Grupowały się one w regularnych alejach i szpalerach lub ich pozostałościach, a tylko nieliczne rosły pojedynczo między alejami. Najliczniejsze były w parku stare drzewa pochodzące z nasadzeń dokonywanych na początku XX w. i w okresie międzywojennym. Do tej grupy należały drzewa różnych gatunków gęsto porastające północno-wschodnią część parku.

Oprócz drzew starych w obrębie założenia rosło sporo młodych drzew sadzonych w okresie powojennym XX w. Prawie nie występowały natomiast samosiewy ani zarośla. Rosło tu tylko kilka grup krzewów oraz niewielka liczba krzewów pojedynczych. W południowej części parku występowały też żywopłoty z karagan, ligustru, klonów jesionolistnych i róż dzikich.

Mimo iż niezbyt duży, teren założenia stanowił w latach 80. XX w. zwarty kompleks zieleni położony w sąsiedztwie zabudowań wiejskich. Park był z zewnątrz dobrze widoczny od północy i zachodu. Natomiast wnętrze parku pozostawało zamknięte widokowo i ogrodzone. Po przekształceniu części gospodarczej, usunięciu starych drzew z terenu między pałacem a drogą do Radzynia, wycięciu sadu i ulokowaniu w sąsiedztwie obiektu nowych zagród wiejskich, jego rola w krajobrazie znacznie zmalała. Starodrzew skupiony w północno-wschodniej części parku był odsunięty od drogi do Radzynia i zasłonięty nowymi zabudowaniami, toteż nie przedstawiał się tak dobrze jak dawniej. Mimo to, teren parku był dość cenny pod względem przyrodniczym.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Pałac w Żabikowie - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1552, s. 393, Rejestr poborowy1580, s. 423; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 480-483 (hasło Radzyń)

² Polski Słownik Biograficzny, t. XII, Warszawa 1967 (hasło Kazanowski Jan herbu Grzymała)

³ Polski Słownik Biograficzny, t. XII, Warszawa 1967 (hasło Kazanowski Jan herbu Grzymała)

⁴ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1552, s. 393

⁵ Polski Słownik Biograficzny, t. XII, Warszawa 1967 (hasło Kazanowski Jan herbu Grzymała)

⁶ Polski Słownik Biograficzny, t. XII, Warszawa 1967 (hasło Kazanowski Jan herbu Grzymała)

⁷ Katalog zabytków, powiat Radzyń, hasło Żabików, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Katalog zabytków, powiat Radzyń, hasło Żabików, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Inskrypcja na nagrobku Włodzimierza Ośmiałowskiego na cmentarzu parafialnym w Radzyniu Podlaskim; AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 3537; AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 292, maj. Żabików

¹⁰ Informacje ustne Matenkowskiego Jana, zam. w Żabikowie

¹¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 14-17

¹² Informacje ustne Paska Władysława, zam. w Żabikowie

¹³ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 3537, akta parcelacji majątku Żabików

¹⁴ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 292, maj. Żabików

¹⁵ Informacje ustne Gomółki Jana, zam. w Żabikowie

¹⁶ tzw. mapa obrębowa powiaty radzyńskiego, skala 1:25000, Służba Topograficzna Wojska Polskiego, około 1926

¹⁷ Informacje ustne Paska Władysława, zam. w Żabikowie

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żabikowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczne WIG 1938, skala 1:100000, pas 41, słup 35

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, ŻabikówKategoria:pałacowy