Łabuniue 1

Ogród pałacowy - barokowy, powstały w II połowie XVIII w. około 700 m na wschód od wcześniejszej siedziby dworskiej, w II połowie XIX w. częściowo przekształcony w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Łabunie

Gmina: Łabunie

Położenie obiektu: na dość płaskim, trapezowatym terenie leżącym w otoczeniu pól uprawnych na zachód od wsi Łabunie

Pałac i część ogrodu w Łabuniach - widok z lotu ptaka - stan współczesny

www.labunie.archiwa.org

Pierwotny dwór w Łabuniach istniał już w XV wieku i być może był zlokalizowany przy trakcie łączącym Lublin z Lwowem w rejonie późniejszego pałacu Szeptyckich, wybudowanego w 1922 r. lub parku otaczającego ten pałac. Jednak rozwój przestrzenny siedziby łabuńskiej aż do XVIII wieku nie jest znany, do tego stopnia, że nie ustalono nawet dokładnej lokalizacji pierwotnej siedziby dworskiej.

W 1435 r. erygowano w Łabuniach parafię rzymskokatolicką.¹ W 1462 r, Światosław Łabuński, zapewne właściciel Łabuń, był członkiem czteroosobowej delegacji przedstawicieli szlachty ziemi bełskiej, która przekazała zamek w Bełzie i ziemię bełską po administrację królewską.² Rejestr poborowy z 1472 r. informuje, że „pan łabuński" zapłacił podatek od 32 łanów ze swoich dóbr we wsi Łabunie i Wierzbie.³

Dobra Łabunie należały więc w XV wieku do rodziny Łabuńskich herbu Zagłoba, co poświadcza wzmianka z 7 sierpnia 1483 r., która mówi o Janie Łabuńskim herbu Zagłoba, który jako dziedzic Łabuń i Wierzbia dłużny „urzędnikowi prywatnemu Jana Wożuczyńskiego" 33 grzywny zobowiązał się zwrócić wymieniona kwotę do Bożego Narodzenia tegoż roku i gwarantował spłatę wsią Wierzbie wchodzącą w skład jego dóbr.⁴

W wieku XVI Łabunie znajdowały się we władaniu rodziny Oleśnickich herbu Radwan. W rejestrze poborowym z 1578 r. wymieniono Marcina Oleśnickiego jako właściciela dóbr, w skład których obok Łabuń wchodziły też Krynice, Niemirów i Polanów.⁵

W połowie XVII w. Łabunie przeszły na własność Zamoyskich, którzy skupowali ziemie położone w okolicach Zamościa. Stanisław Zamoyski (ojciec kanclerza) posiadał już w tym czasie połowę Łabuń, którą nabył przez zamianę z Janem Rogałą na wieś Czartowczyk. Później w wyniku małżeństwa Łukasza Oleśnickiego z córką Stanisława Zamoyskiego i następujących po tym spłat Łabunie w całości stają się własnością Zamoyskich. Dobra te nie weszły jednak w skład Ordynacji lecz stanowiły prywatną własność przedstawicieli rodu. W 1706 r. drogą zapisu testamentowego po Marcinie Zamoyskim otrzymał Łabunie jego syn Józef Tomasz. Ustalenia rodzinne stwierdzają, że ówczesny Ordynat „... kontentuje się.. Łabuniami, Łabuńkami i Wólką Łabuńską".⁶

Ordynat Józef Tomasz był bezdzietny i po jego śmierci odziedziczył dobra łabuńskie jego brat, szósty z kolei Ordynat Michał Zdzisław,⁷ który miał trzech synów, z których następnie dobra łabuńskie przypadły Janowi Jakubowi, żonatemu s siostrą króla Ludwiką Poniatowską.⁸

Jan Jakub Zamoyski za ulubioną swoją rezydencję obrał właśnie Łabunie, w których chętnie przebywał, nawet wówczas gdy stał na czele Ordynacji. Zapewne w tym czasie stara siedziba miała reprezentacyjny charakter i towarzyszyły jej ogrody ozdobne, ale musiała to być jednak siedziba zbyt mała, skoro mieszkając w starym dworze rozpoczął około 1740 r. budowę nowego pałacu. Trudno jest dokładnie ustalić datę rozpoczęcia jego budowy. Wiadomo, że Jan Jakub Zamoyski przebywał w Łabuniach w roku 1937, ale przystąpił do budowy nowego pałacu zapewne dopiero po ostatecznym podziale majątku po śmierci ojca (w 1735 r.). Targi działowe między nim a braćmi - starszym Tomaszem, wówczas ordynatem i młodszym Andrzejem - trwały aż do 1849 r. Zatem najwcześniej mógł zacząć budowę rezydencji około 1740 r. gdyż wcześniej byłby za młody (urodził się w 1716 r.) i za biedny, bo poza Łabuniami nic nie dziedziczył. Trudności w ustaleniu ścisłych dat budowy pałacu biorą się też stąd, że dokładne ewidencje wydatkowanych z kasy Ordynacji sum zachowały się dopiero od czasów gdy Ordynatem był Jan Jakub. Wtedy też w księgach, oprócz miejscowości należących do Ordynacji pojawiają się Łabunie. Można więc sądzić, że budowa pałacu trwała w latach 1740-1760.⁹

Wątpliwości budzi także sprawa autorstwa projektu, gdyż ani Efraim Schroeger¹⁰, ani D. Merlini,¹¹ ani jak podają niektórzy Józef de Kawe), nie znajdują potwierdzenia w przebadanych materiałach. W aktach tylko jeden raz wspomniano o architekcie, ale bez nazwiska i bardzo późno, bo dopiero w roku 1779.¹²

Budowa wielkiego i okazałego pałacu połączonego półkolistymi galeriami z dwiema oficynami powiązana została ze stworzeniem rozległego ogrodu. Prace nad jego urządzaniem trwały zapewne równolegle z budową pałacu, ale ukończenie nastąpiło nieco później. Dzięki temu, że założono go na terenie dotychczas niezasiedlonym można była nadać kompozycji bardzo klarowny, regularny kształt, niezakłócony żadnymi elementami pochodzącymi z czasów wcześniejszych.

W roku 1768 stacjonował w pałacu pułk piechoty rosyjskiej, który właśnie stąd wyruszył przeciw konfederatom barskim.¹³ Pobyt wojska przyniósł dewastację pałacu i całego założenia, gdyż tylko tym można wytłumaczyć, że tak niewiele lat po wybudowaniu poddano pałac i jego otoczenie gruntownemu remontowi w latach 1772-1781. Wzmocniono mury, reperowano okna, naprawiano blaszane pokrycie dachu, odnawiano boazerie i obicia pokoi pałacowych. Remontowano także oficyny. Na dużą skalę prowadzono prace w ogrodzie, zazwyczaj nazywanym „włoskim". Reperowano ogrodzenia, plantowano aleje, gracowano ścieżki, sadzono drzewa, głównie lipy i graby.¹⁴

W latach 1772-1774 zakupiono i zwieziono do Łabuń duże ilości materiałów budowlanych - cegły, wapna, piasku, gliny, drewna - do budowy tzw. nowego folwarku.¹⁵ Zlokalizowano go obok tzw. kasztelanki i drugiego pawilonu. W istocie nie był to typowy folwark, ale zespół reprezentacyjnych budynków ustawionych w czworobok, dodatkowo zamknięty murem. Budynki te związane były z obsługą rezydencji toteż nie było tam obór ani stodół, ale zapewne stajnia, wozownia, magazyny itp. Zresztą przy tym samym dziedzińcu stały też okazała oficyna kasztelanka i bliźniaczo do niej podobny pawilon. Funkcję folwarku przejęło bowiem po wzniesieniu nowego pałacu stare założenie dworskie (gdzie później, w latach 20. XX w. powstał inny pałac i kaligraficzny park) - zob. Łabunie - park pałacowy.

Powtarzają się w aktach wydatki „na robotnika w ogrodzie, ogrodnika Antoniego i ogrodniczka", remonty oranżerii, podbijanie gontami szopy w ogrodzie oraz „murowanie ogrodu za oficynami".¹⁶ Niedaleko pałacu wzniesiono też w ogrodzie dwa budynki gospodarcze zwane chałupkami.¹⁷ Ich dokładnej lokalizacji, podobnie jak i oranżerii, nie jesteśmy dziś w stanie określić. W tym samym czasie wybudowano również w ogrodzie „dworki na murawie" - prawdopodobnie ozdobne pawilony ogrodowe.

Prace przy odnawianiu pałacu, budowie nowego folwarku i przebudowie parku musiały być prowadzone na szeroką skalę. Świadczą o tym wydatki, które w latach 1779-1781 przeciętnie pochłaniały rocznie bardzo znaczną w owych czasach kwotę do około 10 tys. złotych.¹⁸

Mniej więcej od 1782 r. adnotacje o robotach przy pałacu stają się rzadsze, a ostatnie drobne wzmianki na ten temat pojawiają się w 1783 r.¹⁹ Zbiega się to z ustąpieniem w roku 1780 z funkcji Ordynata przez Jana Jakuba i objęciem jej przez jego brata ex kanclerza wielkiego koronnego Andrzeja. Sądzić jednak można, że remont pałacu i przebudowa całego założenia były już w tym czasie zakończone.

Współczesny temu okresowi opis Jana Jakuba Zamoyskiego i jego wspaniałej rezydencji zawierają pamiętniki Kajetana Koźmiana (s. 57-58). Pałac i ogród łabuński wymienia też Geografia... Kuropatnickiego.²⁰

Całe założenie posiadało późnobarokowy, osiowy, klasycyzujący układ przestrzenny. Przed pałacem mieścił się duży eliptyczny podjazd z gazonem pośrodku. Otaczały go też oficyny, „kasztelanka" i mur zamykający dziedziniec gospodarczy. Od zabudowań biegły w kierunku południowo-wschodnim cztery proste, równoległe do siebie aleje, przecięte kilkoma poprzecznymi. Piąta, równoległa do nich droga prowadziła prawdopodobnie wzdłuż południowo-zachodniej granicy ogrodu i była obsadzona jesionami. Położone najbliżej pałacu trzy prostokątne wnętrza między alejami zajmowały partery ogrodowe. Niestety, wygląd tego salonu ogrodowego nie jest dziś znany. Jego oś główną wyznaczała aleja kasztanowców biegnąca na wprost pałacu, przechodząca dalej w aleję grabową. Dwie boczne w stosunku do niej aleje obsadzono lipami, a skrajną (północno-wschodnią, analogiczną do nieistniejącej południowo-zachodniej) obsadzono jesionami. Wzdłuż dróg poprzecznych rosły lipy lub graby. Wydłużone prostokątne wnętrza leżące poza salonem ogrodowym zajęte być musiały przez mniej wystawne partery i boskiety z gabinetami ogrodowymi. Wzniesiono też w ogrodzie oranżerię, altany lub pawilony (wspomniane wcześniej „domki na murawie") oraz dwa budynki gospodarcze.

Do tego reprezentacyjnego ogrodu ozdobnego przylegała od północy i wschodu gęsto zadrzewiona część założenia, pełniąca zapewne funkcję zwierzyńca, ale służąca również celom rekreacyjnym. Z ogrodu ozdobnego wydzielono murem obok zabudowań gospodarczych prostokątny ogród użytkowy, przeznaczony głównie na inspekty.

Całość założenia zajęła regularny trapezowaty teren, do którego wiodła od zachodu prosta aleja dojazdowa obsadzona jesionami. Ale znaczenie miał też sposób przeprowadzenia innych dróg dojazdowych i formowania widoków na zespól zabudowań i ogród. Prowadzącą do podjazdu od traktu Zamość - Tomaszów Lubelski aleję jesionową przecinała położona około 150-200 m od ogrodu droga pozwalająca na oglądanie założenia z pewnej odległości. Stanowiła ona kontynuację drogi biegnącej z Wólki Łabuńskiej wzdłuż północnej granicy leśnej części parku. Podróżni nadjeżdżający z tej strony musieli więc ominąć łukiem park od północy i mieli możność podziwiania zabudowań od frontu. Droga ta pierwotnie nie była obsadzona drzewami, jak to ma miejsce obecnie, gdyż zasłaniałoby to pożądaną perspektywę.

Zwracała uwagę dokładna symetryczność kompozycji, w której na południowy-wschód od pałacu, oficyn i dziedzińca gospodarczego wytyczono pięć długich, równoległych do siebie alei (przeciętych alejami poprzecznymi). Elementy usytuowane po jednej stronie osi głównej miały tu swoje odpowiedniki po drugiej stronie. Istniały więc tam dwie symetrycznie ułożone aleje lipowe, dwie aleje jesionowe i dwie oficyny. Oś główna była natomiast akcentowana inaczej, bo nasadzeniami kasztanowców i grabów. Odpowiednika nie miały tylko budynki skupione przy dziedzińcu gospodarczym, ale i one odznaczały się pewną symetrycznością widoczną np. we wzniesieniu dwóch bliźniaczych pawilonów. Intrygujące było w tej symetrycznej kompozycji pojawienie się wnętrza zajmującego północny narożnik ogrodu. Można więc snuć przypuszczenia, czy nie stały tam niegdyś budynki, których dziś nie potrafimy zlokalizować, np. oranżeria, czy stajnia. Wtedy bowiem i zabudowania przy dziedzińcu posiadałyby swój symetryczny odpowiednik.

Jan Jakub Zamoyski zmarł w Łabuniach 4 kwietnia 1790 r., a majątek po nim odziedziczył siostrzeniec Michał Hrabia Wielhorski.²¹ Od 1817 r. właścicielką Łabuń była Tekla ze Stadnickich Grzębska.²² Córka Grzębskiej Antonina wniosła Łabunie w posagu Feliksowi Amorowi Tarnowskiem.²³

Własnością Tarnowskich pozostawały Łabunie do końca XIX wieku. Za czasów tych właścicieli ogród został częściowo przekształcony w duchu krajobrazowym ale zachowano przy tym regularny układ wnętrz i alei, a nawet zostały one uzupełnione nowymi nasadzeniami. Przebudowa polegała więc głównie na tym, że miejsce dawnych parterów zajęły trawiaste wnętrza, a część pierwotnie prostych szpalerów i boskietów zastąpiły nieformowane aleje oraz swobodne grupy drzew i krzewów. Powstały też płynnie poprowadzone drogi spacerowe w północnej i północno-wschodniej, leśnej części parku. Na jej skraju, przy skrzyżowaniu alei jesionowej z drogą zamykającą regularną część parku, pogrzebano powstańców z 1863 r., usypano kurhan i ustawiono metalowy krzyż na kamiennym postumencie.

Całość tej kompozycji wraz z alejami dojazdowymi zajmowała obszar o powierzchni około 22,5 ha.

Ostatnimi z rodu tarnowskich właścicielami założenia byli Jan Stanisław, który posiadał je w II połowie XIX w. Po nim odziedziczył dobra w latach 80. XIX w. jego syn Jan Aleksander Tarnowski.²⁴ Około 1885 r. Jan Aleksander Tarnowski polecił rozebrać galerie łączące pałac z oficynami z powodu zawilgocenia murów.²⁵

W 1902 r. z nieznanych przyczyn sprzedał Jan Aleksander Tarnowski sprzedał Łabunie Aleksandrowi Szeptyckiemu z Łaszczowa z 1 milion złotych.²⁶ Być może dlatego, że w końcu XIX w. dobra podupadły, co wyraziło się m.in. złym stanem pałacu i pozostałych zabudowań na początku XX w. Już wcześniej, bo około 1885 r. rozebrano przecież galerie, a być może i część innych zabudowań. Także i ogrody musiały zostać w tym czasie zaniedbane toteż teren zwierzyńca przekształcił się w gęsty las.

Stan pałacu był już przed I wojną światową tak zły, że Szeptyccy nie zamieszkiwali w Łabuniach, co zamierzali uczynić po przeprowadzeniu gruntownego remontu pałacu i adaptacji innych budynków. W 1912 r. K. Saski opracował więc projekty rekonstrukcji pałacu w Łabuniach, galerii „kasztelanki: i innych zabudowań, ale wybuch I wojny światowej przeszkodził w realizacji tych zamierzeń.

W czasie I wojny światowej pałac, opuszczony przez właścicieli, którzy wyjechali w głąb Rosji, uległ dewastacji i częściowemu zniszczeniu. W jego ścianach pociski artyleryjskie wyrwały kilka dziur. Mocno został też zniszczony dach tego budynku. Kwaterujące w pałacu wojska, a następnie miejscowa ludność zdewastowali jego wnętrza.²⁷

Zły stan pałacu i innych zabudowań, jaki zastali Szeptyccy po powrocie z Rosji, przyspieszył pewnie decyzję związaną z realizacją ostatniej woli zmarłej w Rosji córki właściciela Zofii by przekazać pałac i otaczający go park Zgromadzeniu Franciszkanek Misjonarek Maryi.²⁸ Z realizacją tego zamiaru wstrzymywano się jednak do czasu sfinalizowania budowy nowego pałacu, który zlokalizowano na terenie starego założenia dworskiego obok zabudowań folwarcznych, a który ukończono w 1922 r. Jeszcze przed jego ukończeniem Szeptyccy zamieszkali w „kasztelance". Skąd przenieśli się następnie do nowego pałacu. Ostatecznie stary pałac wraz z parkiem przekazano siostrom oficjalnie w 1925 r.

Pałac w Łabuniach w 1930 r.

www.fotopolska. pl

Ponieważ pałac nie nadawał się do zamieszkania zakonnice natychmiast przystąpiły do jego zabezpieczenia i odnowienia. W pierwszej kolejności odbudowano jedną z oficyn, a od 1930 r. ruszyły prace przy restauracji pałacu połączone z jego adaptacją na cele zakonne i dla potrzeb prowadzonej przez zakonnice ochronki dla sierot. Nasilenie robót przypadało na lata 1933-1936. W 1939 r. połączono pałac z oficynami ćwierćkolistymi galeriami przywracając pierwotny układ.²⁹

Pałav w Łabuniach i towarzyszące mu zabudowania od strony ogrodu - lata 30. XX w.

www.labunie.archiwa.org

W ogrodzie siostry wprowadziły wiele zmian, ale nie odzyskał on dawnej świetności. Część wnętrz zasadziły drzewami owocowymi, a część zajęły później ekspansywne drzewa leśne i zarośla. W otoczeniu zabudowań zakonnice posadziły kilka grup drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Na gazonie przed pałacem ustawiono figurę św. Antoniego. Po przeciwnej stronie pałacu, na jego osi, figurę św. Józefa, a na południowy-zachód od pałacu, w pobliżu inspektów, figurę Najświętszej Marii Panny. Przy tej ostatniej wydzielono niewielkie wnętrze otoczone szpalerami lilaków. Przy wszystkich trzech figurach założono kwietniki. Dosadzono też sporo drzew w alejach, w otoczeniu zabudowań i we wschodnich wnętrzach regularnego ogrodu.

Niedostateczne możliwości finansowe sióstr zakonnych nie pozwalały ani na pełną renowację parku po zniszczeniach wojennych, ani na jego staranną pielęgnację, toteż już przed II wojną światową zarósł on samosiewami, a obok starych drzew pojawiły się w alejach podrosty.³⁰

W 1933 r. w leśnej części parku powstał we wschodniej części założenia niewielki cmentarzyk na planie koła, przeznaczony przede wszystkim dla zakonnic. Do 1988 r. pochowano na nim 39 sióstr zakonnych zmarłych w latach 1933-1986. Znajdują się na nim także kamienna płyta nagrobna Marii z Potulickich Kazimierzowej Sobańskiej, ur. 3 lutego 1848 r., zm. 4 sierpnia 1929 r. oraz druga kamienna płyta nagrobna z napisem „Iza z Sobańskich Aleksandrowa Szeptycka, pierwsza prezydentka Sodalicji Pań Wiejskich Ziemi Zamojsko-Tomaszowskiej, ur. 24.I.1870 r., zm. 12.IV.1933 r. Wieczna Tobie światłość w Chrystusie". Obok stoją 4 żelazne krzyże na mogiłach Róży Szeptyckiej, ur. 15 sierpnia 1899 r. w Grodysławicach, zm. 5 czerwca 1937 r. w Łabuniach, Aleksandra Szeptyckiego, ur. 4 sierpnia 1866 r. w Przyłbicach, zm. 19 czerwca 1940 r. w Rotundzie Zamojskiej, Stanisława Starowieyskiego, ur. 11 maja 1895 r. w Bratkowicach, zm. 13 kwietnia 1941 r. w Dachau oraz Jana Szeptyckiego, ur. 31 grudnia 1905 r. w Przyłbicach, zm. 4 czerwca 1980 r. w Pretorii w Republice Południowej Afryki.³¹

W czasie II wojny światowej Niemcy wypędzili zakonnice z obiektu wraz z sierotami, po czym zainstalowali tu swój sztab wojskowy. W 1944 r. wysadzili środkową część pałacu i spalili pozostałe budynki.³²

Po wojnie obiekt nadal pozostawał własnością Sióstr Franciszkanek, które starały się go odbudować. Jako pierwszą wyremontowały północną oficynę. W 1952 r. odbudowały „kasztelankę", a następnie oficynę południową. Po 1957 r. rozpoczęły odbudowę pałacu, któremu po wieloletnich pracach przywrócono pierwotny kształt.³³ Nie odbudowano jedynie galerii łączących pałac z oficynami.

Obok starych zabudowań wzniesiono też po wojnie nowe. Do północnej oficyny dobudowano skrzydło, a w jego sąsiedztwie postawiono budynek gospodarczy. Przy dziedzińcu wzniesiono magazyn, a obok niego w końcu lat 80. wybudowano drugi. Ponadto w sąsiedztwie figury Matki Boskiej wzniesiono szopę, a przy północno-zachodniej granicy parku szalet.

Rozległy park zachował regularny, barokowy schemat kompozycyjny, choć mniej czytelny niż dawniej. Dwie kolejne wojny pozbawiły go części starych drzew, ale nadal rosło ich w nim wiele. Imponował też wielkością. Stale prowadzono w nim prace porządkowe.³⁴

Do lat 80. XX w. regularna, osiowa, osiemnastowieczna kompozycja Łabuń nie zmieniła swoich granic i zachowała podstawowy schemat barokowego układu przestrzennego. Przetrwały więc: pałac, dwie oficyny, 4 budynki przy dziedzińcu i część muru ogradzającego dziedziniec, gazon z podjazdem, cztery spośród pięciu długich alei ogrodu, fragmenty trzech alei poprzecznych, część wnętrz dawnego zwierzyńca oraz otoczone murem wnętrze ogrodu użytkowego przy dziedzińcu gospodarczym. Przetrwały też drogi dojazdowe, część alei dojazdowej i część nasadzeń ogrodowych (lip, jesionów, grabów i kasztanowców). Z okresu krajobrazowej przebudowy założenia, jaka miała miejsce około połowy XIX w. lub w II połowie tego stulecia zachowały się: bieg drogi łączącej podjazd z aleją jesionową oraz część nasadzeń w alejach i w lesie, część innych nasadzeń, a także trawiasty charakter części wnętrz ogrodowych. Przetrwał także krzyż na kurhanie. Z elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym przetrwały 3 figury (Matki Boskiej, św. Antoniego i św. Józefa), cmentarz, część sadu, szpalery lilaków, część kwietników przy figurach i budynkach oraz część drzew ozdobnych sadzonych w tym okresie. (Elementy zachowane w starej części założenia, w której mieścił się pierwotny dwór łabuński, później folwark, a jeszcze później wybudowany w latach 20. XX w. pałac z sąsiadującym z pałacem kaligraficznym parkiem opisane zostały odrębnie - zob. Łabunie - park pałacowy).³⁵

W roku 1988 roślinność założenia była bogata, zarówno pod względem składu gatunkowego (rosło tu 39 gatunków drzew i krzewów), jak i pod względem liczby starych drzew. Z pierwszej, osiemnastowiecznej kompozycji przetrwały jesiony, lipy i kasztanowce osiągające ponad metr średnicy. Były one w różnym stanie zdrowotnym, ale część z nich miała charakter pomnikowy. Z I połowy XIX w. pochodziły: klon jawor oraz część lip, grabów i jesionów. Lipy i jesiony z tej grupy wiekowej miały średnice pni 80-100 cm, a graby około 70 cm. Podobnie jak drzewa starsze były one w różnym stanie zdrowotnym. Z drugiej połowy XIX w. i z pierwszych lat wieku XX przetrwała duża liczba lip oraz część jesionów i grabów. Miały one średnice pni od 50 do 80 cm i również były w różnym stanie zdrowotnym. Część lip, jesionów i grabów w alejach, część drzew owocowych oraz duża liczba drzew leśnych różnych gatunków pochodziła z okresu międzywojennego XX w. Drzewa te, w większości zdrowe, osiągały średnice pni od 40 do 60 cm.³⁶

Młody drzewostan tworzyły w większości drzewa leśne. Jedynie w sąsiedztwie zabudowań można było spotkać niewielką ilość młodych drzew sadzonych. Krzewy rosły głównie w zaroślach, ale na południowy-zachód od pałacu przetrwały stare szpalery lilaków, a przy budynkach i na gazonie występowała niewielka liczba krzewów rosnących pojedynczo. Poza tym, wokół gazonu rósł żywopłot z ligustrów.³⁷

Z dawnych form kompozycyjnych roślinności przetrwały 4 długie aleje ogrodu i fragmenty dwóch krótszych alei, żywopłot wokół gazonu, szpalery lilaków oraz aleja dojazdowa. Zachował się też las zajmujący część założenia, który, choć nie zaliczał się do komponowanych form roślinnych, stanowił wcześniej immanentną część zwierzyńca.³⁸

Pałac w Łabuniach - stan współczesny

www.polskiezabytki.pl

Gazon przed pałacem w Łabuniach - stan współczesny
www.mapio.net

Funkcje obiektu w krajobrazie zawsze były i nadal są duże. Obiekt ten należałoby bowiem uznać za jeden z najcenniejszych zabytków ogrodowych na tym terenie. Znaczna powierzchnia ogrodu i duża liczba starych drzew sprawiały, że założenie to, mimo częściowego zasłonięcia zabudową, zwracało uwagę z daleka. Przetrwała też aleja dojazdowa i droga, z której rozciągały się atrakcyjne widoki na pałac, inne stare budynki i ogród. Istotne były tu również przyrodnicze walory ogrodu i jego korzystny wpływ na mikroklimat okolicy. Gęsty drzewostan obiektu był też ostoją dla ptactwa i drobnej zwierzyny³⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Cmentarz w Łabuniach - stan współczesny

www.xeo.org.pl

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1902, s. 563

² AGAD, Księga poborowa nr 19, Rejestr poborowy woj. bełskiego z 1472 r.; Stamirski Henryk, Powiat Grabowiecki, Hrubieszów 1968

³ Statner Ferdynand, Echa dawnej Łopatyńszczyzny, Brzeżany 1935, t. I, s. 80

⁴ AGAD, Z XIX, nr 2011 - cyt. za J. K. Szeptycki, Łabunie - trochę historii, fundacja w Łabuniach, dzieje przyjaźni rodziny i Zgromadzenia, Warszawa 1983, maszynopis w posiadaniu Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek w Łabuniach.

⁵ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, cz. 1, Warszawa 1902, s. 224

⁶ Tarnawski Aleksander, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor. (1572-1605), Lwów 1935, s. 34; AP Lublin, Księga Grodzka Krens, k. 428-431 i 435-436

⁷ AGAD, BOZ I 10, k. 826, część piąta korespondencji JW. Zamoyskich

⁸ Kuropatnicki Andrzej Ewaryst, Geografia albo dokładne opisanie Królestwa Galicji i Lodomerii, Przemyśl 1786, s. 83

⁹ Glatman Ludwik, Sukcesorów Imci Pana Ordynata Marcina Zamoyskiego spór o ordynację, s. 115 - za Kurzątkowska A., Dokumentacja naukowa dla zespołu pałacowego w Łabuniach, PKZ Warszawa 1957; Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan, Twierdza Zamość, Warszawa 1936, s. 37

¹⁰ Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, warszawa 1954, s. 274

¹¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1882, s. 253

¹² AP Lublin, Archiwum Ordynacji Zamoyskich, Książka obrachowań z różnemi Rzemieślnikami..., 1778-1781

¹³ Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan, Twierdza Zamość, Warszawa 1936, s. 53

¹⁴ AP Lublin, Archiwum Zamoyskich, Kalkulacje z Remiszewskim..., nr 1550, k. 163, 284 i 287

¹⁵ AP Lublin, Archiwum Zamoyskich, Kalkulacje z Remiszewskim..., nr 1550, k. 285

¹⁶ AP Lublin, Archiwum Ordynacji Zamoyskich, Książka obrachowań z różnemi Rzemieślnikami..., 1778-1781

¹⁷ AP Lublin, Archiwum Ordynacji Zamoyskich, Książka obrachowań z różnemi Rzemieślnikami..., 1778-1781

¹⁸ AP Lublin, Archiwum Zamoyskich, Kalkulacje z Remiszewskim..., nr 1552 i 1553

¹⁹ AP Lublin, Archiwum Zamoyskich, Kalkulacje z Remiszewskim..., nr 1552 i 1553

²⁰ Kuropatnicki Andrzej Ewaryst, Geografia albo dokładne opisanie Królestwa Galicji i Lodomerii, Przemyśl 1786, s. 83

²¹ AGAD, BOZ I 5, k. 317, Akta familijne JW^ch Zamoyskich; Archiwum Kurii Biskupiej w Lublinie, Visitatio Ecclesiarum Decanatus Zamoscensis 1817 r., ks, nr 203, k. 272

²² Archiwum Kurii Biskupiej w Lublinie, Visitatio Ecclesiarum Decanatus Zamoscensis 1817 r., ks nr 203, k. 272

²³ Uruski Seweryn, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, t. V, Warszawa 1904-1931, s. 89

²⁴ Szeptycki J. K., Łabunie - trochę historii, fundacja w Łabuniach, dzieje przyjaźni rodziny i Zgromadzenia, Warszawa 1983, maszynopis w posiadaniu Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek w Łabuniach

²⁵ Szeptycki J. K., Łabunie - trochę historii, fundacja w Łabuniach, dzieje przyjaźni rodziny i Zgromadzenia, Warszawa 1983, maszynopis w posiadaniu Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek w Łabuniach

²⁶ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu zamojskiego, nr 458

²⁷ Szydłowski Tadeusz, Ruiny Polski, Lwów 1919, s. 163 i 164

²⁸ AP z Zamościu, Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna Łabunie park, nr 224 - Ostatecznie Aleksander Maria Dominik hr. Szeptycki przekazał osiemnastowieczny pałac i otaczający go park o łącznej powierzchni 25 ha 3715 m², wydzielonych z dóbr Łabunie Zgromadzeniu Sióstr Franciszkanek 24 kwietnia 1925 r.

²⁹ Kurzątkowska A., Dokumentacja naukowa dla zespołu pałacowego w Łabuniach, PKZ Warszawa 1957

³⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³² Informacje ustne Sióstr Franciszkanek z Łabuń

³³ Informacje ustne Sióstr Franciszkanek z Łabuń

³⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

³⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Łabuniach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VII, sekcja IX

Mapa sztabowa Polski, WIG, Warszawa 1926, skala 1:100000, pas 46, słup 37, kwadrat Tyszowce

Odrys pomiaru części dóbr Łabunie wydzielonej z pod pożyczki i odpowiedzialności Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego z powodu projektowanej sprzedaży 1919 r., autorstwa geometry Piotra Golakowskiego, w posiadaniu Sióstr Franciszkanek w Łabuniach - przedstawia szkicowy plan ogrodu

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród pałacowy, Łabunie 1Kategoria:pałacowy