rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeAleksandrówka

Ogród folwarczny eklektyczny, wieloczęściowy, powstały po 1863 r. (zap. w latach 90. XIX w.)

Dawna nazwa: Omelno

Gmina: Drelów

Położenie obiektu: na niewielkim wyniesieniu otoczonym zewsząd podmokłymi, bagnistymi łąkami, w pobliżu skrzyżowania dróg do Szóstki, Ostrówek, Lisiej Wólki i Wars (na wschód od drogi Lisia Wólka – Szóstka)

 

Folwark w Aleksandrówce powstał jako jeden z najmłodszych folwarków należących do dóbr międzyrzeckich Potockich. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. nie odnotowuje jeszcze istnienia takiego obiektu1 więc należy datować jego powstanie na okres przypadający na lata po ukazie uwłaszczeniowym. Powstanie tego folwarku było zapewne związane z przechodzeniem od gospodarki wielkoobszarowej do intensywniejszych form gospodarowania, przy czym samo umiejscowienie folwarku w otoczeniu bagnistych łąk wskazywać może na zamiar rozwijania gospodarstwa hodowlanego. Nazwa nowego folwarku - Aleksandrówka - pochodziła od imienia Aleksandry Potockiej (zm. w 1892 r.), która w 1844 r. nabyła dobra międzyrzeckie, jednak został on tak nazwany prawdopodobnie dopiero po jej śmierci. Wcześniej natomiast nosił nazwę Omelno, którą do dziś nazywane jest pobliskie uroczysko.2

Aleksandrówka była jednocześnie największym folwarkiem w dobrach międzyrzeckich - jej obszar w 1886 r. liczył około 2932 morgów (około 1466 ha), z czego 1079 morgów (około 538 ha) przypadało na grunty orne, 1209 morgów (około 604,5 ha) na łąki i pastwiska, 358 morgów (około 179 ha) na lasy i zarośla oraz 286 morgów (około 143 ha) na nieużytki.3

Siedzibę gospodarującego na rozległym terenie folwarku umieszczono na wschód od drogi z Lisiej Wólki do Szóstki i rozplanowano ją na terenie o kształcie trapezu, którego zachodnią granicę wyznaczała ta droga. Całość kompozycji zajmowała duży obszar (o powierzchni około 57 ha) i miała charakter eklektyczny, przy czym kompozycja podporządkowana była dwóm przecinającym się drogom stanowiącym jednocześnie główne osie układu. Północną część założenia zajmowały dwie duże kwatery oddzielone od siebie drogą biegnąca w przybliżeniu z północy na południe (była to jedna z głównych osi układu kompozycyjnego). W kwaterze północnej mieścił się dziedziniec obramowany oficynami i dworem rządcy stojącym na północ od kwadratowej sadzawki. Przed samym dworem znajdował się podjazd, do którego prowadziła droga od alei biegnącej mniej więcej ze wschodu na zachód i łączącej założenie z drogą do Szóstki. Inna droga do dworu prowadziła wzdłuż głównej osi założenia (czyli wspomnianej wcześniej drogi biegnącej z północy na południe). Na wschód od tej drogi usytuowany był w północnej części założenia dziedziniec gospodarczy, wokół którego stały: stodoła, obora, stajnia, sześciorak i ośmiorak.4 Południową granicą części gospodarczej wyznaczała droga biegnąca na osi dworu (stanowiąca drugą oś kompozycji założenia). Rozległa południowa część założenia podzielona była na szereg regularnych kwater, których wnętrza zajmowały sady owocowe. Mniej więcej pośrodku tych sadów znajdował się nieregularny, wydłużony, zapewne naturalny staw. Poza tym, przez sady biegły dwie początkowo równoległe do siebie drogi, które jednak zbiegały się za na południe od stawu. Drogi te obsadzono szpalerami lip, modrzewi i drzewami innych gatunków. Na zakończeniu drogi prowadzącej wzdłuż zachodniej granicy ogrodów wzniesiono w ogrodzie dom ogrodnika, przed którym umieszczony kolisty klomb przedzielony pośrodku drogą.

Całe założenie miało przede wszystkim charakter utylitarny. Cechy ozdobne posiadała głównie jego północno-zachodnia część sąsiadująca z dworem, jednak całkowite zniszczenie tej części nie powala dziś na bliższe poznanie charakteru kompozycji ozdobnej części założenia. Całość założenia stanowiła przykład eklektycznego układu przestrzennego, w większości kwaterowego, ale z elementami takimi jak nieregularny staw, podjazd przed dworem, kolisty klomb przed domem ogrodnika (jednak przecięty prostą drogą).5

W czasie I wojny światowej położona na uboczu Aleksandrówka nie uległa większym zniszczeniom. W okresie międzywojennym folwark aleksandrowski był przez Potockich wydzierżawiany - m.in. dzierżawił go niejaki Antoniewski, a później Adam Borowski.6 Już przed II wojną światową rozpoczęto parcelowanie gruntów folwarku, w którym coraz większego znaczenia nabierała gospodarka sadownicza. Sama siedziba była jednak do II wojny światowej starannie utrzymywana i uzupełniano też nasadzenia szpalerowe przy granicach kwater sadów.

Siedziba ta nie uległa większym zniszczeniom także podczas II wojny światowej. Po wojnie, po parcelacji części gruntów folwarcznych przekazano siedzibę folwarczną wraz z gruntami o powierzchni około 60 ha Gminnej Spółdzielni, która wydzierżawiała teren założenia i grunty okolicznym rolnikom. We dworze ulokowano szkołę podstawową, a zabudowania gospodarcze użytkowali okoliczni rolnicy. Podział dawnych sadów między przypadkowych użytkowników doprowadził do szybkiej degradacji założenia, m.in. zniszczona została ozdobna część założenia zamieniona na pola uprawne, a około 1965 r. cały teren sadów przejęło Nadleśnictwo z zamiarem wprowadzenia tam upraw leśnych, toteż w 1971 r. sady wykarczowano, a na ich miejscu posadzono szkółkę topól (w 1986 r. monokulturowa uprawa topól zajmowała około 37 ha). W latach 1974-1978 rozsprzedano okolicznym rolnikom stare zabudowania folwarczne (także dwór opuszczony po likwidacji szkoły), które zostały następnie przez nich rozebrane na budulec lub na opał. W latach 80 XX w. jedynym użytkownikiem całego terenu dawnego założenia pozostawały już tylko Lasy Państwowe.

Do lat 80. XX w. nie przetrwały żadne budynki folwarczne, na terenie założenia stały za to: drewniany budynek mieszkalny, drewniana szopa i drewniany szalet. Z kompozycji ogrodów pozostały: kwadratowa sadzawka i kilka starych drzew rosnących na wschód od tej sadzawki oraz mocno zarośnięty staw, a także ślad klombu przed domem ogrodnika. Teren dawnej części ozdobnej ogrodu zajmowały pola uprawne i kępa lasu. Zachowały się natomiast drogi - biegnąca niegdyś na osi dworu, a wyznaczająca południową granicę części gospodarczej, biegnąca z północy na południe (wzdłuż jednej z głównych osi kompozycji) oraz ślad drogi biegnącej niegdyś granicą pastwiska i lasu. Przetrwała także przy drogach i przy granicach dawnych kwater część szpalerów (lipowy, modrzewiowy, grabowy, lipowo-klonowo-jaworowy, grabowo-dębowy) z drzewami sadzonymi zarówno w wieku XIX, jak i w wieku XX (do roku 1939). Zachowała się także aleja lipowa posadzona przed 1939 r, przy drodze biegnącej granicą ogrodów.

Najstarszymi drzewami obiektu były w latach 80. XX w. dwa dęby z I połowy XIX w., starsze niż sam folwark (mające 100 i 110 cm średnicy pni), być może pochodzące z dawnego lasu lub z nasadzeń przydrożnych, a rosnące na wschód od dworu rządcy. Inne stare drzewa o średnicy pni 65-80 cm, w tym szpalery modrzewiowe pochodziły z II połowy XIX w., a pozostałe z nasadzeń dwudziestowiecznych. Poza tym, rosły na terenie założenia szpalery grabowy, wiązowy i świerkowy posadzone już po II wojnie światowej lub wyrosłe z odrostów po wyciętych drzewach. Niewielka ilość krzewów ozdobnych rosła w otoczeniu dawnej rządcówki oraz przy drodze przecinającej założenie. Większość terenu dawnych sadów i część terenów przyległych porastały młode monokultury topolowe. Rosła też na terenie obiektu kępa olsu nad stawem, różnogatunkowa kępa o charakterze leśnym w sąsiedztwie alei lipowej oraz grupy młodych wierzb nad sadzawką. Cała ta roślinność składała się z 27 gatunków drzew i krzewów i nie odgrywała już w krajobrazie większej roli wtapiając się w nasadzenia topolowe i okoliczne naturalne zbiorowiska leśne.7

 

 

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

2 Folwark Aleksandrówka odnotowany jest dopiero w XV tomie Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, wydanym w 1900 r. (s. 16). Nie odnotowuje go natomiast tom I, wydany w 1880 r.

3 ks. Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 35, statystyka dóbr międzyrzeckiech z 1886 r.

4 Informacje ustne Demczuk Walerii, zam. w Aleksandrówce, córki fornala i dawnej „czeladnicy” w Aleksandrówce

5 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Aleksandrówce, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

6 Informacje ustne Duluka Henryka, zam. w Aleksandrówce oraz Demczuk Walerii, zam. w Aleksandrówce

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Aleksandrówce, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, AleksandrówkaKategoria:folwarczny