rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeAndrzejewo

Ogród dworski – regularny, ozdobno-użytkowy, bez wyraźnych cech stylowych, powstały około połowy XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Andrzejewo

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: na niewielkim wzniesieniu usytuowanym w zakolu rzeki Siderki

 Andrzejewo plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Andrzejewie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotna siedziba dworska w Andrzejewie powstała zapewne w latach 30. XVI w. po wydzieleniu południowej części dóbr sidrzańskich (zob. Sidra), które otrzymał Łukasz Hryńkowicz. Jego syn Andrzej Wołłowicz z żoną Owdotą założyli Andrzejewo zwane wówczas Sidrą. Andrzej Wołłowicz wzmiankowany był jako posesor rezydujący w Andrzejewie w latach 1552-1557, wydaje się więc, że to właśnie około połowy XVI w. siedziba ta otrzymała regularną, klarowną kompozycję.1

Przed 1556 r. wzniesiono tu dwór, a obok niego powstały okazałe, murowane zabudowania i tarasowe ogrody otoczone z dwóch stron rzeką, a od strony południowo-wschodniej zamknięte rzędem stawów. Kompozycja ta lub przynajmniej jej część istniała jeszcze w 1863 r. Później uległa całkowitemu zniszczeniu.

Po bezpotomnej śmierci Andrzeja Łukaszewicza Wołłowicza i jego żony Andrzejewo połączono z sąsiednim majątkiem Wołłowiczów Pawłowiczami (zob. Pawłowicze), toteż Andrzejewo spadło do rangi jednego z folwarków tych dóbr. W 1690 r. Andrzejewo było własnością Władysława Łapy, podczas gdy sąsiedni majątek Pawłowicze należał do Stanisława Łapy.2 Po bezpotomnej śmierci jednego z nich doszło do ponownego połączenia majątków i Andrzejewo znów stało się jednym z folwarków dóbr pawłowickich. 27 lica 1766 r. podpisana została ugoda między Skokowskim a Komarem, dotycząca praw własności Andrzejewa.3 W 1775 r. było ono w rękach Komara, miecznika Wiłkomirskiego.4 W 1832 r. zostało od dóbr pawłowickich oderwane, przy czym część została przy ówczesnym (od 1816 r.) właścicielu Pawłowicz Kazimierzu Downarowiczu, a część przejęli Wiktor i Kazimierz Gąsowscy, właściciele Tołoczek Wielkich oraz niejaki Wołkowycki (zap. Antoni).5 W 1841 r. Kazimierz Downarowicz sprzedał swoją część obejmującą m.in. zabudowania gospodarcze Józefowi Dobrogostowi Kurnatowskiemu, mieszkającemu w jednym z pobliskich majątków. Siedlisko dworskie w Andrzejewie przypadło wtedy Gąsowskim, podobnie jak większość gruntów majątku Andrzejewo.

Po śmierci Wiktora Gąsowskiego w 1848 r. jego majątek został podzielony między żonę Olgę i dzieci. W 1856 r. ówczesna właścicielka Tołoczek Wielkich i Andrzejewa Eleonora Gąsowska dokonała podziału majątku pomiędzy jedenastu spadkobierców, po czym większość z nich została spłacona przez jej dwóch synów – Wiktora i Wojciecha – którzy dokonali rozdziału Tołoczek od Andrzejewa, które ostatecznie przejęte zostało przez Wiktora Gąsowskiego. Ten ostatni za udział w Powstaniu Styczniowym został wywieziony na Sybir, pozostawiając w Andrzejewie żonę i siedmioro dzieci. Majątkiem zarządzał wtedy jedyny pełnoletni syn Wiktora - Ludomir, który wkrótce przeniósł się do założonej dla siebie nowej siedziby w Ludomirowie (zob. Ludomirowo). W ramach represji popowstaniowych 6/7 Andrzejewa zostało sprzedanych w 1867 r. Michałowi Apollonowiczowi Kuźminowi z Grodna.6

Za czasów Gąsowskich został wzniesiony w północnej części założenia nowy, drewniany dwór, przed którym, wokół prostokątnego dziedzińca z kolistym podjazdem pośrodku wzniesiono inne drewniane budynki. Obok stały jeszcze stare kamienne zbudowania. Do dziedzińca przed nowym dworem wiodły dwie drogi przecinające rzekę. Jedna od północnego-wschodu z Ludomirowa, a druga od południowego-wschodu z Pawłowicz. Droga z Pawłowicz przecinała teren starego ogrodu, na który wbiegała po grobli między stawami.

Nowy dwór otoczony został od północnego-wschodu i północnego-zachodu regularnym ogrodem ozdobnym, przechodzącym w sąsiedztwie rzeki w sad. Na ten ogród otwierał się widok z dworu. Wzdłuż północno-zachodniej granicy ogrodu, przy drodze do Ludomirowa, równolegle do granic dziedzińca posadzono szpalery lipowe ograniczające wnętrza ogrodowe, a część ogrodu otoczono kamiennym murem. W późniejszych latach w sadzie nad rzeką została wzniesiona gorzelnia, a na południowy-zachód od dziedzińca przed dworem wybudowano kompleks kamiennych budynków gospodarczych. Do budowy użyto prawdopodobnie materiału uzyskanego z rozbiórki starych budynków gospodarczych.7

W 1886 r. Michał Apollonowicz Kuźmin zadłużył się u Ludomira Gąsowskiego i Aleksandra Makowieckiego, po czym w tym samym roku sprzedał zadłużony majątek Janowi i Andrzejowi Kundom oraz Jerzemu Wasilewskiemu, przy czym sprzedany majątek oddany został w roczną dzierżawę Ludomirowi Gąsowskiemu. Od tego czasu założenie zostało na trwałe podzielone na dwie części.8 Wtedy bowiem dwór wraz z zabudowaniami skupionymi wokół dziedzińca przy dworze i ogrodem przy dworze oraz gorzelnię przejęli Kundowie. Natomiast pozostałe części założenia, w tym kompleks budynków gospodarczych, przypadły Wasilewskiemu, który wkrótce wzniósł tam swój nowy dom. Po podziale nastąpiła szybka likwidacja staropolskiego założenia. Miejsca dawnych budynków i ogrodu tarasowego zajęły bowiem pola uprawne i warzywniki. Zasadzono za to nowe sady obok zabudowań gospodarczych.

Około 1920 r. Jan Kunda sprzedał swoją część Andrzejewa Dominikowi Baganowi, a część Jerzego Wasilewskiego przejął Stefan Harasim, po którym w tym samym roku odziedziczył ją jego syn Witold. W rękach rodzin Baganów i Harasimów założenie pozostawało przez cały okres międzywojenny, a ich spadkobiercy byli jego właścicielami także w końcu lat 80. XX w.9 Prowadzili tu oni gospodarstwa typowo chłopskie, wznieśli szereg nowych budynków i doprowadzili do znacznej dewastacji kompozycji ogrodów i starych zabudowań.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji, zajmującej niegdyś obszar około 7ha, przetrwały: część dworu, ruiny drewnianej stodoły wzniesionej około połowy XIX w., drewniany magazyn z tego samego okresu, kamienna obora z końca XIX w., droga dojazdowa z Ludomirowa, wnętrze dziedzińca przed dworem, wnętrze sadu nad rzeką, jeden zarośnięty staw, fragmenty szpalerów lipowych i kilka pojedynczych starych drzew. Większość terenu dawnego ogrodu ozdobnego zajęły zarośla, a brzegi rzeki zajęły olsy. Starodrzew obiektu składał się w tym czasie z około 40 lip sadzonych około połowy XIX w. oraz z kilku lip i drzew innych gatunków pochodzących z II połowy XIX w. lub z początku wieku XX. Drzewa młode i krzewy były w większości samosiewami, tworzącymi grupy o ubogim składzie gatunkowym. W sumie rosło tu wówczas tylko 12 gatunków drzew i krzewów.

Szczątki zniszczonego założenia, usytuowane na skłonie wzgórza górującego nad doliną rzeki, były dość dobrze widoczne i nadal stanowiły ciekawy widokowo akcent w okolicy. Leżały jednak z miejscu mało uczęszczanym, z dala od innych siedzib.10

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 60-191; Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 91-92

2 AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40; AGAD, Metryka Litewska, Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo trockie 1690, opr. Lulewicz H. Warszawa 2000, s. 114

3 [I. Sprogis], Indeks alfabetyczny miejscowości Dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, cz. 1, Wilno 1929, s. 4-5

4 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 36; Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia; Maroszek Józef, Konfiskaty mienia mieszkańców Białostocczyzny po wojnie z Rosją 1812 r. [w:] Rubieże, z. 1, Białystok 1992, s. 105

5 AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 682

6 Spisok imieniam Severo-zapadnogo kraja podleżascim objazatel’noj prodaże v 2-ch godicnyj srok na osnovanii vysocajsago povelenja 10 dekabra 1865 goda. I. Po Grodnenskoj gubernii, Wilno 1966, s. 10-11; Iwaszkiewicz Janusz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867 [w:] Ziemiaństwo i większa własność rolna (stan posiadania, praca społeczna i gospodarcza, produkcja i obciążenia), Warszawa 1929, s. 52; Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 170; AP Białystok, Grodzieńska Komisja Lustracyjna, nr 252; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 44

7 Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Ewidencja założenia dworsko-ogrodowego w Andrzejewie, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 3, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 10-11

8 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 19.574, 19.568, 19.974, sygn. tymcz. 4, s. 185

9 Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1920, s. 166; Informacje ustne Bagan Dominiki i Harasima Witolda, zam. w Andrzejewie

10 Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Ewidencja założenia dworsko-ogrodowego w Andrzejewie, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 3, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 10-11

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Andrzejewo, józef maroszekKategoria:dworski