Antopol

Park dworski – krajobrazowy, powstały po 1874 r. w wyniku przebudowy wieloczęściowej, wcześniejszej, barokowej kompozycji powstałej w II połowie XVII w. oraz rozbudowanej w wieku XVIII i w I połowie wieku XIX

Dawna nazwa: Hołowno

Gmina: Podedwórze

Położenie obiektu: w terenie otwartym, opadającym ku zachodowi do doliny niewielkiego strumienia, w sąsiedztwie skrzyżowania lokalnych dróg

Folwark Hołowno w dobrach opolskich Kopciów powstał zapewne w II połowie XVII w., bowiem w inwentarzu dóbr z roku 1624 nie odnotowano jeszcze istnienia takiego folwarku, a włościanie ze wsi Hołowno odrabiali w tym czasie pańszczyznę do dworów w Opolu i Piechach.¹ Szersze wzmianki o folwarku Hołowno, późniejszym Antopolu, znajdujemy w inwentarzu dóbr Opole z 1800 r., lecz zachowane w terenie pozostałości wskazują na to, że folwark ten powstał znacznie wcześniej, co najmniej w II połowie XVII w. Zamieszczony w inwentarzu z 1800 r. „Plan zabudowania folwarku Hołowna" schematycznie ukazuje prostokątny teren zajęty przez zabudowania folwarczne, nie wydzielając części ogrodowej która jednak musiała już wtedy istnieć.² Zachowane w terenie ślady pozwalają stwierdzić, że była to kompozycja regularna, zajmująca w przybliżeniu obszar późniejszej części ogrodowej. Granice tej regularnej, zajmującej trapezowaty teren kompozycji, wyznaczały istniejące drogi jezdne, a w jej skład wchodziły zabudowania i kwaterowy ogród o granicach i podziałach wewnętrznych podkreślonych szpalerami i alejami (z których do lat 80. XX w. zachowało się kilka drzew). Częścią barokowej kompozycji były też zapewne stawy, chociaż ich ilość i wielkość mogły później ulec zmianie. Ogród pełnił zapewne gównie funkcje utylitarne i jego wnętrza wypełnione były sadami lub innymi uprawami użytkowymi. Zieleń ozdobna rosła tam natomiast w otaczających kwatery szpalerach i alejach. Ta regularna kompozycja rozwijana była zapewne do II połowy XIX w.³

Nazwa Antopol została wprowadzona przed 1839 r., gdyż figuruje już na Mapie Kwatermistrzostwa z tego roku.⁴

W roku 1874 folwark Antopol kupił Henryk Zalewski, właściciel majątku Piechy.⁵ Obszar majątku liczył wówczas 2683 morgi.⁶

Po roku 1874 Antopol został rozbudowany i przebudowany. Powstała wtedy wieloczęściowa kompozycja z parkiem, który zajął cały trapezowaty teren barokowego założenia. Funkcje gospodarcze zostały przeniesione poza teren dawnych ogrodów (na zachód od nich), gdzie powstały nowa części gospodarcza, gorzelnia i osada folwarczna. Zabudowania te oddzielała od ogrodów łąka z dwoma dużymi stawami pośrodku. W skład kompozycji wchodził ponadto sad zajmujący południowo-zachodnią część założenia.

Prawdopodobnie w wyniku działów rodzinnych Antopol stał się centrum samodzielnych dóbr i siedzibą właściciela, toteż wzniesiono w nim nowy, drewniany, piętnastopokojowy dwór ustawiony frontem ku północy. Przed dworem urządzono obszerny kolisty podjazd, obok którego stała też oficyna, a na zachód od dworu stała w parku lodownia. Dwór otoczono dużym parkiem zajmującym północną i wschodnią część założenia. Granice ogrodów wyznaczały drogi: od północy droga ze wsi do Leoncina, od wschodu droga prowadząca do łąk, od południa droga z Mostów do Zadni, a od zachodu droga obsadzona szpalerem lip i grabów. Kolejny szpaler lipowy posadzono wzdłuż południowej granicy ogrodów, zaś przy granicy wschodniej rosły szpalery grabowe. Południowo-zachodnią część założenia zajmował sad oddzielony od parku drogą ziemną prowadzącą do dworu od drogi wiodącej do Mostów. W południowo-wschodniej części ogrodów znajdował się duży staw, wokół którego biegły drogi spacerowe. Park, mimo zamknięcia w ramach prostych alei i szpalerów, posiadał kompozycję krajobrazową, z którą sąsiadował także inny staw, położony na zachód od parku, nie wchodzący już w skład kompozycji parkowej. W położonej na południe od stawu części parku, oprócz drzew i krzewów ozdobnych posadzono także owocowe, mające uzupełniać kompozycję wnętrza. Na zachód i północny-zachód od ogrodów stały zabudowania gospodarcze ustawione w czworobok wokół dziedzińca (stajnia, stodoły, obory), a na północny-wschód od nich wzniesiono nad strumieniem gorzelnię. Na południe od zabudowań gospodarczych, a na zachód od ogrodów leżały dwa stawy rybne. Na południe od tych stawów rozciągała się łąka, za którą od strony zachodniej, przy drodze prowadzącej z Antopola do Bojar zlokalizowano osadę folwarczną. Stały w niej czworaki i zabudowania gospodarcze pracowników folwarcznych. W tej fazie rozwoju cała wieloczęściowa kompozycja zajmowała obszar o powierzchni około 19 ha. Założenie to pełniło istotną rolę w krajobrazie okolicy. Rozległy, niczym nie osłonięty, opadający ku zachodowi teren ogrodów przyciągał wzrok z daleka. Z parku rozciągał się widok w kierunku zachodnim na łąkę i usytuowane za nią budynki osady folwarcznej oraz na okoliczne pola, a siedzibę dworską łączyła z otoczeniem oraz z położonymi nieopodal dworami i folwarkami skomplikowana sieć dróg, w większości obsadzonych alejami lub szpalerami.⁷

Podczas działań I wojny światowej Antopol specjalnie nie ucierpiał toteż w okresie międzywojennym nie dokonywano w nim większych zmian. Przed wybuchem II wojny światowej park był starannie pielęgnowany przez zatrudnianego w tym celu ogrodnika, ogrodzony drewnianym parkanem i niedostępny dla okolicznej ludności.⁸

W 1939 r. po wycofaniu się armii polskiej i tuż przed wkroczeniem wojsk radzieckich, część pracowników folwarcznych na wieść o tym, że tam gdzie nie ma właścicieli będzie można przystąpić do parcelacji majątku, zamordowała ówczesnego właściciela majątku Jana Zalewskiego.⁹ Po ustąpieniu armii radzieckiej i zajęciu tych terenów przez Niemców około 30 września 1939 r. majątek przeszedł pod zarząd władz okupacyjnych. W 1943 r. przechodzące przez Antopol radzieckie oddziały partyzanckie spaliły dwór i gorzelnię oraz wystrzelały cały inwentarz żywy. Po wojnie, w 1944 r. cały majątek łącznie z siedliskiem dworskim został rozparcelowany. W dawnym czworaku (później zamienionym na oborę) umieszczono szkołę. Na podzielonym między rolników terenie sadu zaczęły powstawać zagrody chłopskie, a z parku sukcesywnie usuwano drzewa. Około 1967 r. szkoła została przeniesiona do nowego budynku, który wzniesiono na terenie dawnego podjazdu przed nieistniejącym już dworem. W 1976 r. założono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Antopolu, która skupiła znaczną część gruntów należących dawniej do majątku. W północno-wschodnim narożniku dawnego parku (który już wcześniej ogołocono z drzew) zlokalizowano administrację spółdzielni, a bazę gospodarczą spółdzielni umieszczono na południe od terenu dawnego parku.

Od 1944 r. do lat 80. XX w. założenie zostało w znacznym stopniu zniszczone. Wycięto większość drzew ozdobnych, znaczne tereny dawnego parku i sadów zamieniono na pola uprawne i pastwiska albo zabudowano. Północno-zachodnia część parku zarosła samosiewami drzew i zaroślami. Zanikła większość dróg ogrodowych, zarosły szuwarami lub olsem stawy dworskie, a jeden z nich wysechł i na jego miejscu posadzono gaik topolowy. W części gospodarczej rozebrano wszystkie budynki z wyjątkiem jednej murowanej obory. W dawnej osadzie folwarcznej również rozebrano część zabudowań, a dawny czworak (mieszczący w latach powojennych szkołę) przebudowano na oborę. Pozostały tam dwa drewniane budynki mieszkalne i drewniana stodoła. Na terenie obiektu powstały natomiast nowe budynki - budynek szkoły, szalet, budynek gospodarczy, a także różne zabudowania mieszkalne, inwentarskie, magazynowe i gospodarcze wchodzące w skład zagród chłopskich lub należące do Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Po dworze widoczne jeszcze były fragmenty ruin fundamentów.

Z dawnej kompozycji ogrodowej przetrwały do tego czasu: drogi jezdne biegnące po granicach części ogrodowej, droga oddzielająca dawny park od sadu, wnętrze w miejscu dawnego podjazdu, staw parkowy i staw położony na wschód od parku (oba zarośnięte), staw gospodarczy położony na zachód od parku i ślad po drugim takim stawie oraz część drzew ogrodowych (ozdobnych i owocowych). Większość roślinności grupowała się dawnych ogrodowych częściach kompozycji, a dawne części gospodarcze i użytkowe były prawie całkowicie pozbawione drzew, przy czym wyjątek stanowiły nieliczne stare wierzby nad stawem, gaik młodych topól w obniżeniu po innym stawie oraz niewielka liczba młodych drzew rosnących w szpalerze na łące, przy zabudowaniach i przy drodze do Zadnia. Teren dawnego parku nie był wykorzystywany, ani należycie zagospodarowywany, nawet w bezpośrednim sąsiedztwie szkoły. Najstarsze zachowane drzewa obiektu pochodziły przełomu XVIII i XIX w. lub z I połowy wieku XIX. Były to: lipa drobnolistna o średnicy pnia 103 cm, rosnąca w północno-zachodnim rogu parku, lipa drobnolistna o średnicy pnia 100 cm, rosnąca przy zachodniej granicy części ogrodowej, trzy dęby szypułkowe o średnicy pni 103, 100 i 94 cm, rosnące w zachodniej części parku, klon pospolity o średnicy pnia 82 cm, rosnący w południowo-zachodnim rogu parku oraz wiąz polny o średnicy pnia 97 cm, rosnący w sąsiedztwie miejsca lokalizacji dworu. Stan zdrowotny wszystkich tych drzew nie był wówczas zbyt dobry. Kolejną pod względem wieku grupę starych drzew stanowiły drzewa różnych gatunków z II połowy XIX w., o średnicy pni 55-80 cm, rozrzucone w różnych miejscach ogrodowych części założenia. Najmłodszą grupę starych drzew stanowiły drzewa o średnicach pni 40-55 cm sadzone lub wyrosłe z samosiewów na początku XX w. i w okresie międzywojennym. Oprócz drzew starych rosła w Antopolu duża liczba drzew młodych, których większość wyrosła z samosiewów bądź z odrostów po wyciętych drzewach starszych. Drzewa te grupowały się zagajnikach i zaroślach zniekształcających wygląd dawnej kompozycji. Niewielka liczba starych drzew rosła też sąsiedztwie zabudowań chłopskich na terenie dawnego sadu. Ponadto, w zaroślach rosła spora ilość krzewów, z których część stanowiły pozostałości dawnych nasadzeń ozdobnych. Dodatkowo wokół trawnika przed szkołą i wzdłuż ogrodzenia terenu zajętego przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną posadzono żywopłoty. Łącznie występowało tu 38 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych (w tym 192 drzewa stare należące do różnych grup wiekowych).¹⁰

Zniszczenia i przekształcenia, a także zarośla i zagajniki, jakie wyrosły na terenie obiektu, doprowadziły do tego, że kompozycja, która w czasach swojej świetności przyciągała wzrok z daleka i była dobrze widoczna zwłaszcza od zachodu, utraciła większość swoich walorów i nie odgrywała już istotniejszej roli w krajobrazie.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AP Lublin, Archiwum Rulikowskich i rodzin z nimi spokrewnionych, Archiwum Szlubowskich, nr 61, Inwentarz dóbr Opole z 1624 r. (kopia z 1797 r.)

² AP Lublin, Archiwum Rulikowskich i rodzin z nimi spokrewnionych, Archiwum Szlubowskich, nr 62, Inwentarz hrabstwa Opolskiego z 1800 r.

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Antopolu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

⁴ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁵ AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3691, Parcelacja majątku Mosty

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 65, t. XVII, Warszawa 1886, s. 561-562 (Opole)

⁷ Informacje ustne Paluśkiewicza Aleksandra, zam. w Antopolu; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Antopolu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Informacje ustne Paluśkiewicza Aleksandra, zam. w Antopolu

⁹ Informacje ustne Paluśkiewicza Aleksandra, zam. w Antopolu; Informacje ustne Przybylskiego Józefa, zam. w Antopolu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Antopolu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, AntopolKategoria:dworski