Białka, gm. Biała Podlaska

Park dworski – krajobrazowy, powstały około połowy XIX w. i stanowiący jedną z części większego założenia dworsko-ogrodowego

Dawna nazwa: Białka

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: w miejscu dawnej osady młyńskiej, nad stawem młyńskim, na wysokim, lewym brzegu rzeki Klukówki, na wschód od Białej Podlaskiej

Jeszcze w XVIII w. w miejscu późniejszego założenia dworsko-ogrodowego w Białce znajdował się młyn, zwany Sielczyk, wchodzący w skład folwarku Grabanów należącego do dóbr bialskich Radziwiłłów.¹ Młyn ten został rozebrany prawdopodobnie podczas budowy traktu Warszawa - Terespol w latach 20. XIX w., a w jego miejscu (bądź z wykorzystaniem istniejących wcześniej zabudowań młyńskich) usytuowano koszarkę drogową.² Przypuszczać można, że Białka, wchodząca w skład większych dóbr Sielec, założona została około połowy XIX w. Dobra Sielec powstały w latach 30. XIX w. w wyniku sprzedaży dóbr bialskich Radziwiłłów, których tę część zakupili Wielopolscy.³

W oparciu o istniejący staw i ciek wodny stworzono w Białce system stawów rybnych. Około połowy XIX w. lub w II połowie tego stulecia wzniesiono murowany, klasycystyczny dwór, wokół którego powstała kompozycja ograniczona od zachodu stawami, a od wschodu drogą do Grabanowa. Od południa założenie przylegało do działki należącej do koszarki drogowej. Północną granicę kompozycji wyznaczał szpaler posadzony wzdłuż drogi polnej łączącej stawy z drogę do Grabanowa. Dwór usytuowano na lewym, wysokim brzegu rzeki Klukówki w ten sposób, że z jego okien ponad opadającym do rzeki parkiem rozciągała się szeroka panorama na zespół stawów, łąki i dalej ponad szosą na zabudowania Białej. Do dworu wiodła od drogi do Grabanowa aleja dojazdowa przebiegająca nieco na południe od dworu, która skręcała później łukiem na wschód i ponownie zdążała do drogi do Grabanowa. Przy południowym ramieniu tej drogi znajdował się (istniejący nadal) obelisk z krzyżem żelaznym umieszczonym na murowanym postumencie, wzniesiony zapewne jeszcze przez powstaniem założenia, a później jedynie odnawiany, który włączono w kompozycję założenia. Na północ od tych dróg, w północno-wschodnim narożniku założenia znajdowała się część gospodarcza, a na południe, od strony szosy do Terespola znajdowały się sady i warzywniki. Przy południowo-zachodnim narożniku założenia znajdowało się gospodarstwo rybackie, przy którym zlokalizowany był domek rybaka. Teren pomiędzy dworem i stawami (leżący na północny-zachód, zachód i południowy-zachód od dworu) zajmował park z płynnie poprowadzonymi drogami i ścieżkami spacerowymi, których kompozycja wynikała w dużej mierze z naturalnego układu terenu. Było w nim kilka trawiastych wnętrz oddzielonych od siebie grupami drzew i krzewów ozdobnych, a na zachód od dworu usypano wzgórze widokowe, na którym ustawiona została altana.⁴

Kompozycja ta przetrwała bez większych zmian do 1915 r. Uzupełniano ją jedynie nowymi nasadzeniami wprowadzanymi sukcesywnie w II połowie XIX w. i na początku wieku XX. W roku 1915 założenie zostało znacznie zdewastowane przez przechodzące wojska, tak rosyjskie, jak i niemieckie, po czym w 1920 r. doznało kolejnych zniszczeń. W roku 1920 jego ówcześni właściciele - Albert i Elżbieta Wielopolscy przystąpili do parcelacji dóbr Białka (do tego czasu Sielec przestał być centrum dóbr, a jego miejsce zajęła Białka). Centrum (wraz z dworem, parkiem i częścią gospodarczą) oraz 90 morgów gruntu (około 45 ha) nabył wówczas za sumę 300 tys. marek Wacław Kałuszyński.⁵ Nowy właściciel kontynuował prowadzona tu wcześniej gospodarkę rybna, jednak za jego czasów rozebrane zostały zabudowania gospodarcze. Około 1938 r. sprzedał on teren założenia Jaworskim i Jareckim.⁶ Podczas II wojny światowej teren ten wydzierżawiał ówczesny burmistrz bialski, zaś w budynku dworu mieścił się niemiecki szpital wojskowy. Po wojnie nowi właściciele, zwłaszcza Jareccy rozsprzedawali teren założenia dzieląc go na niewielkie działki budowlane. Teren stawów przejęło Nadleśnictwo w Białej Podlaskiej, jednocześnie postępowała dewastacja kompozycji założenia i roślinności parku rozpoczęta jeszcze przez szpital wojskowy. Stan powolnego niszczenia obiektu trwał do 1978 r., kiedy to południową część założenia odkupiła od Jareckich Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska" z Białej Podlaskiej, z zamiarem zbudowania tu zajazdu turystycznego na terenie dawnych ogrodów użytkowych. Realizacja tego zajazdu spowodowała nieodwracalne zmiany zarówno w konfiguracji terenu, jak i w układzie przestrzennym założenia. Na terenie południowej części założenia, która pierwotnie opadała w kierunku stawów i szosy, nawieziono ziemi podnosząc ten teren do poziomu gruntu w sąsiedztwie dworu. Na tak uformowanym placu wzniesiono w latach 1979-1981 zajazd „U Radziwiłła", którego wielka bryła nieudolnie naśladująca tradycyjną zabudowę, zdominowała dawną kompozycję. Mniej więcej w tym samym czasie północną część dawnego założenia zaczął intensywnie użytkować Bialskopodlaski Kub Jeździecki, który urządził tu spory wybieg jeździecki z przeszkodami, a na jego obrzeżach ustawił szopy, stajnie i inne budynki, co spowodowało zniszczenie tej części dawnej kompozycji.

W latach 80. XX w. teren założenia podzielony był między różnych użytkowników (GS „Samopomoc Chłopska", Klub Jeździecki, Hotel „Radziwiłł", właścicieli poszczególnych działek budowlanych). Do tego czasu z pierwotnej kompozycji zachowały się: dwór (przebudowany po 1945 r., z mieszkaniami pracowników Klubu Jeździeckiego), część parku z kilkoma trawiastymi wnętrzami i wzgórzem widokowym (chociaż w stanie posuniętej dewastacji), droga dojazdowa do dworu, obelisk z krzyżem, stawy, droga do Grabanowa i część nasadzeń. Na terenie części parku i ogrodów użytkowych oraz na miejscu dawnej zagrody rybaka wzniesiono domy jednorodzinne. Na części terenu ogrodów użytkowych powstał kompleks zabudowań hotelu. Część parku w sąsiedztwie obelisku zamieniono na nieużytek, a pozostała zachowana część parku częściowo zarosła samosiewami i zaroślami i zanikły w niej dawne drogi spacerowe.

Większość roślinności obiektu zgrupowana była w tym czasie w północnej części założenie - w parku i w otoczeniu dworu oraz wokół wybiegów. Teren przy hotelu był prawie zupełnie pozbawiony roślinności., w południowej części obiektu rosło zaledwie 6 starych wierzb oraz szpalery lilaków, a w ogródkach przydomowych występowała zieleń nic nie mająca wspólnego z dawną kompozycją. Najstarsze drzewa obiektu posadzono około połowy XIX w. Były to 4 lipy o średnicy pni 70-90 cm oraz klon o średnicy pnia 80 cm. Pozostały starodrzew stanowiły drzewa, które posadzono w końcu XIX w. (osiągające 50-60 cm średnicy pni), albo na początku wieku XX (osiągające 40-50 cm średnicy pni). Większość młodych drzew obiektu (także tych z terenu parku) wyrosła z samosiewów, a część z nich tworzyła zarośla z grupami krzewów. Łącznie występowały tu 32 gatunki drzew i krzewów.

Walory widokowe obiektu od 1944 r. do lat 80. XX w. znacznie się zmniejszyły. Niegdyś zarówno z dworu, jaki i na dwór, park i ogrody użytkowe rozciągały się widoki przez stawy i dolinę. Obecnie ogrody użytkowe nie istnieją, a na ich miejscu wzniesiono zabudowania mieszkalne i inne zasłaniające północną część założenia. Park zaś częściowo zarósł samosiewami i zaroślami przesłaniającymi widok z dworu i sprawiającymi, że budynek ten jest mało widoczny także od wschodu. Znaczne walory przyrodnicze i kompozycyjne miał nadal system stawów, przez który od strony Białej Podlaskiej z szosy do Terespola nadal widoczny był drzewostan parkowy.⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór w Białce w gminie Biała Podlaska - stan współczesny

Białka gmina Biała Podlaska - obelisk w parku dworskim - stan współczesny

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 127, Rewizja gruntów hrabstwa bialskiego… z 1736 r. oraz nr 129, Inwentarz hrabstwa bialskiego… z 1742 r.

² AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

³ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 45

⁴ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 45; Informacje ustne Pawłowicza Kazimierza, zam. w dawnej koszarce drogowej

⁵ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 45

⁶ Informacje ustne Kępy Bolesławy, zam. w Białce

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Białce, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Mapa Taktyczna WIG, Warszawa 1937, Skala 1:100000

www.mojepodlasie.friko.pl

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska, t. VIII, z. 2, red. Kolendo-Korczakowa K., Oleńska A., Zgliński M., Instytut Sztuki PAN, 2006

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Białka gm. Biała PodlaskaKategoria:dworski