Białowieża - Park Dyrekcyjny

Park Dyrekcyjny – przekształcony obwodnicowy park krajobrazowy o cechach kompozycji naturalistycznej, powstały około 1890 r., rozbudowany około 1935 r., przekształcony w latach 60. i 70. XX w.

Dawna nazwa: Park Dyrekcyjny

Gmina: Białowieża

Położenie obiektu: na Polanie Białowieskiej, 1,5 km ma wschód od rezydencjalnego carskiego Parku Pałacowego (z którym stanowił pierwotnie jednorodną kompozycyjnie całość), przy gościńcu wiodącym z Białowieży w głąb Puszczy (który przecinał południowo-wschodnie naroże parku), w sąsiedztwie zabudowy wiejskiej (z którą graniczył od południa i zachodu), w sąsiedztwie ulicy Stoczek, stanowiącej główną arterię komunikacyjną osady białowieskiej, na zamknięciu ulicy Tropinka

Plan Parku Dyrekcyjnego w Białowieży - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Park Dyrekcyjny powstał po 1890 r. równolegle z budową rezydencji carskiej i parku pałacowego, z którym był kompozycyjnie powiązany. Elementem spinającym oba założenia były: stojąca między nimi cerkiew prawosławna, na którą wybiegała jedna z osi kompozycyjnych Parku Pałacowego (zob. Białowieża – Park Pałacowy) oraz ulica Tropinka stanowiąca drogę dojazdową do Parku Dyrekcyjnego.

Park Dyrekcyjny zlokalizowano na miejscu dawnej siedziby Zarządu składającej się z kompleksu eklektycznych zabudowań o architekturze zbliżonej do stylu budynków rezydencji. W jednym z nich umieszczono Muzeum Puszczańskie. Zabudowania siedziby Zarządu Puszczy otoczono obszernym parkanem i stanowiły one wraz z otoczeniem kompozycję satelitarną w stosunku do Parku Pałacowego.

Białowieża - plan Parku Dyrekcyjnego z około 1925 r. W. Szymański
Przewodnik po Puszczy Białowieskiej, Wilno 1925 r.
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2678

Park Dyrekcyjny skomponowany został, sądząc z wyglądu pierwotnej kompozycji, zapewne, podobnie jak Park Pałacowy, przez Waleriana Kronenberga w oparciu o te same reguły, co Park Pałacowy. Dwie obwodnicowe drogi otaczały tam obszerne wnętrza zajmujące centralną część założenia, a położone na zachód od budynku administracyjnego Zarządu. Wnętrza te połączone były drogami z trzecim, położonym we wschodniej części układu. Na obrzeżach tej kompozycji umieszczono z trzech stron kompleks ogrodów użytkowych. Niektóre z nich towarzyszyły budynkom mieszkalnym, jakie wzniesiono w północnej części założenia dla pracowników Zarządu.¹

Swobodne grupy i klomby roślinne otaczające wnętrza centralnej części założenia obfitowały w gatunki egzotyczne. Zwracały tam też uwagę oryginalne odmiany pokrojowe drzew i krzewów iglastych. Kompozycje te uzupełnione były różnogatunkowymi alejami i szpalerami posadzonymi przy drogach dojazdowych i przy granicach kwater ogrodu użytkowego. Pozostawiono także część naturalnego drzewostanu leśnego, rosnącego przy zachodniej granicy parku w sąsiedztwie niewielkiego strumienia.²

W czasie I wojny światowej park został poważnie zniszczony. W 1915 r. administrację Puszczy Białowieskiej oraz zbiory muzealne ewakuowano w głąb Rosji. W latach 1915-1919 w budynkach mieściły się administracja niemiecka, a później obiekt użytkowały Dyrekcja i Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych. W 1921 r. ulokowano w nim ponadto siedzibę Nadleśnictwa Rezerwat, przekształconego później w Dyrekcję Białowieskiego Parku Narodowego i w okresie międzywojennym obiekt otrzymał nazwę Park Dyrekcyjny. Aż do 1935 r. nie wprowadzano w nim większych zmian. Jedynie przed 1925 r. powstał na jego terenie niewielki cmentarz katolicki.³

Większe zmiany wprowadzono w 1935 r., kiedy to na skraju kompozycji, przy ulicy Stoczek zbudowano według projektu architekta Borysa Zinselringa kościół parafialny, z wieżą (ozdobiony neorenesansowymi attykami) oraz plebanię w stylu „dworkowym” z charakterystycznym łamanym dachem „polskim” i facjatami. Pomiędzy kościołem a plebanią biegła lipowa aleja prowadząca do budynków Dyrekcji Parku Narodowego i centralnego wnętrza parku. Droga ta stała się wówczas głównym traktem komunikacyjnym założenia. Po tych zmianach całość założenia zajęła teren o powierzchni około 21 ha.

Białowieża - Park Dyrekcyjny - plebania w stylu dworkowym
wzniesiona około 1935 r.  według projektu arch. Zinselringa. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1925

W latach 1939-1944 w zabudowaniach obiektu rezydowały władze okupacyjne. Park w czasie II wojny światowej nie uległ zniszczeniom.

Po zakończeniu wojny dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego przeniosła się do dawnej rezydencji carskiej, a Park Dyrekcyjny przejął Zespół Szkół Zawodowych Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego⁴, który był jego użytkownikiem jeszcze w latach 80. XX w.

Szkoła znacznie przekształciła obiekt. W centralnym wnętrzu ogrodowym w latach 70. wzniesiono trójkondygnacyjny gmach szkolny, a w jego otoczeniu założono ogródek skalny i byliniarnię. W sąsiedztwie plebanii wzniesiono wielokondygnacyjny blok mieszczący internat szkoły. (W latach 90. XX w. dawny budynek administracji Zarządu, w okresie powojennym wykorzystywany jako internat, przejął Instytut Badawczy Leśnictwa). W głównym wnętrzu parkowym i na części dawnych ogrodów użytkowych zbudowano boiska i korty oraz inne urządzenia sportowo-rekreacyjne. Obok dziewiętnastowiecznego głównego budynku administracyjnego wzniesiono też liczne nowe budynki gospodarcze. Poszczególne części funkcjonalne obiektu poodgradzano od siebie. Zachowano za to użytkowy charakter obrzeży założenia.

Park Dyrekcyjny w Białowieży - byliniarnia i ogródek skalny w głównym wnętrzu parkowym - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1927

Znacznym zmianom uległa roślinność. Ubyło dawnych egzotów, a na ich miejsce szkoła wprowadziła liczne nowe nasadzenia skupiające się wokół budynku szkolnego. Jednocześnie można było zauważyć brak dbałości o większość kompozycji, gdyż zadbane pozostawało jedynie najbliższe otoczenie szkoły, zaś dalsze części parku, w tym centralne wnętrze dawnego parku, odgrodzone od reszty kompozycji zarosło lasem.

Park Dyrekcyjny w Białowieży - eklektyczny budynek administracyjny z około 1890 r.
i stary szpaler lipowy przy granicy dawnego ogrodu warzywnego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1930

Wszystkie te zmiany, z barbarzyńską niefrasobliwością ignorujące piękno i styl dawnej kompozycji, doprowadziły do likwidacji jej części i poważnego przekształcenia pozostałych elementów. Dewastację pogłębiła jeszcze lokalizacja oczyszczalni ścieków w dawnym wnętrzu głównym parku.

Park Dyrekcyjny w Białowieży - obwodnicowa droga i grupa starych modrzewi w północnej, leśnej wtedy częsci parku. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1929

Roślinność założenia w latach 80. XX w. była mieszaniną starych i młodych nasadzeń oraz naturalnych grup leśnych i zaroślowych. Niezwykle urozmaicony skład gatunkowy znacznie podnosił walory przyrodnicze obiektu – występowało tu w sumie ponad 80 gatunków i odmian drzew i krzewów, przy czym stale dosadzano nowe. Gatunki rzadkie i egzotyczne, podobnie jak większość drzewostanu, pochodziły z przełomu XIX i XX w. Wiekiem i rozmiarami wyróżniały się niektóre kasztanowce w alei prowadzącej od ulicy Stoczek, osika o średnicy pnia 103 cm, rosnąca w centralnym wnętrzu parkowym, kilka dębów i topól białych rozrzuconych w różnych częściach parku, a osiągających średnice pni 80-100 cm, dąb o średnicy pnia 140 cm, rosnący we wschodniej części układu oraz różnogatunkowe nasadzenia alei przy drodze wiodącej do Puszczy.

Białowieża - Park Dyrekcyjny - nasadzenia przy domach leśniczych wzniesionych około 1890 r. - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1931

Cenna roślinność, 5 zabytkowych budynków (dawny budynek biurowy, kościół, plebania i 3 budynki mieszkalne), fragmenty starych kompozycji roślinnych i fragmenty starego układu dróg stanowiły o nadal wysokich walorach obiektu, który był jednym z cenniejszych elementów Polany Białowieskiej. Usytuowany na przeciwnym niż Park Pałacowy krańcu osady powinien stanowić jedną z głównych atrakcji turystycznych Białowieży.⁵

Źródła:

¹ Szymański Wiktor, Przewodnik po Puszczy Białowieskiej, Wilno 1925, tamże Plan parku pałacowego z parkiem dyrekcyjnym, Skala 1:500

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Dyrekcyjnego w Białowieży, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ Szymański Wiktor, Przewodnik po Puszczy Białowieskiej, Wilno 1925

⁴ Park Narodowy w Puszczy Białowieskiej, red. Faliński Janusz Bogdan, Warszawa 1968

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Dyrekcyjnego w Białowieży, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 8, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog pakrów i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 20-21

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, Białowieża, park obwodnicowy, park krajobrazowyKategoria:inne