rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiałystok Dojlidy - Ogród Hasbachów

Ogród Hasbachów – eklektyczny ogród przy pałacu fabrykanckim, powstały w latach 1890-1907

Dawna nazwa: Ogród Hasbachów

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: nad dużym stawem na rzece Białej (niegdyś młyńskim), w sąsiedztwie zabudowań fabryki, którą od siedziby właściciela oddzielały drogi – od północy droga do centrum dóbr dojlidzko-zabłudowskich, a od zachodu doga do Zabłudowa

Hasbach - plan 

Plan ogrodu przy pałacu Hasbachów w Białysmstoku Dojlidach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Kompozycja, która powstała przy pałacu Hasbachów sąsiadowała z rozległym parkiem właścicieli dóbr dojlidzkich i z plebańskimi ogrodami ozdobno-użytkowymi cerkwi dojlidzkiej (dziś parafii rzymsko-katolicka). Teren ten wchodził od XV wieku w skład dóbr dojlidzkich, których główna siedziba położona była jednak w innym miejscu, po przeciwnej stronie obecnej drogi do Zabłudowa. Miejsce usytuowania późniejszego pałacu i ogrodu Hasbachów widoczne jest na mapie wykonanej w 1769 roku jako wydzielony warzywnik – jeden z trzech ogrodów warzywnych folwarku dojlidzkiego – otoczony alejami i szpalerami. Warzywnik ten położony był w miejscu zwanym Strażą i przylegał północnym bokiem do stawu na rzece Białej. Za stawem, po jego zachodniej stronie stał drewniany młyn wodny. Wzdłuż zachodniej granicy warzywnika, między stawem a młynem biegła droga z folwarku Dojlidy do Białegostoku, a na zachód od tej drogi (na południe od warzywnika) stały karczma, browar ze słodownią, spichlerz, wołownia i stodoła z szopą.1 Teren ten zakupili w 1891 r. Artur i Eugenia Hasbachowie2, ale już wcześniej, w 1890 r. wznoszone tam były obiekty towarzyszące późniejszemu pałacowi, drewniane i murowane (oficyna, wozownia, stajnia i inne). W 1895 r. Artur Hasbach zmechanizował produkcję swojej fabryki włókienniczej poprzez wykorzystanie w niej maszyny parowej3, a w latach 1895-1897 zainstalował oświetlenie elektryczne4.

Ewald Hasbach

Ewala Hasbach - zdjęcie z 1889 r.
[w:] Kozłowska-Świątkowska Elżbieta. Józef Matoszek, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 57

Artur i Eugenia Hasbachowie

Artur i Eugenia (Jenny) Hasbach - zdjęcie z lat 90. XIX w.
[w:] Kozłowska-Świątkowska Elżbieta. Józef Matoszek, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 55

Już wcześniej bowiem obok stawu młyńskiego widocznego na mapie z 1769 r. Ewald Hasbach wzniósł po 1865 r. niewielką fabrykę sukna, a na terenie byłego warzywnika wybudował w latach 80. XIX w. willę. W latach 1905-1907 r. Artur Hasbach przebudował tę rezydencję (dobudowano dwa ryzality z wieżami i dodatkowe piętro przykryte ryzalitowym dachem z lukarnami) dzięki czemu powstaje tam neorenesansowy eklektyczny pałac, w którym właściciel zamieszkiwał wraz z żoną i dziećmi – Włodzimierzem, Sergiuszem, Elżbietą (Lizą) oraz – przez jakiś czas – z Aleksandrem (który mieszkał przede wszystkim w nowo wybudowanym pałacu w Waliłach). Obok pałacu wzniesiono niewielki budynek dla służby (w stylu neorenesansowym) i urządzono ogród, wykorzystując istniejące wcześniej drzewa i krzewy otaczające obrzeża dawnego ogrodu warzywnego.

Pałac Hasbachów

Pałac Hasbachów w Dojlidach po rozbudowie z lat 1905-1907
Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha
Białystok 2011, s. 145

Ogród graniczył od północy ze stawem, od wschodu z łąkami i olsami nadrzecznymi, od zachodu z drogą do Białegostoku, a od południa z drogą Białystok-Zabłudów i dalej z działkami przy domach robotników fabrycznych, które należały do Hasbacha (stało tam osiem takich domów otoczonych ogrodami ogrodzonymi drewnianymi płotami, z tyłu których usytuowane też były drewniane budynki gospodarcze). Komponując ogród wykorzystano stare nasadzenia wokół warzywnika. Wschodnią granicę ogrodu wyznaczała czterorzędowa aleja lipowa, przy stawie biegła stara aleja topolowa kończąca się grupą topoli i innych drzew rosnącą przy drodze przebiegającej wzdłuż zachodniej granicy ogrodu. Prawdopodobnie podczas budowy pałacu i domów dla robotników zniszczeniu uległ pas drzew rosnący wzdłuż południowej granicy dawnego warzywnika. W zachodniej części ogrodu rosły lipy, wiązy, białodrzewy i inne topole, przy czym na terenie ogrodu pozostawiono też pewną liczbę dużych drzew wyrosłych naturalnie w wyniku sukcesji otaczającej ogród roślinności – wiązów, olch, wierzb, brzóz, osik i grabów. Dostosowano do nich kompozycję nowego ogrodu. Pomiędzy pałacem a domem dla służby, które stały szczytami do stawu, w zachodniej części ogrodu urządzono brukowany podjazd z klombem pośrodku. Klomb zajmowała grupa wiązów, a przy pałacu rosły od strony podjazdu jaśminowce i inne krzewy ozdobne. Wjazd na podjazd prowadził od strony drogi Białystok – Zabłudów przez bramę usytuowaną na południe od pałacu. Całość ogrodu ogrodzona była kratą z metalowych prętów osadzoną na betonowym fundamencie między betonowymi słupami. Na zachód od pałacu spacerowa żwirowana ścieżka otaczała klomb obsadzony żywotnikami i krzewami ozdobnymi, a stary drzewostan istniejący w tej części ogrodu wzbogacono o nowe nasadzenia drzew i krzewów ozdobnych. Na południe i południowy wschód od pałacu posadzono świerki i grupy ozdobnych krzewów, a pomiędzy nimi ulokowano na południe od podjazdu dwie murowane, częściowo zagłębione w ziemi piwnice. Na wschód i północny wschód od budynku dla służby posadzono krzewy ozdobne i jabłonie, między którymi przebiegały drogi spacerowe. Drogi spacerowe przebiegały również w alei topolowej biegnącej wzdłuż stawu i w starej czterorzędowej alei lipowej. Ogród ogrodzono metalową kratą wspartą na murowanych fundamentach. Całość ogrodu wraz z pałacem i budynkiem dla służby zajmowała ok. 2,2 ha i miała charakter ozdobno-użytkowy. Nie była to szczególnie wyszukana kompozycja. Głównym jej walorem były pozostawione stare drzewa (w tym aleje), gdyż nowe nasadzenia miały charakter eklektyczny i nie tworzyły wraz ze starodrzewiem zdecydowanej kompozycji o charakterze naturalistycznym bądź krajobrazowym.5

Hasbach PKZ

Ogród Hasbachów w Białymstoku Dojlidach podczas budowy siedziby PKZ - stan z 1978 r.
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk

 

 

Hasbach aleja

Czterorzędowa aleja lipowa w ogrodzie Hasbachów w Białymstoku Dojlidach
i nowe ogrodzenie wzniesione przez PKZ - stan z 1978 r.
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk

Hasbach

Plac przed fronten pałacu Hasbachów w Białymstoku Dojlidach podczas budowy siedziby PKZ w 1978 r.
W głębi widać stare piwnice i otaczający je dzrewostan ogrodu.
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk

Hasbach-domy

Domy robotników fabrycznych obok rezydencji Hasbachów w Białymstoku - Dijlidach. Stan z 1978 r.
Fot. E. Bończak-Kucharczyk

W czasie I wojny światowej pałac i fabrykę sukienną przejęli Niemcy6, w których władaniu były one w latach 1915-1918. Po wojnie znów przejęli je Hasbachowie, którym jednak nie udało się ponownie rozwinąć produkcji włókienniczej toteż prowadzili w Dojlidach już nie fabryki włókiennicze lecz od 1921 r. fabrykę dykty. Ogród przetrwał bez większych zmian.7

Artur Hasbach z wnukiem

Artur Hasbach z wnukiem w ogrodzie w Dojlidach - lata 30. XX w.
Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha
Białystok 2011, s. 82

W latach 1939-1941 założenie uległo dewastacji. W czasie okupacji niemieckiej znów służyło Hasbachom - przed 1944 r. w pałacu zamieszkiwał Sergiusz Hasbach.8

Pałac Hasbachów w 1943 r.

Pałac Hasbachów w Białymstoku Dojlidach - stan z 1943 r.
Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha
Białystok 2011, s. 50

 

Ogród Hasbachów

Widok przez staw na ogród i pałac Hasbachów w Białymstoku - Dojlidach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2073

 

Ogród Hasbachów - aleja

Ogród przy pałacy Hasbachów w Białymstoku - Dojidach. Wnętrze starej, czterorzędowej alei lipowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2074

Po II wojnie światowej przez ponad 30 lat obiekt był mniej lub bardziej dewastowany. W pałacu umieszczono szkołę partyjną, pocztę, przedszkole, i mieszkania dla pracowników fabryki. Ogród niszczał i tracił ozdobny dawniej charakter. Pałac został jednak w końcu wyremontowany i od 1980 r. był siedzibą Pracowni Konserwacji Zabytków (którą zamknięto w 2013 r.). Powstałe obok pałacu dwa budynki (sąsiadujące z zachowanym fragmentem starego budynku dla służby, położonym naprzeciw pałacu), mieszczące warsztaty, garaże, biura, magazyny i pracownie nie nawiązywały jednak do zabytkowej zabudowy, podobnie jak na nowo urządzone wewnętrzne drogi dojazdowe i towarzyszące im parkingi. Podobnie place oraz murowany budynek gospodarczy i usytuowane w jego sąsiedztwie dwa magazyny z blachy, a także stojąca w północno zachodnim rogu ogrodu rozdzielnia mocy, nie korespondowały z zabytkowym Pałac Hasbachówcharakterem obiektu. Likwidacji uległy dawne ogrodzenia, które zastąpiono częściowo siatką, a częściowo nowym, metalowym ogrodzeniem zaprojektowanym przez PKZ i przebiegającym równolegle do starego. Nowe ogrodzenia tak okroiły teren ogrodu by stare aleje i większość starych drzew rosnących po granicy starego ogrodu znalazła się poza ogrodzeniem. Do lat 90. XX w. przetrwała jednak sadzona ponad 200 lat wcześniej czterorzędowa aleja lipowa i część starych drzew rosnących przy granicy ogrodu – niektóre z pierwszej połowy lub z końca XIX w., w tym pomnikowa topola czarna, lipy, wiązy i białodrzewy z I połowy XIX w. W południowej części ogrodu rosły drzewa sadzone po 1890 r. Ten dobrze widoczny z sąsiadujących ulic obiekt zwracał uwagę zwłaszcza w widoku od strony miasta, skąd malowniczo wyglądały odbijające się w tafli wody budynki i stare drzewa.9

Obecnie obiekt jest siedzibą Wojewódzkiego i Białostockiego Oddziału WOPR, Białostockiego Towarzystwa Naukowego, Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego i Państwowej Służby Ochrony Zabytków.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Dojlidy - pałac Hasbachów 

Ogród Hasbachów w Białymstoku - widok na pałac od frontu - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlicy - pałac Hasbachów

Pałac Hasbachów w Białymstoku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - ogród Hasbachów

Ogród przy pałacu Hasbachów w Białymstoku - widok na jedno z wnętrz ogrodu i elewację ogrodową pałacu.
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - ogród Hasbachów

Ogród przy pałacu Hasbachów w Białymstoku - stare topole i lipy przy granicach ogrodu - staw współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Źródła:

1 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta, 187, nr 157, Franciszek du Puget, Mapa folwarków Dojlidzkiego i Sobolewskiego, z przyległościami… 1.X.1769; AGAD, Zbiór Kartograficzny, R 453-3, s. 43; Kwiatkowski Stanisław, Planik folwarku Doylid [1815 r.]

2 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 1352; AP Białystok, Akta notariusza Martynowa, nr 32, akt 53

3 CAH w Grodnie, F. 8, op. 2, nr 1026

4 CAH w Grodnie, F. 8, op. 2, nr 1035; Kozłowska-Świątkowska Elżbeta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 50, 74-75, 82 i 145

5 Piłaszewicz Zofia, Dojlidy. Pałac. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy pałacu Hasbachów, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 16, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 42; Bończak-Kucharczyk Ewa, Założenia dworsko-ogrodowe wiejskich posiadłości Hasbachów [w:] Śladami Hasbachów, Białystok 2013, s. 29-35; Pacholska Barbara, Wstęp [w:] Śladami Hasbachów, Białystok 2013, s. 5-19; Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Hasbachowie – kartka z Białegostoku [w:] Śladami Hasbachów, Białystok 2013, s. 24; ; Kozłowska-Świątkowska Elżbeta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 50, 74-75, 82 i 145

6 AP Białystok, Komisja Rekwizycyjna Powiatu Białostockiego, nr 2

7 AP Białystok, Akta notariusza Stefana Bednarskiego z Białegostoku, rok 1922, t. I, nr 1534.  rok 1928, nr 2256, nr 2259, nr 2260, nr 2499; ; Kozłowska-Świątkowska Elżbeta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 50, 74-75, 82 i 145

8 Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku

9 Dolistowska Małgorzata, Studium Historyczno-przestrzenne parku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Piłaszewicz Zofia, Dojlidy. Pałac. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy pałacu Hasbachów, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 16, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 42; Bończak-Kucharczyk Ewa, Założenia dworsko-ogrodowe wiejskich posiadłości Hasbachów [w:] Śladami Hasbachów, Białystok 2013, s. 29-35

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, Białystok, ogród Hasbachów, józef maroszekKategoria:willowy