rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiałystok Dojlidy - Park pałacowy

Park pałacowy – krajobrazowy, powstały po 1856 r. na miejscu istniejącej od I połowy XV w. siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Dojlidy

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: pierwotnie wśród pól i lasów, w sąsiedztwie rzeki Białej, dziś na peryferiach Białegostoku w dzielnicy Dojlidy (której układ urbanistyczny powstawał pod wyraźnym wpływem kompozycji siedziby dworskiej), przy drodze do Zabłudowa i Bielska Podlaskiego, w sąsiedztwie browaru zlokalizowanego w dawnej części gospodarczej założenia i w sąsiedztwie obiektów pochodzących z okresu działalności Hasbachów (fabryki sklejek i pałacu Hasbachów z ogrodem)

 

Dojlidy - park pałacowy

Plan parku pałacowego w Białymstoku Dojlidach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Historia siedziby dworskiej w Dojlidach sięga XV w., kiedy to przy dworze Jakuba Raczki Tabutowicza, stanowiącym centrum dóbr białostockich nadanych mu w latach 1437-1450, powstał w Dojlidach pierwszy dwór. Po śmierci Raczki Białystok-Dojlidy odziedziczył jeden z jego czterech synów – Jundziłł Raczkowicz. Później tę część dóbr posiadali synowie Jundziłła – Maciej i Mikołaj Jundziłłowiczowie. Sprzedali oni Dojlidy w 1528 r. Aleksandrowi Chodkiewiczowi (zm. w 1549 r.).1 Skutkiem tej sprzedaży była degradacja założenia, które z centrum samodzielnych dóbr stało się tylko siedzibą jednego z kluczy dóbr w rozległych dobrach zabłudowskich Chodkiewiczów.

 

Mapa folwarków

Mapa Folwarków Dojlidzkiego i Sobolewskiego... przez Barona Franciszka du Puget,... dnia 1 Octobris 1760 anno...
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 157 (nr 5-8)
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2744

Od lat 20. XVII w. Dojlidy należały do Radziwiłłów Birżańskich.2 Krzysztof Radziwiłł wydzierżawiał je „do wiernych rąk” arian: Samuelowi Przypkowskiemu, Krzysztofowi Arciszewskiemu i wreszcie Samuelowi Mierzeńskiemu (zm. w 1679 r.).3 Nie znamy wyglądu założenia w tym czasie, można jednak przypuszczać, że musiało ono posiadać wartościową oprawę estetyczną jako centrum życia religijno-politycznego innowierców związanych z Radziwiłłami.4 W latach 1645-1808 Dojlidy pozostawały w zastawie, który w 1698 r. od Jana z Mierzna Mierzeńskiego (syna Samuela) nabyli Braniccy. Okres ten charakteryzował się ponownym upadkiem kompozycji. W 1769 r. składały się na nią: kompleks zabudowań folwarcznych zgrupowanych przy drodze ze Skorup i z Białegostoku do Zabłudowa, trzy ogrody użytkowe otoczone szpalerami drzew, stawy z groblą, po której biegł gościniec, karczma zwana Strażą i młyn ze stawem na rzece. W sąsiedztwie założenia zlokalizowana była cerkiew unicka z zabudowaniami probostwa oraz wieś zagrodników dojlidzkich. Od strony Białegostoku do folwarku prowadziła droga obsadzona aleją.5

W 1808 r. Radziwiłłowie wykupili Dojlidy, a w 1856 r. sprzedali je Aleksandrowi Kruzenszternowi, który przeznaczył je w 1886 r. na posag córki Zofii Rudiger i wprowadził tu nową kompozycję. Nastąpiły wtedy zmiany polegające na przesunięciu biegu gościńca zabłudowskiego poza stawy, przeniesieniu części gospodarczej na południe od ogrodu, przebudowie stawów oraz na założeniu parku na miejscu dawnego folwarku i ogrodów z nim sąsiadujących.6

W latach 60. XIX w. zbudowano pałac (o charakterze renesansowej willi włoskiej wyposażonej w klasycystyczny detal) ulokowany w samym środku dawnego folwarku, na obszernej polanie opadającej łagodnie ku największemu ze stawów. Na staw ten prowadził widok z tarasu zajmującego całą szerokość wschodniej elewacji pałacu. W parku wykorzystano częściowo drogi folwarczne, a przed pałacem urządzono kolisty klomb zajmujący część owalnego wnętrza. Przeprowadzono też nowe, swobodne drogi spacerowe oraz posadzono wiele drzew i krzewów ozdobnych tworzących w rozległych wnętrzach parkowych malownicze grupy na te starych alei.7

 

Pałac w Dojlidach

Pałac w Dojlidach wzniesiony w latach 60. XIX w. - fotografia z pocz. XX w.

W 1898 r. na miejscu spalonego starego browaru wybudowano nowy.8

Już przed 1914 r. Zofia Rudiger nie zamieszkiwała w dobrach dojlidzkich lecz w Bad Liebenstein w Saksonii. Od 1919 r. trwały próby przejęcia Dojlid przez państwo Polskie. Ostatecznie w 1921 r. Zofia Rudiger sprzedała majątek Polsko-Amerykańskiemu Bankowi Ludowemu9, od którego w 1922 r. odkupił Dojlidy Jerzy Rafał książę Lubomirski z Przeworska, który rozbudował browar i zakłady przetwórcze w części gospodarczej, a także dokonał nowych nasadzeń w parku10.

Dojlidy na mapie z 1937 r.

Założenie pałacowo-parkowe w Białymstoku - Dojlidach na mapie Białegostoku.

W latach 1941-1944 w pałacu mieściła się rezydencja Ericha Kocha, szefa administracji cywilnej okręgu białostockiego. Obok pałacu wybudowano wtedy bunkier przeciwlotniczy, sam zaś park starannie konserwowano. W 1945 r. majątek rozparcelowano, browar upaństwowiono, większość parku przekazano miastu, a pałac z częścią parku przekazano Technikum Rolniczemu, które w obrębie parku wzniosło kompleks budynków szkolnych.11 Park, pozbawiony należytej opieki zaczął powoli zarastać. Zniekształceniom uległy ponadto drogi spacerowe oraz stawy.

 

Park w Dojlidach

Aleja lipowa przy jednej z dróg spacerowych w centralnej części parku w Dojlidach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2063

 

Park i Pałac w Dojlidach

Pałac w Dojlidach i gazon na podjeżdzie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2068

W latach 80. XX . większość terenu parku stanowiła park miejski. Do tego czasu, oprócz pałacu i stawów, zachowało się tu sporo dawnych kompozycji roślinnych, a powierzchnia zachowanej kompozycji parkowej wraz z pałacem i stawami wynosiła około 17 ha. W tym czasie park posiadał bujną różnogatunkową roślinność, pochodzącą z różnych okresów historycznych. Rosły tu jeszcze osiemnastowieczne i dziewiętnastowieczne lipy i jesiony, obok młodych drzew posadzonych w różnych latach XX w. Jednakże na skutek zbyt gęstych nasadzeń zatarciu uległa część wnętrz parkowych, a duże połacie parku były zbyt zacienione, co powodowało zły stan runa parkowego. W sumie występowały tu wtedy 74 gatunki i odmiany drzew i krzewów, a ta bogata roślinność wraz z pałacem i kompleksem stawów sprawiała, że park ten należało uznać za jeden z najcenniejszych pod względem przyrodniczym parkowych obiektów Białostocczyzny. Założenie pełniło istotną rolę w krajobrazie, a także w układzie przestrzennym dzielnicy, stanowiąc jedyny otwarty obiekt rekreacyjny w tym rejonie miasta.12

 

Dojlidy - staw i park

Park pałacowy w Dojlidach - widok przez duży staw na park i pałac - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2078

W latach 90. XX w. miasto przekazało obiekt Wyższej Szkole Administracji Publicznej, która zajmuje się też utrzymywaniem i porządkowaniem terenu parku.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Dojlidy - staw 

Staw w parku pałacowym w Dojlidach - stan współczesny.
www.info.bialystok.pl/parki/lubomirskich/

 

Dojlidy - park i pałac współcześnie

Pałac i park pałacowy w Dojlidach - stan współczesny.
www.info.bialystok.pl/parki/lubomirskich/

Dojlidy - pałac

Poidjazd przed frontem pałacu w Białymstoku - Dojlidach - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - pałac

Widok na pałac w Białymstoku - Dojlidach od strony stawów i parkingu - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - park pałacowy

Widok z parku pałacowego w Białymstoku - Dojlidach na domy robotników folwarcznych
przy rezydencji Hasbachów - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - park pałacowy

Widok na park i pałac w Białymstoku - Dojlidach od strony stawów - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Dojlidy - park pałacowy

Wnętrze parku pałacowego w Białymstoku - Dojlidach - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - park pałacowy

Stary drzewostan parku pałacowego w Białymstoku - Dojlidach - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - park pałacowy

Stare jesiony w parku pałacowym w Białymstoku - Dojlidach - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Dojlidy - park pałacowy

Budynek stojący nieopodal pałacu w parku pałacowym w Dojlidach - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Źródła:

1 Wiśniewski Jerzy, Początki Białegostoku i okolicznego osadnictwa [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok 1985, s. 7-27

2 Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 31

3 Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI-XVII w. [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, Białystok 1968, s. 129-150; Tazbir Janusz, Arianie w Białymstoku i okolicach [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, Białystok 1968, s. 87-102; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 28, s. 14

4 CAH w Mińsku, F. 2361, Inwentarz – wiadomość o przychodzie i rozchodzie ziarna, liczbie bydła, podatków i inne z maj. Dojlidy 1642, k. 1-17; Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia; Maroszek Józef, Konfiskaty mienia mieszkańców Białostocczyzny po wojnie z Rosją 1812 r. [w:] Rubieże, z. 1, Białystok 1992, s. 104

5 AGAD, Archiwum Roskie, nr 82; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 98, nr AG-125-21, nr 479-1; Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta, 187, nr 157; Franciszek du Puget, Mapa folwarków Dojlidzkiego i Sobolewskiego, z przyległościami… 1.X.1769; Sulerzycka Teresa, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Warszawa 1969, s. 50, nr 146; AGAD, Zbiór Kartograficzny, R 453, s. 43; Kwiatkowski Stanisław, Planik folwarku Doylid [1815 r.]

6 AP Białystok, Akta notariusza Martynowa, nr 388 i 390; Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 roku (druk), poz. 16

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 17, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 43

8 CAH w Grodnie, F. 8, op. 2, nr 1324

9 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 1572

10 Szpikowski M., Miasta ziemi białostockiej [w:] Życie Gospodarcze, R. 10, 1928, nr 4, s. 34; Białystok Ilustrowany. Zeszyt pamiątkowy, pod. Red. Lubkiewicza A., Białystok 1921, s. 42; Jankowska Marta, Białystok -  Dojlidy. Park przypałacowy. Studium historyczno-przestrzenne, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Piłaszewicz Zofia, Dojlidy. Pałac. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

11 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski II, nr 35, k. 6

12 Rejestr Ogrodów Polskich, Warszawa 1964, z. 3, s. 19; Bończak-Kucharczyk Ewa, Wildner Iwona, Białystok-Dojlidy. Park Lubomirskich, Szczegółowa inwentaryzacja roślinności, Białystok 1982, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Jankowska Marta, Białystok -  Dojlidy. Park przypałacowy. Studium historyczno-przestrzenne, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 17, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 44

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, park krajobrazowy, józef maroszek, Białystok DojlidyKategoria:pałacowy