Białystok - Park Planty

Park Planty – park miejski, modernistyczny, powstały w latach 1930-1938, na miejscu zwierzyńca danieli i ogrodów przy rezydencji Branickich

Dawna nazwa: Planty

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: na terenach wcześniej wchodzących w skład wieloczęściowej kompozycji ogrodów i innych części założenia przy pałacu Branickich, obecnie w centrum Białegostoku między ulicami Akademicką, Legionową i Mickiewicza, w sąsiedztwie Parku pałacowego Branickich

Plan Parku Planty w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Założony w latach 30. XX w. Park Planty założono na terenach wchodzących wcześniej w skład okazałej kompozycji otaczającej rezydencję Branickich (zob. Białystok – Park pałacowy Branickich). Część wschodnia tego parku zajęła fragment wcześniejszych sadów położonych rzeką Białą, wielkim stawem młyńskim i ulicą Świętojańską. Część północno-wschodnia zajęła fragment ogrodu przy oranżerii pałacowej. Większość parku to teren dawnego zwierzyńca danieli, ciągnącego się niegdyś między sadami, ozdobnymi ogrodami pałacowymi, a przedłużeniem ulicy Świętojańskiej, zaś od zachodu obejmującego do II połowy XIX w. część obecnego Parku Zwierzynieckiego (zob. Białystok – Park Zwierzyniecki). Ponadto, Park Planty zajął tereny położone na zachód od obecnych ozdobnych ogrodów pałacowych (stanowiące fragment dawnego zwierzyńca jeleni oraz zajęte niegdyś przez pałacowy teatr i towarzyszący mu budynek), a także tereny położone na północ od obecnego Parku Branickich (w części zajęte dawniej przez ogród dolny), które zostały zagospodarowane łącznie z całym Parkiem Planty w formie bulwarów miejskich.

Kompozycja zwierzyńca danieli wprowadzona w 1732 r. i w latach 1738-1739 składała si pierwotnie z bersa oddzielającego zwierzyniec od sadu, z dwóch alei lipowych (zasadzonych w 1760 r.), poprowadzonych na przedłużeniu osi kwater ogrodu pałacowego i zakończonych dwiema sadzawkami, a także z kilku innych alei, altany, dwóch sadzawek w części zachodniej (na górze i na dole) poza terenem obecnych Plant oraz z boskietów od strony olszyny (obecnie na terenie Parku Zwierzynieckiego). Większość tego zwierzyńca została obsadzona drzewami w 1739 r.¹ W 1776 r. stwierdzono, że przy Gościńcu Warszawskim „od Zwierzyńca do Nowego drzewa posadzono”.^2. W 1772 r. „Opisanie zwierzyńców z wszelką ich własnością” stwierdzało: „Zwierzyniec Danieli. Wkoło którego parkan z dylów, o 200 przęsłach. W tychże wrota jedne – wyjeżdżając na drogę warszawską [dziś ulica Mickiewicza], między dwoma słupami murowanemi, proste, podwójne… Drugie zaś do Zwierzyńca Wielkiego [Zwierzyniec Jeleni], proste, podwójne… Szopa do pasienia Danielów, pod dranicami [o] 18 przęsłach. W pośrodku którego stodoła na siano dla danieli i jeleni, słomą kryta… Dwa ogródki małe, pod murem od ogrodu górnego, parkanem z dylów, o przęsłach 17 ogrodzone, w których 2 furtki. Trzy perspektywy – dwie drzewami wierzbowymi, a trzecia lipami i kasztanami wysadzone. W końcu dwóch z tych sztacheteczki, w parkanie danielim wyż wyrażonym. Tamże stajnia drewniana, stara, gontami pokryta, własna Baura ogrodnika. Wychodząc z tego zwierzyńca na Trakt Warszawski droga wierzbami, z obu stron sadzona, aż do samej bramy, z obu stron sadzona. W pośrodku której mostek drewniany. Danieli w tym zwierzyńcu sztuk 100”.³ Owe trzy perspektywy, długości około 400 m każda, kończyła ściana z freskami malarza Wilhelma Neunhertz’a, autora również innych polichromii w białostockim pałacu i ogrodzie Branickich. Iluzjonistyczny fresk znakomicie wydłużał perspektywę zwierzyńca danieli.⁴

Zwierzyniec funkcjonował do 1808 r. (w 1792 r. zredukowano tu drzewostan, w 1804 r. zwierzyniec formalnie zlikwidowano, a ostatecznie w 1808 r. zwierzynę usunięto).⁵

W 1809 r. Prusacy sprzedali pałac i tereny ogrodów pałacowych carowi Aleksandrowi. Zapewne w tym czasie przecięto teren dawnego zwierzyńca danieli drogą stanowiącą przedłużenie jednej z osi Lasu Zwierzynieckiego. Droga ta została po 1825 r. obsadzona aleją jesionowo-klonową.⁶

W 1836 r. Mikołaj I przeznaczył pałac białostocki na siedzibę nowo powstałego Instytutu Panien Szlacheckich, co potwierdził ukazem z 1937 r. Instytut ten otrzymał również tereny dawnych pałacowych ogrodów ozdobnych i zwierzyńców, w tym zwierzyńca danieli. W latach 90. XIX w. Instytut Panien Szlacheckich odstąpił miastu część dawnych zwierzyńców położonych na zachód od powstałej wtedy ulicy Sadowej (obecnie ulica Akademicka)⁷ – teren wokół sadzawki górnej dawnego zwierzyńca danieli zajęła wówczas zajezdnia tramwajowa⁸.

Do 1915 r. Instytut Panien Szlacheckich nie wprowadzał do dawnego zwierzyńca większych zmian, ale na skutek braku opieki, wypadania starych drzew i sukcesji naturalnej roślinności teren ten nabrał naturalnego charakteru, a po I wojnie światowej traktowany był jako nieużytek. Opuszczone po likwidacji Instytutu tereny dawnych ogrodów i zwierzyńców pałacowych (poza ogrodem ozdobnym przy pałacu niedostępnym wówczas dla publiczności) zostały w 1925 r. uchwałą magistratu przeznaczone pod park miejski i reprezentacyjną zabudowę miasta. W 1928 r. zbudowano na terenie dawnego sadu modernistyczny budynek Izby Skarbowej, a w 1929 r. według projektu K. Tołłoczki Sąd Okręgowy. Wzdłuż południowej granicy dawnego zwierzyńca wzniesiono kolonię domów urzędniczych w stylu dworkowym. Budynki te sąsiadowały z terenem przyszłego parku Planty, w którym nasilenie prac nastąpiło w latach 1930-1938, gdy wojewodą białostockim był Zyndram Kościałkowski, późniejszy premier. Prace prowadzone były według projektów Stanisława Gralla (w 1933 r. powstał projekt alei wzdłuż ulic Wersalskiej i Legionowej, a w latach 1934-1936 powstały projekty pozostałych terenów parku).⁹

Powstała wówczas modernistyczna kompozycja o wyraźnie podkreślonej szerokim prospektem osi głównej, biegnącej równolegle do starej alei jesionowo-klonowej. Oś ta biegła na ukos przez teren parku i ciągnęła się również na zachód od ulicy Sadowej aż do ronda przy Parku Zwierzynieckim, noszącym wówczas nazwę Paku 3 Maja. Wzdłuż tej osi, między drogami umieszczono rząd prostokątnych trawników i kwietników obsadzonych przy granicach szpalerami żywotników zachodnich odmiany kolumnowej. W centrum parku, pod schodami prowadzącymi na górny poziom (dawna górna część zwierzyńca) umieszczono na tej osi duży basen z fontanną. Wschodnią część parku (zajmującą fragment dawnego sadu pałacowego), położoną naprzeciw Izby Skarbowej zajęła różanka o regularnym układzie kwater, rozplanowana na czterech poziomach. W jej centrum, na najniższym poziomie wybudowano prostokątny basem, przy którym ustawiono przed 1938 r. rzeźbę praczek dłuta Stanisława Horno-Popławskiego.¹⁰

Park Planty w Białymstoku - główna aleje spacerowa im. Zygmunta Kościałkowskiego około 1933 r. Widokówka ze zbiorów L. Postołowicza
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2395

Na południe od głównej osi położona była stara sadzawka, a u zbiegu bulwarów powstałych na wydzielonych obrzeżach ogrodu pałacowego (w rejonie skrzyżowania ulic Legionowej i Akademickiej) założono regularną kompozycję prostokątnych kwietników i trawników, na których rosły też z rzadka drzewa i krzewy ozdobne (a także żywopłoty). Podobna kompozycja powstała później także w zachodnim narożniku parku. Przy nowo wytyczonych szerokich drogach spacerowych bulwarów posadzono aleje lipowe oraz dokonano innych nasadzeń, łącząc kompozycje geometryczne ze swobodnymi.¹¹

Park Planty w Białymstoku - bulwar wzdłuż ul. Legionowej przy zbiegu z bulwarem wzdłuż ul. Sadowej (ob. Akademickiej).
Widoczne są osiemnastowieczne dzrewa ogrodu pałacowego. Fotografia z lat 30. XX w. (po 1933 r.)
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych, Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 3401

Z czasów Branickich zachowała się część starych lip, wiązów i jesionów, które wkomponowano w układ parku i bulwarów. Przeprowadzono między nimi nowe, żwirowe drogi spacerowe, a we wnętrzach parku dosadzono wiele nowych drzew i krzewów ozdobnych różnych gatunków, w tym dużo roślin iglastych. Cały park i bulwary otrzymały oświetlenie i niezbędne dla ogrodów publicznych wyposażenie.¹²

Park Planty w Białymstoku - główna aleja spacerowa w latach 30. XX w.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych, neg OW PSOZ Białystok, nr D 2392

W czasie II wojny światowej park został tylko nieznacznie zdewastowany, a po wojnie go uporządkowano i do dziś jest jednym z głównych parków miasta. W okresie powojennym wprowadzono tu różne zmiany. Na głównej osi, nad basenem wzniesiono kamienny Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej, dłuta Ślusarczyka i Danki, odsłonięty w 1951 r. (został on rozebrany w latach 90. XX w.).¹³ W 1951 r. zmieniono układ schodów wiodących na poziom górny. W latach 70. Wyposażono basen przy pomniku w instalacje pozwalające na regulację strumienia wody z fontann (co umożliwiło później na organizowanie tu spektakli typu „światło i dźwięk”). Wyasfaltowano część dróg parkowych, urządzono w północnej części parku plac zabaw dla dzieci, wzniesiono drewniany amfiteatr (rozebrany w 1976 r.), treljaże przy różance oraz toaletę publiczną (tę w latach 90. XX w. przebudowano na piwiarnię). Wybudowano 2 basen z fontannami we wnętrzach otoczonych geometrycznie skomponowanymi trawnikami i kwietnikami. Park został skanalizowany i wzbogacony o nowe nasadzenia. Wzdłuż bulwaru zachodniego podjęto nawet próbę urządzenia ogrodu dendrologicznego służącego ekspozycji rzadszych gatunków.¹⁴

Park Planty w Białymstoku - stara aleja klonowo-jesionowa. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, neg nr D 2047

W latach 80. XX w. na terenie Parku Planty rosło 90 gatunków i odmian drzew i krzewów. Większość z nich posadzono w latach 30. XX w. lub w okresie powojennym. Jednak niektóre jesiony, wiązy i lipy pochodziły z dawnego zwierzyńca danieli lub z ogrodu pałacowego. Skupione one były przy bulwarze północnym i we wschodniej części parku. Najstarszym drzewem założenia był w tym czasie pomnikowy wiąz, rosnący na zachód od różanki, a pochodzący zapewne z I połowy XVIII w. Inne starsze drzewa - lipy, jesiony, klony i wiązy - zostały posadzone lub wyrosły z samosiewów w II połowie XX w. Wśród roślin sadzonych w okresie zakładania parku i dosadzanych po II wojnie światowej zwracały uwagę odmiany pokrojowe i barwne żywotników, czereśni, klonów, świerków, wiśni i cisów, a także takie gatunki jak azalia pontyjska, czy jedyny w tym rejonie Polski platan. Wyróżniała się także bujnością aleja dębów amerykańskich posadzona po II wojnie światowej wzdłuż głównej osi kompozycji. Atrakcyjna roślinność podnosiła walory estetyczne parku i sprawiała, że Planty stanowiły ulubione miejsce spacerów mieszkańców Białegostoku. Obiekt ten wchodzi w skład kompleksu kilku parków położonych w centrum układu urbanistycznego, mających w sumie duże znaczenie dla poprawy warunków zdrowotnych miasta.¹⁵

Park Planty w Białymstoku - widok od południa na różankę. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg OW PSOZ Białystok, nr D 2051

Park Planty w Białymstoku - widok wzdłuż głównej osi kompozycji w kierunku Parku Starego. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2054

Obecnie, stanowiące własność Miasta Białegostoku Planty, zajmujące, tak jak i w chwili swojego postania obszar o powierzchni około 15 ha, są na bieżąco konserwowane i upiększane m.in. nasadzeniami kwiatowymi. W 2006 r. ustawiono w parku betonową rzeźbę psa Kawelina (zwaną też często rzeźbą Kawelina) dłuta Małgorzaty Niedzielko. Jest to replika rzeźby z 1936 r. stworzonej przez Piotra Sawickiego i Józefa Sawickiego, która stała niegdyś przy ogrodzeniu pałacu Branickich naprzeciwko Kościoła Farnego, a w 1944 r. zaginęła. (Ma to być dar Podlaskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych dla Mieszkańców Białegostoku.) Przygotowywany jest też projekt renowacji parku.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Park Planty w Białymstoku - od lewej główna aleja, fontanna na głównej alei i rzeźba praczek dłuta Horno-Popławskiego.
Stan współczesny.

Stara aleja pozostała z dawnego zwierzyńca przy granicy Parku Planty - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Główna aleja Praku Planty - staw współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Fontanna na poziomie górnym głównej alei Parku Planty - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Basem z rzeźbą praczek na tle różanki w Parku Planty w Białymstoku - stan wspóóczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Fragment różanki w Parku Planty w Białymstoku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Staw w Parku Planty w Białymstoku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Jedno z wnętrz Parku Planty w Białymstoku (z placem zabaw) - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Źródła:

¹ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 102, s. 6, nr 138, s. 1, nr 168, s. 4, nr 216, s. 1-3, nr 315a, s. 227 i 259, nr 316, s. 4 i 13, nr 328, s. 13-27, nr 330, s. 1-2, nr 341, s. 8, nr 342, s. 13 i 37, nr 358, s. 1-44, nr 36, s. 3 i 7, nr 397, s. 12-14 i 19

² Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 328, s. 27

³ AGAD, Archiwum Roskie, nr 82, k. 59v-79; Staatsbiblotek Berlin. Kartographische Abteilung, nr S. X. 48.585; Becker G., Plan von der…. Stadt Bialistok 1799…, Skala 1:2000; Glinka Jan, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia – rekonstrukcja J. Glinka, Skala 1:2500 [w:] Studia z historii budowy miast, Warszawa 1955, s. 219-223

⁴ Łabanow A., Tajemnice Ogrodu Branickich, Gazeta Współczesna, 2000, nr 141 (14.552), s. 8-9; Lech Marian J., Dzieje i obraz Białegostoku w XVIII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok, 1968, t. I, s. 129-150

⁵ Staadsbibliothek Berlin, Kartographische Abteilung, nr S X. 48.585, Becker G., Plan von der… Stadt Bialistok 1799, Skala 1:2000; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 3249, s. 322, Situations Plan Von der Lagen der Barsherzingenschwester Kloster zu Bialystok (około 1800 r.); Plan goroda Bielagostoka z 1810 r.

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 552/26, Plan lesnych dacz Belostokskago imenja i prinadleżascich k onomu dereven sostavlen v 1808-om godu. Kopirovan z originala leśnym zemlemerom Detlofom v 1825 g. Skala 1:10500; CAH w Wilnie, F. 84, op. 1847, nr 49, k. 57, Delo ob. otvore Belostokskoma Institutu Blagorodnych Devic zemli pod ogrody; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 283, s. 4; Plan terenów części miasta Białegostoku położony i ograniczony z zabudowaniami i ogrodami należącemi do Białostockiego Instytutu Panien Szlacheckich. Kopia, b.d. [1847-1848], wyk. Javorovskij; CAH w Wilnie, Topograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000

⁷ AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136, Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, 1887, Skala 1:8400; Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, b.d. (około 1900); Avenarius N. P., Istoriceskij ocerk Belastokskago Instituta Blagorodnych Devic, Belastok 1891, Pan sytuacyjny założenia pałacowo-ogrodowego d. Branickich w Białymstoku

⁸ AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 137, Plan goroda Bielostoka, b.d., wyk. Sanjavskij M.

⁹ Białystok w starej fotografii, Białystok 1985; Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Projekty nowo zakładanego parku Planty w Białymstoku, 1933-1937, wyk. S. Gralla; Plan miasta Białegostoku, opr. Popielak F., Białystok 1930; Mapa sztabowa Polski, Skala 1:100000, Warszawa 1933; Chalecka-Połocka Ludmiła, Gralówka, Gazeta Współczesna 1987, nr 254 (11. 249)

¹⁰ Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych obrazujących Park Planty w Białymstoku; AP Białystok, Zbiór dawnych widoków Białegostoku z końca XIX i początku XX w. przekazany przez Towarzystwo Miłośników Białegostoku, nr 1-79; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

¹¹ AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 138, Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, opr. Stefan Chojnicki 1937…, Skala 1:10000; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 139, Plan der Stadt Bialystok. Herausgegeben von Stadtvermessungsest Bialystok. Bearbeitet u. gedruck von der Hauptvermessungsabteilung. Konigsberg 1942, Skala 1:10000; AP Białystok, Biblioteka, Plan miasta Białegostoku (około 1939 r.), opr. Daszuta Z. (druk), Skala 1:15000; Kąpielisko w Dojlidach i strzelnica w Zwierzyńcu [w:] dziennik Białostocki 1936, R. 18, nr 186, s. 6

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Planty w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 13, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 35-37

¹³ Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 85

¹⁴ Politechnika Warszawska, Biblioteka Instytutu Architektury Krajobrazu, Pl. 439.664, Plan sytuacyjno-niwelacyjny parku zabytkowego w Białymstoku 1948-1950; Chalecka-Połocka Ludmiła, Urodziłem się… w doniczce. Planty moje Planty [w:] Gazeta Współczesna 1987, nr 248 (11.243); Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Planty w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 13, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 35-37

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Planty w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 13, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 35-37

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park miejski, Białystok, park modernistyczny, józef maroszek, Park Planty w BiałymstokuKategoria:miejski