rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiałystok - Park Planty

Park Planty – park miejski, modernistyczny, powstały w latach 1930-1938, na miejscu zwierzyńca danieli i ogrodów przy rezydencji Branickich

Dawna nazwa: Planty

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: na terenach wcześniej wchodzących w skład wieloczęściowej kompozycji ogrodów i innych części założenia przy pałacu Branickich, obecnie w centrum Białegostoku między ulicami Akademicką, Legionową i Mickiewicza, w sąsiedztwie Parku pałacowego Branickich

 

Park Planty

Plan Parku Planty w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

 

Założony w latach 30. XX w. Park Planty założono na terenach wchodzących wcześniej w skład okazałej kompozycji otaczającej rezydencję Branickich (zob. Białystok – Park pałacowy Branickich). Część wschodnia tego parku zajęła fragment wcześniejszych sadów położonych rzeką Białą, wielkim stawem młyńskim i ulicą Świętojańską. Część północno-wschodnia zajęła fragment ogrodu przy oranżerii pałacowej. Większość parku to teren dawnego zwierzyńca danieli, ciągnącego się niegdyś między sadami, ozdobnymi ogrodami pałacowymi, a przedłużeniem ulicy Świętojańskiej, zaś od zachodu obejmującego do II połowy XIX w. część obecnego Parku Zwierzynieckiego (zob. Białystok – Park Zwierzyniecki). Ponadto, Park Planty zajął tereny położone na zachód od obecnych ozdobnych ogrodów pałacowych (stanowiące fragment dawnego zwierzyńca jeleni oraz zajęte niegdyś przez pałacowy teatr i towarzyszący mu budynek), a także tereny położone na północ od obecnego Parku Branickich (w części zajęte dawniej przez ogród dolny), które zostały zagospodarowane łącznie z całym Parkiem Planty w formie bulwarów miejskich.

Kompozycja zwierzyńca danieli wprowadzona w 1732 r. i w latach 1738-1739 składała si pierwotnie z bersa oddzielającego zwierzyniec od sadu, z dwóch alei lipowych (zasadzonych w 1760 r.), poprowadzonych na przedłużeniu osi kwater ogrodu pałacowego i zakończonych dwiema sadzawkami, a także z kilku innych alei, altany, dwóch sadzawek w części zachodniej (na górze i na dole) poza terenem obecnych Plant oraz z boskietów od strony olszyny (obecnie na terenie Parku Zwierzynieckiego). Większość tego zwierzyńca została obsadzona drzewami w 1739 r.1 W 1776 r. stwierdzono, że przy Gościńcu Warszawskim „od Zwierzyńca do Nowego drzewa posadzono”.2. W 1772 r. „Opisanie zwierzyńców z wszelką ich własnością” stwierdzało: „Zwierzyniec Danieli. Wkoło którego parkan z dylów, o 200 przęsłach. W tychże wrota jedne – wyjeżdżając na drogę warszawską [dziś ulica Mickiewicza], między dwoma słupami murowanemi, proste, podwójne… Drugie zaś do Zwierzyńca Wielkiego [Zwierzyniec Jeleni], proste, podwójne… Szopa do pasienia Danielów, pod dranicami [o] 18 przęsłach. W pośrodku którego stodoła na siano dla danieli i jeleni, słomą kryta… Dwa ogródki małe, pod murem od ogrodu górnego, parkanem z dylów, o przęsłach 17 ogrodzone, w których 2 furtki. Trzy perspektywy – dwie drzewami wierzbowymi, a trzecia lipami i kasztanami wysadzone. W końcu dwóch z tych sztacheteczki, w parkanie danielim wyż wyrażonym. Tamże stajnia drewniana, stara, gontami pokryta, własna Baura ogrodnika. Wychodząc z tego zwierzyńca na Trakt Warszawski droga wierzbami, z obu stron sadzona, aż do samej bramy, z obu stron sadzona. W pośrodku której mostek drewniany. Danieli w tym zwierzyńcu sztuk 100”.3 Owe trzy perspektywy, długości około 400 m każda, kończyła ściana z freskami malarza Wilhelma Neunhertz’a, autora również innych polichromii w białostockim pałacu i ogrodzie Branickich. Iluzjonistyczny fresk znakomicie wydłużał perspektywę zwierzyńca danieli.4

Zwierzyniec funkcjonował do 1808 r. (w 1792 r. zredukowano tu drzewostan, w 1804 r. zwierzyniec formalnie zlikwidowano, a ostatecznie w 1808 r. zwierzynę usunięto).5

W 1809 r. Prusacy sprzedali pałac i tereny ogrodów pałacowych carowi Aleksandrowi. Zapewne w tym czasie przecięto teren dawnego zwierzyńca danieli drogą stanowiącą przedłużenie jednej z osi Lasu Zwierzynieckiego. Droga ta została po 1825 r. obsadzona aleją jesionowo-klonową.6

W 1836 r. Mikołaj I przeznaczył pałac białostocki na siedzibę nowo powstałego Instytutu Panien Szlacheckich, co potwierdził ukazem z 1937 r. Instytut ten otrzymał również tereny dawnych pałacowych ogrodów ozdobnych i zwierzyńców, w tym zwierzyńca danieli. W latach 90. XIX w. Instytut Panien Szlacheckich odstąpił miastu część dawnych zwierzyńców położonych na zachód od powstałej wtedy ulicy Sadowej (obecnie ulica Akademicka)7 – teren wokół sadzawki górnej dawnego zwierzyńca danieli zajęła wówczas zajezdnia tramwajowa8.

Do 1915 r. Instytut Panien Szlacheckich nie wprowadzał do dawnego zwierzyńca większych zmian, ale na skutek braku opieki, wypadania starych drzew i sukcesji naturalnej roślinności teren ten nabrał naturalnego charakteru, a po I wojnie światowej traktowany był jako nieużytek. Opuszczone po likwidacji Instytutu tereny dawnych ogrodów i zwierzyńców pałacowych (poza ogrodem ozdobnym przy pałacu niedostępnym wówczas dla publiczności) zostały w 1925 r. uchwałą magistratu przeznaczone pod park miejski i reprezentacyjną zabudowę miasta. W 1928 r. zbudowano na terenie dawnego sadu modernistyczny budynek Izby Skarbowej, a w 1929 r. według projektu K. Tołłoczki Sąd Okręgowy. Wzdłuż południowej granicy dawnego zwierzyńca wzniesiono kolonię domów urzędniczych w stylu dworkowym. Budynki te sąsiadowały z terenem przyszłego parku Planty, w którym nasilenie prac nastąpiło w latach 1930-1938, gdy wojewodą białostockim był Zyndram Kościałkowski, późniejszy premier. Prace prowadzone były według projektów Stanisława Gralla (w 1933 r. powstał projekt alei wzdłuż ulic Wersalskiej i Legionowej, a w latach 1934-1936 powstały projekty pozostałych terenów parku).9

Powstała wówczas modernistyczna kompozycja o wyraźnie podkreślonej szerokim prospektem osi głównej, biegnącej równolegle do starej alei jesionowo-klonowej. Oś ta biegła na ukos przez teren parku i ciągnęła się również na zachód od ulicy Sadowej aż do ronda przy Parku Zwierzynieckim, noszącym wówczas nazwę Paku 3 Maja. Wzdłuż tej osi, między drogami umieszczono rząd prostokątnych trawników i kwietników obsadzonych przy granicach szpalerami żywotników zachodnich odmiany kolumnowej. W centrum parku, pod schodami prowadzącymi na górny poziom (dawna górna część zwierzyńca) umieszczono na tej osi duży basen z fontanną. Wschodnią część parku (zajmującą fragment dawnego sadu pałacowego), położoną naprzeciw Izby Skarbowej zajęła różanka o regularnym układzie kwater, rozplanowana na czterech poziomach. W jej centrum, na najniższym poziomie wybudowano prostokątny basem, przy którym ustawiono przed 1938 r. rzeźbę praczek dłuta Stanisława Horno-Popławskiego.10

 

Park Planty - ok. 1933 r.

Park Planty w Białymstoku - główna aleje spacerowa im. Zygmunta Kościałkowskiego około 1933 r. Widokówka ze zbiorów L. Postołowicza
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2395

Na południe od głównej osi położona była stara sadzawka, a u zbiegu bulwarów powstałych na wydzielonych obrzeżach ogrodu pałacowego (w rejonie skrzyżowania ulic Legionowej i Akademickiej) założono regularną kompozycję prostokątnych kwietników i trawników, na których rosły też z rzadka drzewa i krzewy ozdobne (a także żywopłoty). Podobna kompozycja powstała później także w zachodnim narożniku parku. Przy nowo wytyczonych szerokich drogach spacerowych bulwarów posadzono aleje lipowe oraz dokonano innych nasadzeń, łącząc kompozycje geometryczne ze swobodnymi.11

 

Planty w latach 30-tych XX w.

Park Planty w Białymstoku - bulwar wzdłuż ul. Legionowej przy zbiegu z bulwarem wzdłuż ul. Sadowej (ob. Akademickiej).
Widoczne są osiemnastowieczne dzrewa ogrodu pałacowego. Fotografia z lat 30. XX w. (po 1933 r.)
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych, Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 3401

Z czasów Branickich zachowała się część starych lip, wiązów i jesionów, które wkomponowano w układ parku i bulwarów. Przeprowadzono między nimi nowe, żwirowe drogi spacerowe, a we wnętrzach parku dosadzono wiele nowych drzew i krzewów ozdobnych różnych gatunków, w tym dużo roślin iglastych. Cały park i bulwary otrzymały oświetlenie i niezbędne dla ogrodów publicznych wyposażenie.12

 

Planty - lata 30-te

Park Planty w Białymstoku - główna aleja spacerowa w latach 30. XX w.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych, neg OW PSOZ Białystok, nr D 2392

W czasie II wojny światowej park został tylko nieznacznie zdewastowany, a po wojnie go uporządkowano i do dziś jest jednym z głównych parków miasta. W okresie powojennym wprowadzono tu różne zmiany. Na głównej osi, nad basenem wzniesiono kamienny Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej, dłuta Ślusarczyka i Danki, odsłonięty w 1951 r. (został on rozebrany w latach 90. XX w.).13 W 1951 r. zmieniono układ schodów wiodących na poziom górny. W latach 70. Wyposażono basen przy pomniku w instalacje pozwalające na regulację strumienia wody z fontann (co umożliwiło później na organizowanie tu spektakli typu „światło i dźwięk”). Wyasfaltowano część dróg parkowych, urządzono w północnej części parku plac zabaw dla dzieci, wzniesiono drewniany amfiteatr (rozebrany w 1976 r.), treljaże przy różance oraz toaletę publiczną (tę w latach 90. XX w. przebudowano na piwiarnię). Wybudowano 2 basen z fontannami we wnętrzach otoczonych geometrycznie skomponowanymi trawnikami i kwietnikami. Park został skanalizowany i wzbogacony o nowe nasadzenia. Wzdłuż bulwaru zachodniego podjęto nawet próbę urządzenia ogrodu dendrologicznego służącego ekspozycji rzadszych gatunków.14

 

Planty

Park Planty w Białymstoku - stara aleja klonowo-jesionowa. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, neg nr D 2047

W latach 80. XX w. na terenie Parku Planty rosło 90 gatunków i odmian drzew i krzewów. Większość z nich posadzono w latach 30. XX w. lub w okresie powojennym. Jednak niektóre jesiony, wiązy i lipy pochodziły z dawnego zwierzyńca danieli lub z ogrodu pałacowego. Skupione one były przy bulwarze północnym i we wschodniej części parku. Najstarszym drzewem założenia był w tym czasie pomnikowy wiąz, rosnący na zachód od różanki, a pochodzący zapewne z I połowy XVIII w. Inne starsze drzewa - lipy, jesiony, klony i wiązy - zostały posadzone lub wyrosły z samosiewów w II połowie XX w. Wśród roślin sadzonych w okresie zakładania parku i dosadzanych po II wojnie światowej zwracały uwagę odmiany pokrojowe i barwne żywotników, czereśni, klonów, świerków, wiśni i cisów, a także takie gatunki jak azalia pontyjska, czy jedyny w tym rejonie Polski platan. Wyróżniała się także bujnością aleja dębów amerykańskich posadzona po II wojnie światowej wzdłuż głównej osi kompozycji. Atrakcyjna roślinność podnosiła walory estetyczne parku i sprawiała, że Planty stanowiły ulubione miejsce spacerów mieszkańców Białegostoku. Obiekt ten wchodzi w skład kompleksu kilku parków położonych w centrum układu urbanistycznego, mających w sumie duże znaczenie dla poprawy warunków zdrowotnych miasta.15

 

Planty - 1988 r.

Park Planty w Białymstoku - widok od południa na różankę. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg OW PSOZ Białystok, nr D 2051

 

Planty - oś główna 1988

Park Planty w Białymstoku - widok wzdłuż głównej osi kompozycji w kierunku Parku Starego. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2054

Obecnie, stanowiące własność Miasta Białegostoku Planty, zajmujące, tak jak i w chwili swojego postania obszar o powierzchni około 15 ha, są na bieżąco konserwowane i upiększane m.in. nasadzeniami kwiatowymi. W 2006 r. ustawiono w parku betonową rzeźbę psa Kawelina (zwaną też często rzeźbą Kawelina) dłuta Małgorzaty Niedzielko. Jest to replika rzeźby z 1936 r. stworzonej przez Piotra Sawickiego i Józefa Sawickiego, która stała niegdyś przy ogrodzeniu pałacu Branickich naprzeciwko Kościoła Farnego, a w 1944 r. zaginęła. (Ma to być dar Podlaskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych dla Mieszkańców Białegostoku.) Przygotowywany jest też projekt renowacji parku.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Planty 1 Planty 2 Planty - 3

Park Planty w Białymstoku - od lewej główna aleja, fontanna na głównej alei i rzeźba praczek dłuta Horno-Popławskiego.
Stan współczesny.

 

Park Planty - aleja

Stara aleja pozostała z dawnego zwierzyńca przy granicy Parku Planty - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Park Planty - prospekt

Główna aleja Praku Planty - staw współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Park Planty - fontanna

Fontanna na poziomie górnym głównej alei Parku Planty - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Park Planty - praczki

Basem z rzeźbą praczek na tle różanki w Parku Planty w Białymstoku - stan wspóóczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Park Planty - różanka

Fragment różanki w Parku Planty w Białymstoku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Park Planty - staw

Staw w Parku Planty w Białymstoku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Park Planty - wnętrze

Jedno z wnętrz Parku Planty w Białymstoku (z placem zabaw) - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

 

Źródła:

1 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 102, s. 6, nr 138, s. 1, nr 168, s. 4, nr 216, s. 1-3, nr 315a, s. 227 i 259, nr 316, s. 4 i 13, nr 328, s. 13-27, nr 330, s. 1-2, nr 341, s. 8, nr 342, s. 13 i 37, nr 358, s. 1-44, nr 36, s. 3 i 7, nr 397, s. 12-14 i 19

2 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 328, s. 27

3 AGAD, Archiwum Roskie, nr 82, k. 59v-79; Staatsbiblotek Berlin. Kartographische Abteilung, nr S. X. 48.585; Becker G., Plan von der…. Stadt Bialistok 1799…, Skala 1:2000; Glinka Jan, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia – rekonstrukcja J. Glinka, Skala 1:2500 [w:] Studia z historii budowy miast, Warszawa 1955, s. 219-223

4 Łabanow A., Tajemnice Ogrodu Branickich, Gazeta Współczesna, 2000, nr 141 (14.552), s. 8-9; Lech Marian J., Dzieje i obraz Białegostoku w XVIII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok, 1968, t. I, s. 129-150

5 Staadsbibliothek Berlin, Kartographische Abteilung, nr S X. 48.585, Becker G., Plan von der… Stadt Bialistok 1799, Skala 1:2000; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 3249, s. 322, Situations Plan Von der Lagen der Barsherzingenschwester Kloster zu Bialystok (około 1800 r.); Plan goroda Bielagostoka z 1810 r.

6 AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 552/26, Plan lesnych dacz Belostokskago imenja i prinadleżascich k onomu dereven sostavlen v 1808-om godu. Kopirovan z originala leśnym zemlemerom Detlofom v 1825 g. Skala 1:10500; CAH w Wilnie, F. 84, op. 1847, nr 49, k. 57, Delo ob. otvore Belostokskoma Institutu Blagorodnych Devic zemli pod ogrody; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 283, s. 4; Plan terenów części miasta Białegostoku położony i ograniczony z zabudowaniami i ogrodami należącemi do Białostockiego Instytutu Panien Szlacheckich. Kopia, b.d. [1847-1848], wyk. Javorovskij; CAH w Wilnie, Topograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000

7 AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136, Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, 1887, Skala 1:8400; Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, b.d. (około 1900); Avenarius N. P., Istoriceskij ocerk Belastokskago Instituta Blagorodnych Devic, Belastok 1891, Pan sytuacyjny założenia pałacowo-ogrodowego d. Branickich w Białymstoku

8 AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 137, Plan goroda Bielostoka, b.d., wyk. Sanjavskij M.

9 Białystok w starej fotografii, Białystok 1985; Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Projekty nowo zakładanego parku Planty w Białymstoku, 1933-1937, wyk. S. Gralla; Plan miasta Białegostoku, opr. Popielak F., Białystok 1930; Mapa sztabowa Polski, Skala 1:100000, Warszawa 1933; Chalecka-Połocka Ludmiła, Gralówka, Gazeta Współczesna 1987, nr 254 (11. 249)

10 Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych obrazujących Park Planty w Białymstoku; AP Białystok, Zbiór dawnych widoków Białegostoku z końca XIX i początku XX w. przekazany przez Towarzystwo Miłośników Białegostoku, nr 1-79; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

11 AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 138, Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, opr. Stefan Chojnicki 1937…, Skala 1:10000; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 139, Plan der Stadt Bialystok. Herausgegeben von Stadtvermessungsest Bialystok. Bearbeitet u. gedruck von der Hauptvermessungsabteilung. Konigsberg 1942, Skala 1:10000; AP Białystok, Biblioteka, Plan miasta Białegostoku (około 1939 r.), opr. Daszuta Z. (druk), Skala 1:15000; Kąpielisko w Dojlidach i strzelnica w Zwierzyńcu [w:] dziennik Białostocki 1936, R. 18, nr 186, s. 6

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Planty w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 13, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 35-37

13 Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 85

14 Politechnika Warszawska, Biblioteka Instytutu Architektury Krajobrazu, Pl. 439.664, Plan sytuacyjno-niwelacyjny parku zabytkowego w Białymstoku 1948-1950; Chalecka-Połocka Ludmiła, Urodziłem się… w doniczce. Planty moje Planty [w:] Gazeta Współczesna 1987, nr 248 (11.243); Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Planty w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 13, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 35-37

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Planty w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 13, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 35-37

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park miejski, Białystok, park modernistyczny, józef maroszek, Park Planty w BiałymstokuKategoria:miejski