Białystok - Park Stary

Park Stary – park miejski, naturalistyczny, powstały w latach 1895-1897, częściowo przebudowany w duchu modernistycznym po 1935 r.

Dawna nazwa: do 1918 r. Ogród Miejski, a w latach 1919-1939 Ogród Miejski im. Józefa Poniatowskiego

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: na miejscu dawnego stawu młyńskiego na rzece Białej, wchodzącego w skład kompozycji założenia pałacowego, obecnie pomiędzy ulicami Mickiewicza, Branickiego i Elektryczną

Plan Parku Starego w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Park Stary, zwany do 1918 r. Ogrodem Miejskim, a w latach 1919-1939 Ogrodem Miejskim im. Józefa Poniatowskiego, powstał w latach 1895-1897 po osuszeniu wielkiego stawu młyńskiego, wchodzącego w skład kompozycji rezydencji pałacowej Branickich. Obok stawu biegła grobla i ulica wiodąca do głównej bramy wjazdowej na teren rezydencji.¹

Osuszanie stawów przed bramą rezydencji pałącowej w Białymstoku - zdjęcie z 1997 r.
[w:] Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 41-42

Schemat układu kompozycyjnego Parku Starego w Białymstoku na Planie goroda Belostoka ok. 1900 r.
AP Białystok, Akta miasta Białegostoku 137
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2466

Park Stary w Białymstoku - młode nasadzenia obwodnica spacerowa "Ogrodu Miejskiego" około 1900 r.
AP Białystok, Fototeka, nr I - 23, fotokopia neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2402

Park Stary w Białymstoku - fontanna - zdjęcie z 1904 r.

Park Stary w Białymstoku - fotografia z lat 20. xx w.

Ogród Miejski zajął teren o powierzchni około 9 ha, położony między dwiema nowymi ulicami przeprowadzonymi przez ogrody pałacowe – ulicą Puszkina i ulicą Bulwarową (dziś ulica Mickiewicza). Ulica Puszkina wykorzystywała dawną aleję lipową łączącą browar z główną bramą pałacową. Od południa ograniczała park dawna ulica Mieszczańska (dziś ulica Elektryczna). Prace prowadzono według projektu jednego z najwybitniejszych projektantów ogrodów przełomu XIX i XX w. Waleriana Kronenberga przy współpracy Teodora Chrzęńskiego. Podczas osuszenia stawu uregulowano przebieg rzeki płynącej teraz równolegle do wschodniej granicy parku, którego kompozycja składała się z kilku wnętrz powiązanych skomplikowanym systemem dróg, częściowo prostych, a częściowo łukowatych lub kolistych. Jedna z nich biegła przez mostek na rzece. Roślinność skomponowana w duchu naturalistycznym miała być bogatsza niż w naturalnym krajobrazie, toteż klomby i grupy roślin składały się z różnych gatunków drzew i krzewów starannie dobieranych pod względem pokroju i barwy i uzupełnianymi rosnącymi na trawnikach grupami kwiatów. Wprowadzono tu wiele gatunków rzadkich oraz całą kolekcję pokrojowych i barwnych odmian roślin iglastych. Pozostawiono stare topole rosnące dawniej na grobli przy stawie. W 1897 r. park ogrodzono masywnym murem z czerwonej cegły i żelazną kutą kratą. Prowadziły do niego 3 ozdobne, zamykane na noc bramy.²

W 1912 r. na północ od parku przy ulicy prowadzącej do pałacu wzniesiono eklektyczny, bardzo dekoracyjny, neobarokowy budynek Hotelu Ritz. Równocześnie zbudowano w kolistym wnętrzu północno-wschodniej części parku, przed fontanną ulokowaną na osi bramy głównej, drewniany, okrągły pawilon mieszczący restaurację hotelową „Raj”. Park otrzymał wtedy oświetlenie.³

Park Stary w Białymstoku - świąteczny tłum Białostocczan na tle bramy do parku i hotelu Ritz.
Fotografia, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, nr MHBHI/1178
Fotokopia neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2403

Ulica obok Parku Starego w Białymstoku. Po prawej widać drzewostan i ogrodzenie parku. Stan sprzd 1915 r.

Aż do lat 30. XX w. był to jedyny publiczny ogród miasta, licznie odwiedzany, zwłaszcza w czasie festynów i zabaw z tańcami ⁴ Odpowiednio do potrzeb został wyposażony w dużą liczbę ławek, a w południowo-wschodniej części parku zlokalizowano też publiczny ustęp. Wokół ogrodu zaczęły powstawać reprezentacyjne budynki: synagogi, pałac Druckich-Lubeckich, elektrownia i inne.⁵

Park Stary w Białymstoku - fontanna i pawilon restauracyjny na początku lat 30. XX w.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, kolegcja negatywów szklanych, nr MBHI/1178,
Fotokopia neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2398

Po urządzeniu nowego parku miejskiego zwanego Plantami, a zlokalizowanego na terenie dawnych zwierzyńców i ogrodów pałacowych (zob. Białystok – Park Planty) Ogród Miejski przebudowano.⁶ Rozebrano ogrodzenie i bramy ogrodowe, a w latach 1936-1938 według projektu Jana Girina zbudowano modernistyczny Dom Ludowy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego mieszczący salę teatralną. Na osi tego teatru przeprowadzono szeroki, prosty prospekt, który przeciął naturalistyczną kompozycję wnętrza parku. Przed budynkiem urządzono na tym prospekcie plac oraz poszerzono i uregulowano sadzawkę położoną na osi budynku, która przybrała kształt prostokątnego basenu. Po bokach prospektu wypełnionego nawierzchnią dróg spacerowych posadzono szpalery topolowe. Na sadzawkę wyprowadzono drogę stanowiącą przedłużenie głównej osi Plant.⁶ Autorem przebudowy parku był Stanisław Życieński Zadora.⁷

Pawilon restauracyjny w Parku Starym w Białymstoku - zdjęcia z okresu międzywojennego XX w.

Po II wojnie światowej przez wiele lat prowadzono prace remontowe nad zdewastowanym teatrem, park zaś nadal pozostawał parkiem publicznym. Dokonywano w nim bieżącej konserwacji, a część drzew i krzewów usunięto zastępując je nowymi nasadzeniami. Wzdłuż ulicy Elektrycznej posadzono też szpaler topól włoskich. Wyasfaltowano drogę w południowej części parku a na miejscu dawnej sadzawki wybudowano basen z fontanną wyłożony płytkami z terakoty. W 1976 r. urządzono na wschód od głównej osi plac wypoczynkowy. Na osi dawnego Domu Ludowego (po powojennym remoncie – Teatru im. Aleksandra Węgierki) ustawiona została w parku rzeźba autorstwa Albina Sokołowskiego. Wnętrza parkowe otrzymały nowe, typowe oświetlenie oraz zostały wyposażone w nowe ławki. Począwszy od 1984 r. prowadzono rozbudowę Teatru. Do lat 80. XX w. przetrwała część dawnych kompozycji roślinnych parku, uzupełniona po II wojnie światowej nowymi nasadzeniami. Rosło tu w tym czasie 60 gatunków i odmian drzew i krzewów, m.in. modrzewie europejskie i japońskie, sosna wejmutka, kosodrzewina, choina kanadyjska, dęby szypułkowe odmiany kolumnowej, cisy, wiąz górski odmiany zwisającej, jesiony wyniosłe odmiany zwisającej, świerki kłujące, kilka gatunków i odmian żywotników, jałowców i rododendronów, a także różne gatunki dereni, irg, suchodrzewów, tawuł i kalin. Rośliny najstarsze posadzono w końcu XIX i na początku XX w. Część nasadzeń wprowadzono w okresie międzywojennym. Powojenne nasadzenia były stosunkowo nieliczne toteż można było mówić o dużym stopniu zachowania naturalistycznych kompozycji roślinnych z okresu budowy parku. Rozrosły się natomiast grupy starych krzewów. Usytuowany w centrum miasta Park Stary był i jest dobrze widoczny z kilku biegnących obok niego ulic. Często odwiedzany przez mieszkańców stanowi jedną z atrakcji widokowych miasta, a jako obiekt, który wchodzi w skład dużego kompleksu zieleni obejmującego Park pałacowy Branickich, Park Planty, Park i Las Zwierzyniecki, ma razem z nimi wydatny wpływ na zdrowotność okolicy.⁸

Park Stary w Białymstoku - widok od teatru wzdłuż głównej osi kompozycyjnej. Stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2081

Park Stary w Białymstoku - widok na wnętrze południowo-zachodniej części parku w 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2082

Na początku XXI w. plac parkowy (przed Teatrem) ponownie przebudowano nadając mu obecną formę, którą poprawiono w 2007 r. poprzez wyłożenie nawierzchni części alejek kostką i płytami kamiennymi (plac ten uzyskał wtedy nazwę Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego). W 2003 r. przed gmachem teatru wykonano z kamienia trotuar w formie fontanny, gdzie woda tryska wieloma strumieniami, bezpośrednio z kamiennej posadzki z podziemnego zbiornika. W lipcu 2009 r. po raz pierwszy w parku założono trawniki metodą hydrosiewu, polegającą na pokrywaniu terenu wodną mieszaniną nasion traw z dodatkami (włókna celulozowe, hydrożele, nawozy, polimery) przy użyciu specjalistycznego hydrosiewnika. W centralnej części parku, na Placu im. Marszałka Józefa Piłsudskiego często organizowane są imprezy rekreacyjno-rozrywkowe i festyny, a zimą może być urządzane sztuczne lodowisko (jak to miało miejsce np. w 2009 r.).⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Park Stary w Białymstoku - stan współczesny. Po lewej fontanna przed teatrem, a po prawej Tetr im. Aleksandra Węgierki.
www.info.bialystok.pl/parki/stary/

Park Stary - fontanna przed Teatrem - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Park Stary - prospekt na osi Teatru i - po prawej - zieleń parku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Różnogatunkowe kompozycje roślinne w Parku Starym w Białymstoku - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Park Stary w Białymstoku - rzeka Białka - stan współczesny
Fot. Ewa Bończak-Kucharczyk - 2015 r.

Źródła:

¹ Staadsbibliothek Berlin, Kartographische Abteilung, nr S X. 48.585, Becker G., Plan von der… Stadt Bialistok 1799, Skala 1:2000; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 552/26; Plan lesnych dacz Belostokskago imenja i prinadleżascich k onomu dereven sostavlen v 1808-om godu. Kopirovan z originala leśnym zemlemerom Detlofom v 1825 g. Skala 1:1050; Plan uezdnago goroda Belostoka… 1880; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136-137; Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, 1887, Skala 1:8400; Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, b.d. (około 1900); Bobrovskij P., Materjały dla geografii i statistiki Rosiji… Grodnenskaja gubernija, t. III, St Petersburg 1863, s. 852; Solovejcik, Vidy goroda Belostoka, Belastok 1897; Glinka Jan, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia – rekonstrukcja J. Glinka, Skala 1:2500

² Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 211; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Starego w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 14, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 37-38

³ Spravocnyj kalendar po gorode Belastoke na 1913 god, Białystok 1913; Nowa mapa topograficzna zachodniej Rosji, tzw. dwuwiorstówka, Piotrograd 1913-1914 (zdjęcia terenowe z 1886 r.), Skala 1:84000

⁴ Białystok Ilustrowany. Zeszyt pamiątkowy, pod. Red. Lubkiewicza A., Białystok 1921, s. 21-22

⁵ Królik M., Żyliśmy pod wysokim napięciem [w:] Kontrasty 1974, nr 6, s. 5-10; Ślączka Zbigniew, Dojrzewaliśmy pod balkonami [w:] Kontrasty 1074, nr 12, s. 11-14

⁶ Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Projekty nowo zakładanego parku Planty w Białymstoku, 1933-1937, wyk. Gralla S.; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 137-138; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 138, Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, opr. Stefan Chojnicki 1937…, Skala 1:10000; AP Białystok, Biblioteka, Plan miasta Białegostoku (około 1939 r.), opr. Daszuta Z. (druk), Skala 1:15000; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 139, Plan der Stadt Bialystok. Herausgegeben von Stadtvermessungsest Bialystok. Bearbeitet u. gedruck von der Hauptvermessungsabteilung. Konigsberg 1942, Skala 1:10000; Szpikowski M., Białystok [w:] Życie Gospodarcze, t. X, 1928 r., nr 4, s. 11-12

⁶ Plan miasta Białegostoku, opr. Popielak F., Białystok 1930, druk

⁷ Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954; ; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937; Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972

⁸ Politechnika Warszawska, Biblioteka Instytutu Architektury Krajobrazu, Pl. 439.664, Plan sytuacyjno-niwelacyjny parku zabytkowego w Białymstoku 1948-195; Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Fototeka, Zbiór dawnych widoków Białegostoku z końca XIX i początku XX w. przekazany przez Towarzystwo Miłośników Białegostoku; Kolekcje widokówek i fotografii Aliny Szatagin, Jana Siedleckiego, Tomasza Wiśniewskiego, Piotra Sawickiego z Białegostoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna Parku Starego w Białymstoku, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 14, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 37-38

⁹ http://www.info.bialystok.pl/parki/stary/obiekt.php

Inne źródła:

Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 41-42

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park miejski, Białystok, park stary, park naturalistyczny, józef maroszekKategoria:miejski