Białystok - Park Zwierzyniecki

Park Zwierzyniecki – park miejski, modernistyczny park leśny powstały w latach 20. I 30. XX w. na miejscu wcześniejszego Lasu Zwierzynieckiego z klasycystycznym układem duktów drożnych i widokowych, częściowo przekształcony w kresie powojennym

Dawna nazwa: Las Zwierzyniecki, Zwierzyniec, Park 3 Maja

Gmina: Białystok

Położenie obiektu: pierwotnie na terenie naturalnego lasu (włączonego w XVIII w. skład rozległej kompozycji ogrodowej otaczającej pałac Branickich), zwanego Lasem Zwierzynieckim, rosnącego na południowy-wschód od pałacowego zwierzyńca jeleni i na południowy-wschód od zwierzyńca danieli, obecnie w obrębie miasta Białegostoku, w sąsiedztwie ronda Plac Katyński i ulic 11 Listopada i Zwierzynieckiej, za którą ciągną się rozległe tereny dalszej części Lasu Zwierzynieckiego (mającej charakter lasu komunalnego)

Plan parku Zwierzynieckiego w Białymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Około połowy XVIII w. las, zwany Lasem Zwierzynieckim włączono w skład kompozycji otoczenia rezydencji pałacowej Branickich (zob. Białystok – Park pałacowy Branickich). Pozostawiono tam wtedy naturalny drzewostan sosnowo-świerkowy nie wprowadzając nowych nasadzeń, ale przebudowano system dróg prowadząc nowe drogi wzdłuż co najmniej dziesięciu krzyżujących się pod różnymi kątami prostych osi. Niektóre z nich komunikowały ze sobą okoliczne wsie. Jedna (dziś ulica 11 Listopada) prowadziła z dworu białostockiego do Suraża (wówczas stolicy powiatu) i biegła obok zabudowań zarządu leśnictwa (najpierw Branickich, a później państwowego) mieszczących się w rejonie obecnego skrzyżowania ulic 11 Listopada i Letniskowej. Oprócz tego biegł przez Las Zwierzyniecki gościniec Suraski (obecna ulica Kawaleryjska), od którego odchodził w kierunku południowym gościniec bielski (dziś ulica Wiosenna). Skrzyżowania dróg tworzyły niekiedy układy promieniste, a drogi leśne były jednocześnie osiami widokowymi wyprowadzającymi wzrok ku atrakcyjnym elementom krajobrazu – na pałac Branickich, na oranżerię pałacową, na gaik przy Kuropatwiarni, na gaik przy Bażantarni, karczmę przy wsi Swoboda, karczmę i stawy Nowe, wiatrak na wzgórzu za wsią Bojary i budowlę w zwierzyńcu jeleni.¹ Nowy układ dróg wprowadzono nie bardzo licząc się z uwarunkowaniami terenowymi, toteż część z nich, a także niektóre skrzyżowania zlokalizowano w miejscach zabagnionych lub podmokłych.²

W końcu XVIII w. Las Zwierzyniecki stanowił teren rekreacyjny i dydaktyczny młodzieży szkoły podwydziałowej Komisji Edukacji Narodowej. Słuchacze tej szkoły przeprowadzali tu pomiary gruntów, zbierali zioła lecznicze, uczyli się miernictwa, rolnictwa itp., a w wolnych chwilach urządzali gry i zabawy. Aż do połowy XIX w. kompozycja Lasu Zwierzynieckiego nie była świadomie przebudowywana, ale część z dróg, pewnie mniej użytkowanych lub poprowadzonych w niedogodnym terenie, zanikła.³

W ostatniej ćwierci XIX i w początkach XX w. zaszły istotne zmiany w północnej części miejskiego już Lasu Zwierzynieckiego. Zaczął on graniczyć bezpośrednio z zabudową miejską, która powoli wkraczała na jego obszar.⁴ Znacznie okrojono ten Las od zachodu, gdzie usunięto część drzewostanu rosnącą poza gościńcem suraskim, a następnie wzniesiono domy mieszkalne.

Pry 3 Maja w Lesie Zwierzynieckim - Plan der Stadt Bialystok, fragment, AP Białystok, Akta Miasta Białegostoku 139,
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2472 (fragmenty)

W końcu lat 80. XIX w. przeprowadzono przez Las Zwierzyniecki „strategiczną szosę baranowicką”⁵, która zmieniała dotychczasowy układ dróg przecinając las ze wschodu na zachód. W tym czasie w miejscu dawnego leśnictwa zlokalizowano pawilon restauracyjny, a obok niego inne drewniane zabudowania służące celom rozrywkowym. Od tego czasu ta część lasu cieszyła się dużym powodzeniem wśród mieszkańców Białegostoku, urządzano tu majówki, widowiska kabaretowe i spektakle teatru letniego. W pobliżu tego ogrodu rozrywkowego, zwanego „Rozkoszą” zaczęto lokalizować domy letniskowe. Do Rozkoszy doprowadzono też przez Las Zwierzyniecki linię tramwaju konnego (dzisiejszą ulicą 11 Listopada).⁶

Pawilon Roskosz w Parku Zwierzynieckim w 1895 r. (Inteligencja polska miasta Białegostoku na majówce)
Fotografia A. Sołowiejczyka, Zbiory P. Sawickiego, Fotokopia neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2547

Pawilon Roskosz w Parku Zwierzynieckiem - stan z początku XX w.

Ogród Roskosz w Lesie Zwierzynieckim na początku XX w.

W czasie I wojny światowej ten las miejski uległ dewastacji na skutek wycinki i kradzieży drewna. Na północno-zachodnim skraju lasu założono też wtedy (nieistniejący dziś) cmentarz niemiecki. W 1920 r. powstał drugi cmentarz wojskowy, na którym pochowano żołnierzy polskich i rosyjskich.⁷

Tramwaj konny w Lesie Zwierzynieckim - stan z początku XX w.

Las Zwierzyniecki - początek XX w.

3 maja 1921 r. w 130 rocznicę ogłoszenia Konstytucji 3 Maja zasadzono w parku uroczyście 3 dęby, które okolono okręgiem jedenastu lip i zaakcentowano pięcioma drogami spacerowymi kierującymi się ku trzem dębom, które otoczono też okrągłą drogą spacerową. Powstał w ten sposób tzw. Pomnik Konstytucji 3 Maja, a Las otrzymał z tej okazji nową nazwę, używaną do 1939 r. – Park 3-go Maja.⁸ Nazywano go jednak powszechnie Zwierzyńcem. W 1926 r. zlokalizowano w tym parku stadion sportowy Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, a obok stadionu korty tenisowe klubu sportowego „Jagiellonia”. W latach 30. XX w. w sąsiedztwie stadionu ustawiono wieżę spadochronową. Przy nowych obiektach sportowych pozostawiono okazy starych sosen. W 1930 r. rozpoczęto modernistyczną przebudowę Zwierzyńca według szczegółowego projektu naczelnego inżyniera miasta J. B. Rybołowicza. Przeprowadzono wtedy meliorację terenu i na obszarze przeszło 70 ha lasu przeprowadzono nowe drogi spacerowe. Posadzono też żywopłoty z jaśminowców i innych krzewów oraz różnogatunkowe grupy drzew, a także posadzono kilka alei. W sąsiedztwie dzisiejszych ogródków działkowych (położonych na wschód od parku) powstały sady i szkółki miejskie. A przede wszystkim wytyczono nową główną oś kompozycyjną (pozostawiając bez zmian starą drogę do Rozkoszy). Oś tę podkreślała szeroka aleja spacerowa zaczynająca się od ronda (położonego u zbiegu dzisiejszych ulic Podleśnej, 11 Listopada, Marii Curie Skłodowskiej i Świętojańskiej), biegnąca potem przez dwa inne ronda leżące na terenie parku i kończąca się przy trzecim rondzie (mniejszym od pozostałych), położonym w południowej części parku. Na rondzie pierwszym w 1930 r. odsłonięto wzniesiony ze składek społecznych pomnik autorstwa Jakuba Juszczyka ku czci poległych oficerów i żołnierz 42 pułku piechoty. Wokół ronda z pomnikiem przeprowadzono eliptyczną drogę spacerową.⁹

Wnętrze Parku Zwierzynieckiego z pomnikiem poległych żołnierzy 42 Białostockiego Pułu Piechoty, dłuta Jakuba Juszczuka (odsłoniętym w 1930 r.).
Zdjęcie z lat 30. XX w., Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Kolekcja negatywów szklanych
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2381

W północnej części parku zbudowano kilka dróg spacerowych biegnących w pobliżu ciekawych grup drzew i krzewów, a na niewysokim wzgórzu, u zbiegu trzech dróg urządzono rondo pełniące funkcję platformy widokowej. Rozciągał się stamtąd m.in. widok na dwa stawy wykopane w północno-wschodniej części parku przy niewielkim strumieniu. Szczególną troską otoczono Cmentarz Wojskowy z 1920 r., gdzie wprowadzono ciekawe nasadzenia, m.in. żywotników i dębów kolumnowych, a w 1932 r. wzniesiono pomnik żołnierzy polskich poległych w walce o niepodległość, zaprojektowany przez Jarosława Girina, a mający kształt kaplicy z czterema ołtarzami i czterema krzyżami. W dawnym budynku restauracyjnym ogrodu rozrywkowego umieszczono w 1930 r. szkołę powszechną na wolnym powietrzu, przeznaczoną dla dzieci zagrożonych gruźlicą. Wokół szkoły urządzono Centralny Ogród Szkolny o powierzchni 7 ha, który zajął teren częściowo zabagniony, a częściowo porośnięty lasem grabowym. W ogrodzie tym założono dział botaniczny, grupujący rozmaite, skomponowane w klomby rośliny, dział roślin leczniczych, dział zbóż, szkółkę drzew i krzewów morwowych, a także działki szkolne. Umieszczono tam również altanę i boisko. Wnętrza tego ogrodu zostały udostępnione publiczności. Z powodu licznych trudności organizacyjnych w 1936 r. zrezygnowano z prowadzenia szkoły dla dzieci chorych na gruźlicę, a teren ogrodu przejęły szkoły powszechne. Wszystkie te prace sprawiały, że już w okresie międzywojennym dwie części Lasu Zwierzynieckiego oddzielone od siebie szosą baranowicką, stanowiącą element obcy w dawnym układzie przestrzennym, miały różny charakter. Północna część miała charakter bardziej parkowy niż południowa, o charakterze bardziej leśnym.¹⁰

Park Zwierzyniecki - widok od południowego-zachodu na cmentarz wojskowy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2223

Podczas okupacji hitlerowskiej Las Zwierzyniecki przetrzebiono. Blisko 50 ha lasu całkowicie ogołocono ze starych świerków, sosen i większości drzew liściastych budując pas startowy lotniska Krywlany. Żołnierze Armii Czerwonej zniszczyli też wiosną 1940 r. (z rozkazu NKWD) pomnik żołnierzy 42 pułku piechoty.

Po wojnie część terenu znów zalesiono usuwając jednocześnie drzewa chore, bowiem w wyniku przeprowadzonej w latach 30. XX w. melioracji nasilił się proces wypadania świerków i niektórych innych starych drzew, co znacznie uszczupliło starodrzew leśny. Poza tym, obrzeża parku zaczęły być sukcesywnie zajmowane pod nowe inwestycje miejskie, toteż w ciągu 15 lat jego powierzchnia zmalała o blisko 30%. Powstały tu: Państwowa Szkoła Muzyczna i Filharmonia, Hala Gimnastyczna Studium Wychowania Fizycznego Akademii Medycznej, Rozgłośnia Polskiego Radia i Telewizji, a na miejscu dawnej szkoły i Rozkoszy powstał Państwowy Dom Starców i Dom Małego Dziecka. Znacznie zostały rozbudowane urządzenia Stadionu Miejskiego, a w jego sąsiedztwie wzniesiono pawilony hotelowy i gastronomiczny. W latach 60. XX w. wyłączono z całości terenów parkowych (traktowanych od 1945 r. jako las komunalny) teren między ulicami Zwierzyniecką, 11 Listopada i rondem na skrzyżowaniu ulic Skłodowskiej, Podleśnej, Świętojańskiej i 11 Listopada. Teren ten otrzymał nazwę Park Zwierzyniecki i traktowany był odtąd inaczej niż pozostałe tereny lasu komunalnego. Park Zwierzyniecki, poddano podobnie jak inne parki miejski stałej pielęgnacji i zabiegom konserwacyjnym.

Park Zwierzyniecki - widok wzdłuż głównej osi kompozyzyjnej na kamień pamiątkowy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2222

W latach 70. XX w. wyasfaltowano ulicę 11 Listopada i zlikwidowano rondo stanowiące pozostałość po pętli tramwaju konnego. W tym samym czasie w części parku położonej na północ od szosy (obecnej ulicy Zwierzynieckiej) przerzedzono drzewostan i ulokowano amfiteatr, ścieżkę zdrowia, miejsce do plażowania, a wokół stawów parkowych – Akcent ZOO (przebywało w nim później wiele gatunków zwierząt, zarówno pochodzących z Polski jak i egzotycznych, przy czym maksymalna liczba gatunków posiadanych jednocześnie wynosiła 50). Modyfikacji uległ też po wojnie system dróg spacerowych. Część starych dróg zanikła lub została zlikwidowana (m.in. obwodnice wokół rond), powstały za to nowe, łączące poszczególne urządzenia. Na rondzie w południowej części Lasu Zwierzynieckiego (dziś w lesie komunalnym) ustawiono w 1965 r. głaz ku czci kpt. Stanisława Skarżyńskiego, który w 1933 r. przeleciał nad Atlantykiem. Na miejscu zniszczonego pomnika 42 pułku piechoty umieszczono otoczoną kwietnikiem fontannę. Cmentarz wojskowy był po wojnie cmentarzem komunalnym, na którym grzebano działaczy komunistycznych i rewolucyjnych. Pojawiły się tu cokoły i krzyże przewyższające inne pomniki nagrobne. Jednak po kilku latach pochówków zaprzestano i dziś cmentarz ten jest jednym z zabytków miasta.

Park Zwierzyniecki - widok od północnego-wschodu na wnętrze wschodniej częsci parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2219

W latach 80. XX w. na terenie południowej części dawnego Lasu Zwierzynieckiego (stanowiącej obecnie las komunalny) rosły jeszcze nieliczne sosny i świerki w wieku 100-200 lat pozostałe z pierwotnego lasu. Część nasadzeń (lip, topól, klonów, jaśminowców, śnieguliczek i pęcherznic) pochodziła z okresu urządzania Parku 3 Maja. Spory obszar zajmowały młode lasy grabowe, olszowe i sosnowe z domieszką świerków i brzóz, a także jesionów, leszczyn, trzmielin, jarzębin, kruszyn, bzów czarnych, kalin i suchodrzewów. Poza tym, występowały tam również modrzewie, wierzby, osiki, kasztanowce i morwy sprzed 1939 r., a także powojenne. Pod względem składu gatunkowego i form kompozycyjnych wyróżniał się jednak w tym czasie teren Parku Zwierzynieckiego, zajmującego około 17 ha, gdzie występowało 77 gatunków i odmian drzew i krzewów. Również i tutaj najstarszymi drzewami były sosny i świerki pochodzące z dawnego lasu i liczące 100-200 lat. Liczniej reprezentowana była roślinność wprowadzona w okresie międzywojennym – klony pospolite i jesionolistne w kilku odmianach, lipy i grochodrzewy w północnej części parku, fragmenty czterorzędowej alei klonowej, fragmenty szpalerów klonowych wokół ronda w centralnej części parku oraz wiązy w części zachodniej. Poza tym rosły w parku stare olsze czarne przy ciekach wodnych oraz dęby, modrzewie, lipy, białodrzewy, graby, brzozy, świerki, jesiony i jawory rozrzucone w różnych rejonach parku. Przetrwały też 3 dęby posadzone w 130 rocznicę Konstytucji 3 Maja. Na terenie cmentarza występowały m.in. stare dęby szypułkowe odmiany kolumnowej, świerki serbskie, jałowce (sawina, płożące i łuskowate odmiany Meyera), a przy ogrodzeniu karagany, głogi, jaśminowce i porzeczki złote. W parku zwracała uwagę mała ilość krzewów, grupujących się tylko wzdłuż ulicy 11 Listopada.

Jedno z nętrz Parku Zwierzynieckiego - widok w kierunku południowym - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2215

Stare nasadzenia zostały w okresie powojennym uzupełnione nowymi, różnych gatunków. Wprowadzono tu m.in. jodły pospolite, irgi, żylistki, jałowce, jabłonie ozdobne, śliwy, wiśnie, tawuły oraz lipy krymskie i srebrzyste. Całość nasadzeń, po likwidacji części dróg spacerowych sprawiała wrażenie układu dość przypadkowego, tym bardziej, że roślinność młodą wprowadzano bez określonej koncepcji projektowej. Cały zachowany kompleks lasów komunalnych liczących w tym czasie około 120 ha, otoczony był zabudową miejską i miał doniosły wpływ na kształtowanie się warunków przyrodniczych i zdrowotnych miasta. Park Zwierzyniecki cieszył się dużą frekwencją mieszkańców i połączony był ciągami dróg z kompleksem parków zajmujących centrum układu urbanistycznego Białegostoku (zob. Białystok – Park pałacowy Branickich, Białystok – Park Planty, Białystok – Park Stary). Był dobrze widoczny z przebiegających obok ulic i stanowił ważny element tej części miasta.¹¹

Ze względu na wartości naukowe i dydaktyczne rosnącego na terenie obiektu drzewostanu o charakterze grądu wilgotnego, zarządzeniem Ministra Środowiska z 14 czerwca 1996 r. powołany został rezerwat przyrody „Las Zwierzyniecki” liczący 33,8 ha i obejmujący część lasu komunalnego.¹²

Park Zwierzyniecki - oś głowna - stan współczesny
www.bialystokonline.pl/park-zwierzyniecki

3 maja 1997 r. został uroczyście odsłonięty zrekonstruowany przez rzeźbiarzy Krzysztofa Gąsowskiego i Krzysztofa Jakubowskiego pomnik żołnierzy 42 pułku piechoty, który stanął na swym dawnym miejscu. W kwietniu 2007 r. dzięki pomocy władz Miasta Białegostoku przywrócono mieszkańcom miasta pomnik Konstytucji 3 Maja. Uporządkowano miejsce, wykonano alejkę otaczającą dęby, dosadzono trzy brakujące lipy oraz ustawiono tablicę pamiątkową.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z 1784 r., opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 113-120; Glinka Jan, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia – rekonstrukcja J. Glinka, Skala 1:2500; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 552/26; Plan lesnych dacz Belostokskago imenja i prinadleżascich k onomu dereven sostavlen v 1808-om godu. Kopirovan z originala leśnym zemlemerom Detlorfom v 1825 g. Skala 1:1050; AGAD. Zbiór Kartograficzny, nr 26/27, Plan dróg pocztowych z Białegostoku do Brześcia Litewskiego. 1844; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 95, s. 11, nr 233, s. 1-8

² AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 98, Perthees K., Mapa szczególna województwa podlaskiego… 1975; Staadsbibliothek Berlin, Kartographische Abteilung, nr Q 17.030, Iwaszkiewicz, [Prusy Nowowschodnie], około 1795-1800, arkusz 103, Skala 1:33300; Staatsbiblotek Berlin. Kartographische Abteilung, nr S. X. 48.585; Becker G., Plan von der…. Stadt Bialistok 1799…, Skala 1:2000; Textor T. C., Sotzman D. F., Topografisch Militarische Karte von vormaligen Neu Ost Preussen…, Berlin 1808, Skala 1:155000

³ Reymons Special Karte, b.m. 1843, Skala 1:200000; CAH w Wilnie, Topograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000; Solovejcik, Vidy goroda Belostoka, Belastok 1897

⁴ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2544, 5772, 5985; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 91, 136, 137, 138, 139

⁵ Zbiory Józefa Jodkowskiego, zam. w Grodnie, Plan ujezdnogo goroda Belostoka grodnenskoj gubernii 1880 r. Masstab v Anglijskoj diumie 100 sążni, Grodno, b.d. (zap. 1880), Skala 1:8400; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136-139; Karte des Westlichen Russlands, b.m. 1915, nr M 29

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5772

⁷ Goławski Michał, Przewodnik po mieście i okolicy, Białystok 1933; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik Ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

⁸ Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Projekty nowo zakładanego parku Planty w Białymstoku, 1933-1937, wyk. Gralla S.

⁹ AP Białystok, UW Białostocki, nr 1883-1890

¹⁰ AP Białystok, Zbiór dawnych widoków m. Białegostoku z końca XIX i pocz. XX w. przekazany przez Towarzystwo Miłośników Miasta Białegostoku; Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Fototeka, nr 1-39; Goławski Michał, Przewodnik po mieście i okolicy, Białystok 1933; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik Ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937; Szpikowski M., Miasta ziemi białostockiej [w:] Życie Gospodarcze, R. 10, 1928, nr 4, s. 11-12; Plan miasta Białegostoku, opr. Popielak F., Białystok 1930; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 138, Plan wojewódzkiego miasta Białegostoku, opr. Stefan Chojnicki 1937…, Skala 1:10000; AP Białystok, Biblioteka, Plan miasta Białegostoku (około 1939 r.), opr. Daszuta Z. (druk), Skala 1:15000; AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 139, Plan der Stadt Bialystok. Herausgegeben von Stadtvermessungsest Bialystok. Bearbeitet u. gedruck von der Hauptvermessungsabteilung. Konigsberg 1942, Skala 1:10000

¹¹ Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka; Kucharczyk Krzysztof, Rudzik Krystyna, Białystok. Park Zwierzyniecki. Szczegółowa inwentaryzacja roślinności, Białystok 1976, maszynopis w posiadaniu Rejonowego Przedsiębiorstwa Zieleni w Białymstoku, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna Parku Zwierzynieckiego w Białymstoku, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 15, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 39-41

¹² Granica rezerwatu biegnie od skrzyżowania ulic 11-go Listopada i Zwierzynieckiej w kierunku wschodnim południowym brzegiem ulicy Zwierzynieckiej do ulicy Cienistej, następnie zachodnim brzegiem ulicy Cienistej do ulicy Żwirki i Wigury, dalej w kierunku południowo-wschodnim biegnie południowo-zachodnim brzegiem tej ulicy do ulicy Prusa. Stąd w kierunku zachodnim brzegiem lasu do drogi spacerowej stanowiącej główną oś parku Zwierzynieckiego, następnie tą drogą w kierunku północnym do miejsca leżącego 100 m na południe od ronda skupiającego drogi spacerowe Parku, stad w kierunku zachodnim do drogi spacerowej i od skrzyżowania z tą drogą przez las w kierunku północno-zachodnim do ulicy 11-go Listopada i dalej jej wschodnim brzegiem do skrzyżowania z ulicą Zwierzyniecką. Przy takim przebiegu granic rezerwat od północy i zachodu graniczy z terenami zalesionymi, od południa - z ogródkami działkowymi i tylko od wschodu z terenami zabudowanymi, ale w zabudowie niskiej - z osiedlem domków jednorodzinnych.;

http://www.info.bialystok.pl/rezerwaty/zwierzyniecki/opis/obiekt.php

¹³ http://www.miastojutra.pb.bialystok.pl/3maja.html; http://interia360.pl/artykul/jubileusz-42-pulku-piechoty,11382

Inne źródła:

Biblioteka Narodowa, Zbiór Kartograficzny, nr S-20783, Mapa topograficzna Zachodniej Rosji (tzw. trójwiorstówka), Skala 1:126000, druk

Biblioteka Narodowa, Zbiór Kartograficzny, nr S-15443, Nowa mapa topograficzna Zachodniej Rosji (tzw. dwuwiorstówka), Skala 1:84000, druk, Piotrograd 1913-1915 (zdjęcia terenowe z 1886 r.)

AP Białystok, Akta miasta Białegostoku, nr 136-137; Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, 1887, Skala 1:8400;

Sanjavskij M. Plan goroda Belostoka, b.d. (około 1900)

Avenarius N. P., Istoriceskij ocerk Belastokskago Instituta Blagorodnych Devic, Belastok 1891, Pan sytuacyjny założenia pałacowo-ogrodowego d. Branickich w Białymstoku

Karte des Deutschen Reiches. Hetausgegeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv, Generalsstabes d. Armee 1916, b.m., Druck, Skala 1:100000

Mapa sztabowa Polski, Skala 1:100000, opr. W 1932-1933 r., Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933

Województwo białostockie, Skala 1:25000, Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, Warszawa 1962 (mapa obrębowa powiatów), druk

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park miejski, Białystok, park modernistyczny, józef maroszek, Park Zwierzyniecki w BiałymstokuKategoria:miejski