Boćki

Ogród pałacowy – późnobarokowy, wieloczęściowy, obejmujący ogrody ozdobne i użytkowe, powstały w latach 30. XVIII w. na miejscu renesansowo rozmierzonego folwarku, rozbudowany w latach 70. I 80. XVIII w.

Dawna nazwa: Boćki

Gmina: Boćki

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku południowemu-zachodowi do doliny rzeki Nurzec, na prawym brzegu Nurca, w miejscu, gdzie wpadają do niego dwa bezimienne cieki wodne, w pobliżu traktu z Brańska do Drohiczyna, pierwotnie w pewnym oddaleniu od miasta, obecnie przy ulicy prowadzącej do rynku, stanowiącej północno-wschodnią granicę terenu dawnej kompozycji

Plan terenu założenia pałacowo-ogrodowego w Boćkach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Późniejsze założenie pałacowo-ogrodowe w Boćkach zawdzięcza zapewne swój początek przeniesieniu poza miasto folwarku (wzorem innych renesansowych siedzib dworzan królewskich). Miało to miejsce w II połowie XVI w., a autorem renesansowego rozplanowania siedziby folwarcznej mógł być Stanisław Rodowicz, realizujący we włości boćkowskiej pomiarę włóczną przed 1579 r. Folwark miał pierwotnie pełnić funkcje wyłącznie gospodarcze, bowiem rezydencja właścicieli dóbr – Sapiehów, znajdowała się w innym miejscu, między rzeką Nurcem, przeprawą mostową gościńca bielsko-drohickiego, rynkiem miejskim, kościołem farnym i placami plebana. Tam też pierwotnie funkcjonował folwark wzmiankowany po raz pierwszy w 1513 r.¹

Miejsce, w którym zlokalizowano Boćki miało w średniowieczu burzliwe dzieje, bo był tu styk terytoriów podległych namiestnikom zamków w Bielsku, Mielniku, Drohiczynie i Brześciu Litewskim, a rubieże graniczne biegły dolinami łączących się tu rzek Nurca i Nurczyka. Samo miasto ulokowane zostało w najbardziej strategicznym punkcie, przy dogodnej przeprawie przez Nurzec, w dole rzeki od wideł tych cieków, już na terenie podlaskiej ziemi bielskiej. Obszar między Nurcem a Nurczykiem aż do 1795 r. należał do powiatu kamienickiego województwa brzesko-litewskiego i ulokowane tam były dobra ziemskie Sasinów Kalejczyckich, bojarów strzegących terytorium królewskiego starostwa milejczyckiego. Zarzecze boćkowskie położone było wówczas w obszarze historycznej ziemi mielnickiej województwa podlaskiego.² Tuż obok dobiegała jeszcze jedna granica administracyjna - ziemi drohickiej, w której położone były Andryjanki.³ Podziały administracyjne, które istniały tu w czasach nowożytnych, były efektem różnych działów, którym Podlasie ulegało od XI w., pomiędzy Mazowszem, do którego ten obszar pierwotnie należał, a Rusią, wpierw kijowską (około 1041 r.), której książęta polscy oddali część Podlasia, później Rusią halicko-wołyńską i mazowieckim zakonem Braci Dobrzyńskich (około 1237 r.).⁴ Analiza historyczna zdarzeń politycznych mających miejsce w średniowieczu może doprowadzić do uchwycenia przemian terenów otaczających Boćki w najdawniejszym okresie dziejów.

17 września 1509 r. Zygmunt I nadał Janowi Sapieże, marszałkowi i sekretarzowi Wielkiego Księstwa Litewskiego ziemie położone na rzeką Nurzec w ziemi bielskiej, składające się z 6 wsi (żrebi). Nadanie to obejmowało też grunty, lasy, bory, gaje, łąki, łowy, żeremia bobrowe, łowiska ptasze, rzeki, strumienie, stawy, zalewy, sadzawki, młyny i korzyści z nich, także wszystkie dochody, prowenty, danie miodowe, brzegowe, leśne i pieniężne, robocizny, powinności, daniny zwane działo, podatek podymne i wszystkie inne prawa, władzę i własność zawarowane dotąd dla wielkich książąt litewskich. Władca zezwolił mu też na osadzenie nad Nurcem miasteczka na prawie magdeburskim oddalając stare prawa. Uwolnił mieszkańców od jurysdykcji i praw Wielkiego Księstwa Litewskiego, a mieli się sądzić przed wójtem ustanowionym przez Jana Sapiehę i jego sukcesorów. W mieście, zgodnie z dokumentami z 1509 r., miały się odbywać 3 jarmarki – na Św. Trójcę, na św. Katarzynę i w czwartą niedzielę wielkiego postu. Król nadał też Sapieże prawo zbudowania pod miastem mostu i pobierania tam myta mostowego. Pozwolił także na wzniesienie w mieście karczem, w których by sprzedawano miody, piwo i wino. Aby lepiej mógł na otrzymanych ziemiach się urządzić, Sapieha otrzymał ponadto pozwolenie na budowę, w wybranym przez siebie miejscu, zamku dla obrony przed wrogami w czasie walk.⁵ Rok 1509 uważany jest za początek miasta i dworu w Boćkach, gdyż w roku 1513 wymieniany jest już folwark dworski, zagospodarowany i zdolny dostarczać dziesięcinę miejscowemu kościołowi.⁶

Sapieha był postacią wybitną, bywały w świecie, trwale związany z dworem Jagiellonów, był też pierwszym wojewodą podlaskim.⁷ Po śmierci Aleksandra Jagiellończyka w Mielniku 5 stycznia 1507 r. kolejny władca, Zygmunt I zapewnił dożywocie na dobrach hospodarskich Bielsku, Surażu i Brańsku królowej Helenie (zm. w 1513 r.), wdowie po bracie.⁸ Tu, na zachodnim skraju Wielkiego Księstwa Litewskiego było najdalej od Moskwy i ewentualnych agenturalnych działań wielkiego księcia moskiewskiego, a to właśnie warunkowało powstanie w bliskim sąsiedztwie terytorium nadanego Helenie jednej z głównych siedzib kanclerza królowej w Boćkach. Konieczność przebywania na jej dworze wpływała na to, że Jan Sapieha otrzymał w sąsiedztwie Bielska Podlaskiego nadanie żerebi boćkowskich. Boćki stały się więc rezydencją pierwszego w dziejach Podlasia wojewody. 2 lipca 1513 r. Jan Sapieha po raz pierwszy wystąpił z tym tytułem w dokumencie wystawionym przez króla Zygmunta I w Mielniku dla Bohusza Bohowitynowicza, marszałka hospodarskiego. W innych zachowanych dokumentach wystawionych w latach 1513-1517 przez kancelarię wielkoksiążęcą Jan Sapieha występował już z tytułem wojewody podlaskiego. Tylko w jednym z nich nazwano go wojewodą nadnarwiańskim (Transnarvensisi palatyni).⁹ Kanclerz często musiał przemieszkiwać w Boćkach, a nawet tu zmarł w 1517 r. i tu został pochowany. (Zachowała się w kościele w Kodniu boćkowska tablica nagrobna Jana Sapiehy z 1522 r.). Sapieha posiadający swe dobra na wschodnim skraju Smoleńszczyzny utracił je bowiem podczas wojny z Iwanem III.¹⁰

Janowi Sapieże rezydencja boćkowska zawdzięcza usytuowanie na prawym brzegu Nurca, w miejscu, gdzie wpadają do niego dwa bezimienne cieki wodne (które zostały wykorzystane jako nawodnienie fos), kilkaset metrów od targowiska i kościoła nowo lokowanego miasta, a obok gościńca z Drohiczyna do Brańska. Obronność terenu wskazuje na warowny pierwotnie charakter założenia, ale żadne ślady zamku Sapiehy nie przetrwały do naszych czasów. Musiały zostać całkowicie zniszczone podczas gruntownej przebudowy rezydencji w XVIII w.

Jan Sapieha stale powiększał swoje włości. W 1512 r. król Zygmunt Stary zatwierdził zamianę, której dokonał on z Leonardem Kosińskim, biorąc od niego sąsiadujące z Boćkami Dubno, a oddając w zamian majętności leżące w okolicach Drohiczyna: Lisowo, Narojki, Bryki (zob. Bryki) i Czaje.¹¹  Drugim ważnym nabytkiem Jana Sapiehy były Knorydy, które wraz z Brzeźnicą spadły na króla po Michale Glińskim, a które władca w tym samym 1512 r. nadał (wraz z Brzeźnicą) Janowi Sapieże.¹² Jeszcze innym dokumentem z 1512 r. król Zygmunt Stary potwierdził Janowi Sapieże nadanie majątku Boćki w ziemi bielskiej z 1509 r., przy czym jednocześnie dokonał zamiany dworu Brzeźnica pod Brańskiem na wieś również nazywającą się Boćki, ale położoną na drugim, lewym brzegu rzeki Nurzec, już w ziemi mielnickiej (dzisiejsze Zarzecze Boćkowskie). Ta dodana mielnicka wieś Boćki (Zarzecze) stanowiła wcześniej własność Stanisława Montegowicza i Iwaszki Glebowicza.¹³ Brzeźnica, należała do 1512 r, do Jana Sapiehy, wcześniej z nadania Aleksandra Jagiellończyka stanowiła przed 1506 r. wraz z Lisowem, Narojkami i Brykami w ziemi drohickiej oraz z Knorydami w ziemi bielskiej własność Michała Glińskiego.¹⁴ Gliński jednak 14 marca 1508 r. uszedł do Moskwy, więc Knorydy wróciły w ręce królewskie, a król nadał je Sapieże.

20 kwietnia 1513 r. Jan Sapieha wystawił dokument erekcyjny dla kościoła w Boćkach pod wezwaniem św. Ducha, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela, św. Katarzyny Panny, wymieniający wśród uposażenia plebana dziesięcinę snopową z dwóch folwarków boćkowskich (Knoryd i Bociek).¹⁵ Śmierć Jana Sapiehy nastąpiła wkrótce przed 4 grudnia 1517 r. i pochowany został w boćkowskiej świątyni.¹⁶ Inną informację podał Aleksander Jabłonowski powołując się na pracę Batiuskov’a,¹⁷ że w Boćkach w cerkwi został pogrzebany Iwan Semenowicz Sapieha, wojewoda podlaski, którego ciało potem jego syn Paweł przeniósł do Kodnia. Ks. J. Pruszkowski twierdził, że Jan Sapieha zmarł w Boćkach w wieku 89 lat, a jego syn Paweł Sapieha zmarł w Dubnie koło Bociek w wieku 93 lat.¹⁸ Niedaleko Bociek istnieje miejsce na miedzy wśród pól ornych, w którym miała się znajdować kaplica dworska, a obecnie stoi tam kuty, kowalski krzyż, zaś wokół niego znaleźć można ułomki cegieł palcówek, wskazujących na istnienie tam starej budowli. Sytuację tej kaplicy ukazuje mapa Karola de Perthees’a z 1795 r.¹⁹ Nie można jednak wykluczyć, że Sapiehów pochowano pierwotnie w kaplicy dworskiej w Dubnie koło Bociek, znanej z późniejszych źródeł.

4 grudnia 1517 r. król wydał wyrok w sprawie o schedę po Janie Sapieże, pomiędzy wdową a pasierbami i dziećmi Jana z pierwszego małżeństwa.²⁰ Wdowa przedłożyła królewskiemu sądowi testament swego męża, który rozpisał swoje majątki. Z działu z braćmi Boćki otrzymał wówczas jeden z synów – Michał Sapieha.²¹ Nowy dziedzic napotkał jednak opór ze strony Mikołaja Radziwiłła, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewody wileńskiego (zm. w 1522 r.), który zarządzał starostwem bielskim. Odebrał on Michałowi Sapieże trzy wsie i przyłączył do zamku bielskiego, później dwie wsie zwrócił, a trzeciej – źreb Wichanowski – zwrócić nie zdążył, gdyż sam zmarł.²² W 1524 r. Michał Sapieha procesował się też z Sasinem, właścicielem sąsiadujących z Boćkami dóbr Kalejczyce. Z akt procesu dowiadujemy się, że Michał Sapieha najechał dwór w Kalejczycach, pobił sługi Sasina, „odbiwszy zamki, konie i bydło pobrał”, a także pieniądze i inne ruchomości. Zygmunt I polecił więc 27 czerwca 1525 r, Olbrachtowi Gasztołdowi, swojemu namiestnikowi w zamku bielskim by rozpatrzył tę sprawę. W wówczas jednak Boćki nie były już w rękach Michała Sapiehy, gdyż ten przekazał je swojemu rodzonemu bratu – Fryderykowi Sapieże, biorąc w zamian Ikaźń pod Brasławiem.²³ Na decyzję o tej zamianie dóbr między braćmi wpłynąć musiały niezgody między sąsiadami.

Właściciele Bociek wdarli się też w granice dóbr Andryjanki należących do Andrzeja Falkowicza (zob. Andryjanki). Dlatego w 1524 r. wysłannicy namiestnika zamku bielskiego Olbrachta Gasztołda dokonali odgraniczenia od drohickich okolic drobnoszlacheckich. Kiedy jednak Michał Sapieha zamienił się bratem Fryderykiem na majętności ziemskie, ten ostatni ponownie wdarł się w granice Andryjanek, toteż Andrzej Falkowicz ponowił swą skargę do króla. W 1525 r. miała miejsce sprawa graniczna z właścicielem Andryjanek, dworzaninem JKM Andrzejem Falkowiczem, w związku z którą Zygmunt Stary wyznaczył komisarzy, swych dworzan – Stanisława Jakubowicza Skopa, Iwaszkę Hornostajewicza i Jana Hlebowicza, którzy pogodzili zwaśnione strony.²⁴ Dopiero 27 czerwca 1545 r. z mocy wyroku królewskiego dokonano rozgraniczenia, kończąc ten spór własnościowy.²⁵

Fryderyk Sapieha postanowił odzyskać wieś Wygonowo (źreb Wichanowski zabrany prze 1522 r. przez Mikołaja Radziwiłła), w której to sprawie wystąpił do króla. Zakończyło się to oddaniem sioła Wahanowski Żreb Sapieże.²⁶

Fryderyk Sapieha toczył całe wojny ze wszystkimi niemal sąsiadami Bociek – w 1525 r. miał sprawę z Sasinami Kalejczyckimi, w 1532 r. procesował się z Iwanem Jeśmanowiczem o dobra jeśmanowiczowskie (które ostatecznie powiększyły dobra boćkowskie), uzyskał też grunty zwane Rusiłowszczyzną, do których rościła sobie pretensję szlachta z okolic Zawad. Wiódł spór z Fedorem Wahanowskim, który nie zakończył się po śmierci starosty bielskiego Olbrachta Gasztołada (zm. w 1539 r.), ale przybrał bardziej ostrą postać (Sapieha miał nawet w 1540 r. dokonać najazdu na dom Wahanowskiego w Bielsku) – ostatecznie spór trafił pod sąd królewski i zakończył się przyznaniem spornego gruntu Sapieże.²⁷

Zostawszy dworzaninem królewskim Fryderyk Sapieha (zm. w 1548 r.), chcąc pozbyć się ciągłych sporów z sąsiadami odsprzedał Dubno swemu bratu Pawłowi.²⁸ Zapewne wówczas Paweł Sapieha wybudował w Dubnie, niemal graniczącym z Boćkami, swój zamek. Kontynuował też akcję kolonizacyjną dóbr, w związku z czym w latach 1535-1536 wiódł spór z mieszczaninem bielskim Iwanem Siehniewiczem dotyczący arendowania puszczy.²⁹

Fryderyk Sapieha zmarł bezpotomnie, prawdopodobnie w 1548 r.³⁰ O ojcowiznę pozostającą w rękach wdowy po Fryderyku – Hanny Zabrzezińskiej, która owdowiawszy powtórnie wyszła za mąż za kniazia Stefana Zbaraskiego, upomniał się Paweł Sapieha, w imieniu własnym i swojej bratanicy, córki Michała Sapiehy, Hanny Sapieżanki. Pozew sądowy w tej sprawie dotyczył m.in. Bociek, Dubna i Knoryd.³¹ Ostatecznie, z wyroku króla Paweł Sapieha, po zapłaceniu księżnej Zbaraskiej 3 tys. kop groszy otrzymał prawo odebrania od niej majątków Boćki, Dubno i Knorydy.³²

Paweł Sapieha, trzeci z kolei po Michale i Fryderyku syn założyciela Bociek, władał dobrami boćkowskimi do swojej śmierci w 1579 r. Czyniąc 7 listopada 1557 r. zapis małżeński swojej drugiej żonie, Aleksandrze z Chodkiewiczów wojewodziance nowogrodzkiej oznajmił, że darowuje jej wszelką nieruchomość, ale jednocześnie wspomniał, że ruchomości było bez porównania więcej, lecz wszystkie gotowizny poszły na odzyskanie ojcowskiego Kodnia, jak również na odkupienie od kniazia Zbaraskiego Bociek.³³ Jednak kłopoty Pawła Sapiehy z własnością Bociek nie zakończyły się. Musiał on kolejno procesować się z bratanicą po Michale Hanną Sapieżanką Sieniawską, która miała prawo do połowy majętności i ostatecznie ustąpiła stryjowi swą ojcowiznę w zamian za inną majętność.³⁴

W 1569 r. podczas inkorporacji Podlasia do Korony Polskiej Paweł Sapieha złożył przysięgę na wierność królowi i Koronie Polskiej, przez co włość boćkowska została wraz z całą ziemią bielską przyłączona do Królestwa Polskiego. Ten wykształcony na Akademii Krakowskiej właściciel, dożył sędziwego wieku 93 lat.³⁵ 13 kwietnia 1579 r. z mocy sądowego działu spadku właścicielem Bociek został syn Pawła, a wnuk Jana Sapiehy – Bohdan Sapieha (zm. w 1593 r.), starosta kowieński. Otrzymał on Boćki wraz z folwarkami Stare Sioło i Knorydy oraz wsiami Mokre, Bojary, część Dubna, Nurzec i Krasna Wieś.³⁶

Powiększanie dóbr boćkowskich trwało na przestrzeni całego wieku XVI. W 1569 r. powiększono je o trzecią część dóbr Andryjanki (położoną już w ziemi drohickiej) – Andryjanki wniosła w posagu Marusza Falkówna Sapieżyna, jedna z trzech córek Andrzeja Falkowicza, starosty drohickiego, wojskiego bielskiego. Inna część Andryjanek, która z podziału dokonanego w 1569 r. przypadła jej siostrzenicy Barbarze Stanisławowej Miłoszewskiej, a następnie córce Barbary Annie Miłoszewskiej, została przekazana w 1606 r. przez syna Barbary - Jerzego Miłoszewskiego dziedzicowi Bociek i Knoryd Andrzejowi Sapieże, łowczemu bełzkiemu. Ten ostatni dział nazywano Andryjanki Stanisławowo i obejmował on wówczas także Żołodźki.³⁷ W 1591 r. Andrzej Sapieha posiadał miasto Boćki, włość z 200 włókami kmiecymi i 20 najemnymi (3630 ha).³⁸

W 1593 r. doszło do podziału majętności – schedy po Bohdanie – na dwa kompleksy dóbr: boćkowskich (z działem andryjańskim) i dubińskich. (Działy te zostały ponownie złączone w XVIII w.). W wyniku tego podziału Andrzej Sapieha (zm. w 1610 r.) otrzymał klucz boćkowski z zamkiem Boćki (zlokalizowanym w mieście) i folwarkiem Boćki (pod miastem). Dwaj inni bracia, Mikołaj Sapieha (ur. ok. 1558 r., zm. w 1638 r.), sekretarz królewski, od 1611 r. wojewoda miński, a od 1638 r. wojewoda nowogrodzki oraz bezpotomnie zmarły Paweł Stefan (ur. w 1565 r., zm. w 1635 r.), dworzanin królewski, koniuszy wielki litewski, otrzymali zamek w Dubnie i liczne wsie graniczące z włością boćkowską od wschodu. W 1638 r. synowie Mikołaja – Tomasz (ur. w 1598 r., zm. w 1646 r.), wojewoda wendeński, a od 1641 r. wojewoda nowogrodzki oraz Kazimierz (zm. przed 1639 r.) starosta niemonojcki, dzieląc schedę po bezpotomnym stryju postanowili, że wszystkie majętności przyległe do dóbr boćkowskich otrzyma Tomasz Sapieha.³⁹

W 1610 r. zmarł Andrzej Sapieha, starosta homelski.⁴⁰ Włość boćkowską (Boćki, Knorydy i Mokre) odziedziczyła po nim jego córka Eleonora, małżonka Marcina Szyszkowskiego (zm. w 1654 r.), starosty lelowskiego.⁴¹ Eleonora i Marcin Szyszkowscy byli bezdzietni, a w 1655 r. Eleonora zastawiła za 30 tys. zł dobra boćkowskie swemu dalszemu krewnemu Pawłowi Janowi Sapieże (ur. około 1610 r., zm. w 1665 r.), ówczesnemu wojewodzie witebskiemu, późniejszemu (od 1656 r.) hetmanowi litewskiemu i wojewodzie wileńskiemu.⁴²

W początkach 1660 r. Boćki zostały doszczętnie spalone przez wojska moskiewskie kniazia Chowańskiego. Zniszczeniu uległ wtedy nie tylko zamek boćkowski nad Nurcem, ale także położony za miastem folwark boćkowski. Spowodowało to przeniesienie siedziby właścicieli z Bociek do pobliskich Knoryd, dotychczas jednego z folwarków dóbr boćkowskich.⁴³

Po śmierci Pawła Jana Sapiehy dobra boćkowskie przeszły na jego syna Franciszka Stefana Sapiehę (zm. 25 czerwca 1686 r.), koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego (wzm. w 1673 r.).⁴⁴ W 1686 r. wdowa po koniuszym Anna Krystyna z Lubomirskich (zm. w 1701 r.) została wprowadzona w posiadanie dóbr po nim obejmujących miasto Boćki, wsie Knorydy, Krasną Wieś, Romaszki (późniejszy Dobromil), Mokre i Starą Wieś, Andryjanki i Żołodźki.⁴⁵ Później dobra odziedziczył po rodzicach Franciszek Jóżef Sapieha (ur. w 1670 r., zm. w 1744 r.), generał major wojsk litewskich i od 1713 r. podskarbi wielki litewski, ożeniony w 1709 r. z Krystyną Branicką (zm. w 1761 r.), siostrą właściciela Białegostoku Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego.

Rozpoczął się wówczas intensywny rozwój Bociek i budowa w nich rezydencji magnackiej. Już w 1726 r. wspomniano o wysadzaniu alejami dróg z Knoryd, Starej Wsi i od kaplicy św. Rocha. 19 lipca 1730 r. Józef Franciszek Sapieha ufundował pod miastem, przy wylocie gościńca bielskiego kościół i klasztor Reformatów – prace ukończono w 1739 r. Wielką osobliwością tej świątyni był Cierń z Korony Chrystusa.

Jako miejsce nowej rezydencji wybrano teren dawnego, oddalonego od miasta folwarku. Wzniesiono tam na szczycie kilkumetrowej wyniosłości pałac i dwie oficyny stojące nad trzema sadzawkami pełniącymi funkcję parterów wodnych. Przy pałacu urządzono park, otoczony dookoła kanałami i basenami. Już w 1937 r. Branicki przesyłał Józefowi Sapieże z Białegostoku do Bociek parę łabędzi i sforę psów gończych.⁴⁶ 6 września 1741 r. Jan Klemens Branicki pisał do Józefa Franciszka Sapiehy do Bociek: „Abrys na bramę, aby był tym lepiej ad placitum WMP uczyniony, posyłam pana mjra Klemma dla widzenia miejsca, ponieważ z przysłanej planty pomiarkować nie może”,⁴⁷ jednocześnie nadmieniono, że Jan Henryk Klemm (który był projektantem zachowanej w Białymstoku bramy do założenia pałacowego) miałby projektować, oprócz bramy, także inne obiekty w Boćkach.⁴⁸ Wnętrza parku, wypełnione parterami kwietnymi i boskietami, przedzielały aleje, których część wybiegała na groble między stawami lub do sadu. Do rezydencji wjeżdżało się z miasta z drogi prowadzącej do nowo zbudowanego kościoła Reformatów przez ozdobną bramę zaprojektowaną przez Klemma. Bramę tę ustawiono przy gościńcu Boćki – Starowieś, odbiegającym przy kościele Reformatów od traktu Boćki – Bielsk Podlaski. Droga przy bramie gwałtownie skręcała w prawo, na północny-zachód.

12 kwietnia 1746 r. Krystyna z Branickich Sapieżyna w liście pisanym z Bociek prosiła brata o przyjazd Jana Henryka Klemma „do reformowania wieży zegarowej… ponieważ bym sobie tego najbardziej życzyła, aby kopuła była z perspektywami”. Już 18 kwietnia 1746 r., dziękując Branickiemu za przysłanie tego architekta twierdziła: „jestem niewypowiedzianie kontenta z zostawionego abrysu… Dosyć, że kilka mi podał do wybierania, a wszystkie piękne. A ten i snadny do zrobienia wygodny i cale piękny”.⁴⁹

Do parku przylegał od północnego-zachodu ogród użytkowy, powiązany z parkiem kompozycyjnie. Istniał też drugi ogród owocowy przy oficynach, sąsiadujący z budynkami gospodarczymi zlokalizowanymi w północnej i północno-wschodniej części założenia. Do zabudowań tych, oddzielonych od ogrodu kanałem wiodła droga odchodząca od drogi dojazdowej do pałacu, biegnącej po grobli między parterami wodnymi, a stawem wysuniętym bardziej na wschód. Ogród ozdobny znajdował się poza kanałem (fosą) na południowy-wschód od pałacu i oficyn.⁵⁰

W Instruktarzu z 22 marca 1767 r. w związku z prowadzonymi w folwarku Boćki pracami nakazywano: „W samych zaś Boćkach folwarku zabudowania dla właściwej wygody i początkowej w służbie akomodacji, w osobliwszym mieć należy względzie, na któren, że drzewo w części oprawne, stolarz do drzwiów, ram i okien dostawiony, nie widzę trudności, czym by się spóźniać miała budowla… Wypuszczono było w lesie pokaniewskim drzewa kop 6,… kop 4… wywieziono już do fabryki,,,. Kop zaś 3 sztuk 15 do ekonomiki… Potrzeba jeszcze do fabryki dowieźć kopę 1 sztuk 23, aby uczyniło kop 6, resztę do ekonomiki na budujący się w Boćkach folwark zabrać… Ogrody, że po wszystkich pokasowano folwarkach, tutejsze boćkowskie – jeden pod oficynami, drugi pod folwarkiem – tak po gospodarsku zarobić rekomenduję, aby pod bytność pańską na dysparymenta dostarczało ogrodniny w potrzebę, bez nacisku i pokrzywdzenia innych folwarków”.⁵¹

Prace budowlane, prowadzone przy udziale Jana Henryka Klemma, znanego białostockiego architekta nadwornego Jana Klemensa Branickiego, trwały wiele lat. Po śmierci rodziców kontynuowała je Teresa z Sapiehów Potocka. Prowadzono je jeszcze, jak wynika z przytoczonego Instruktarza, w 1767 r. Powstała wtedy duża, barokowa kompozycja, dla potrzeb której założono nawet szkółki drzew ozdobnych, sprzedawanych też do sąsiednich majątków (np. w 1737 r. kasztanowce).⁵²

Myśl kompozycyjna wybiegała daleko poza teren samej rezydencji, która wraz z ogrodami, kanałami i sadzawkami zajmowała obszar o powierzchni około 20 ha. Rezydencję tę bowiem sprzęgnięto z miastem, a elementem wiążącym miała być dzielnica zaprojektowana w oparciu o system sześciu promieniście rozbiegających się ulic. W połowie drogi między Starym Rynkiem, a bramą pałacową założono tam u zbiegu ulic sześcioboczny Nowy Rynek. Jedna z ulic wybiegała stąd na bramę pałacową z 1737 r., park i pałac. Druga na usytuowany przy Starym Rynku kościół farny i ratusz, a trzecia na wieżę dzwonniczo zegarową z 1746 r. i elewację główną kościoła Reformatów (wzniesionego w latach 1730-1739). Czwarta wybiegała na pobliskie wzgórze, na którym ustawiono murowaną z cegły kaplicę dworską, a dwie pozostałe na mosty na Nurcu, po czym kontynuowane były przez gościńce. Domyślać się należy, że drogi te wysadzono alejami drzew posadzonych w 1727 r. Nowa siatka ulic umożliwiała ominięcie szesnastowiecznego, najwyraźniej mało wtedy estetycznego, układu urbanistycznego. Oprócz promienistego układu dróg, wokół Małego Rynku zaprojektowano obwodnicę, która tak jak i rezydencja nie została ukończona.⁵³

Córka Józefa Franciszka Sapiehy i Krystyny z Branickich – Teresa (zm. w 1777 r.), po rozwodzie (w 1745 r.) z pierwszym mężem Hieronimem Florianem ks. Radziwiłłem, chorążym wielkim litewskim, wniosła w 1752 r. Boćki wraz z innymi dobrami rodzinnymi w posagu Joachimowi Karolowi Potockiemu (zm. w 1791 r.), staroście trembowelskiemu, podczaszemu litewskiemu, właścicielowi licznych majątków na Litwie, Wołyniu, Ukrainie i w Małopolsce.⁵⁴ W następnym pokoleniu majętność na podstawie układu z 15 czerwca 1778 r. przeszła na ich córkę – Krystynę Potocką, wydaną za mąż w 1773 lub 1774 r. za Franciszka Piotra Potockiego, starostę szczerzeckiego (ur. w 1745 r., zm. w 1829 r.).⁵⁵

W 1768 r. podczas walk z konfederatami barskimi wojska moskiewskie splądrowały dobra boćkowskie.⁵⁶ Zmusiło to Potockich do kolejnej przebudowy założenia, dokonanej w latach 70. i 80. XVIII w. W latach 1786-1787, pod kierunkiem ppor. korpusu inżynierów wojsk litewskich Michała Aignera przebudowano wnętrza pałacu w Boćkach,⁵⁷ ale prace te nie zostały przeprowadzone do końca. W 1783 r. Franciszek Piotr Potocki wystarał się u króla o przywilej na kolejne już w Boćkach pięć jarmarków.⁵⁸ W roku 1798 Hipolit Kownacki pisał o Boćkach następująco: „miejsce to nie ma nic szczególniejszego i owszem smutne jest dlatego, iż nie miało być dokończonem i utrzymanem. Pałac nie skończony, ogród zaniedbany i inne budynki rujnują się, a miasteczko niszczeje. Jednak kościół z klasztorem reformatów jest budowlą piękną i skończoną. Właściciel tych dóbr podczaszy Potocki emulował z hetmanem Branickim w tej mierze, że chciał Boćki nad Białystok wystawić, lecz nie miał tyle szczęścia, stałości, gustu i czasu co drugi; teraz to już jest w ręku wnuczków jego starościców szczerzeckich pod dożywociem ojca”.⁵⁹

W latach 1799-1801 budowniczy Markowski dokonywał renowacji pałacu, uporządkował ogród i zbudował most do Borku za rzeką. To pewnie o nim pisał Ignacy Fonber (ur. w 1801 r., zm. w 1891 r.): „Rodzina moja z dawna należała do klasy przemysłowej. Dziad mój, po matce, zakładał ogród niedaleko Bielska, podobno w Boćkach hr. Potockich”.

Układ przestrzenny parku po przebudowie jest mało znany. Ogromną rolę pełniły tam sadzawki i kanały, których część przekopano na nowo oraz sama rzeka, której odnoga wyznaczała granice parku. Kanały przecinały powiększone w końcu XVIII w. ogrody. Wodę do nich czerpano z rzeki i źródła bijącego w skrajnej od wschodu sadzawce. Na osi pałacu biegła w kierunku Ryneczku główna droga spacerowa parku. Przed pałacem znajdował się ogrodzony murem dziedziniec z wjazdem przez starszą, projektowaną przez Klemma bramę. Lokalizacja ogrodów użytkowych i zabudowań gospodarczych zajmujących północny narożnik założenia nie uległa istotnym zmianom.⁶⁰

Około 1808 r. majątek objął syn Franciszka Piotra Potockiego, starosty szczerzeckiego i Krystyny z Potockich, Jan Alojzy Potocki (ur. w 1776 r., zm. w 1854 r.), dziedzic Tykocina i Szelągówki.⁶¹ Za jego czasów majątkiem zarządzały jego żony- Marianna z Czartoryskich (zm. przed 1825 r.) i Antonina de Lusignan. W 1854 r. właścicielką Bociek została córka Jana Alojzego i Antoniny – Joanna, zamężna za Ludwikiem de Fleury. Zmarła ona bezpotomnie w 1876 r., a dobra boćkowskie, na mocy działu spadkowego z 26 marca 1976 r. przejęła po niej jej przyrodnia siostra Daria (wzm. jeszcze w 1886 r.⁶²), żona Jana Młodeckiego.⁶³

Jan Alojzy Potocki założył w Boćkach cukrownię.⁶⁴ Po jego śmierci nastąpił regres założenia, bowiem w parku nad sadzawką ze źródłem wzniesiona została gorzelnia, a część terenu zajęły zabudowania koszar, usytuowane nad kanałem oddzielającym park od grodu użytkowego.⁶⁵ Urządzono też plac dla musztry żołnierzy pruskich.

Około 1870 r. wydzierżawiono tereny parku położonego na południowy-zachód od pałacu i parterów wodnych ogrodnikowi Mikołajskiemu (wydzierżawiony teren obejmował około 8 ha), a w latach 80. XIX w. sprzedano część założenia Michałowi Telatyckiemu.⁶⁶ W końcu XIX w. właścicielem siedziby był już Michał Ciuńczyk, który wysprzedawał grunty majątku Boćkowskiemu Towarzystwu Włościańskiemu i w końcu rozsprzedał też w 1900 r. teren dawnej rezydencji okolicznym rolnikom.⁶⁷

Parcelacja zapoczątkowała trwający do dziś proces wyniszczania pozostałości dawnej kompozycji, rozbiórki zabudowań, wycinki drzew oraz zamianę dawnych wnętrz ogrodowych na pastwiska i pola uprawne.

Teren ogrodu pałacowego w Boćkach - widok przez dawny parter wodny na miejsce lokalizacji pałacu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2159

Obecnie na terenie założenia stoi kilka zagród chłopskich. Z dawnej kompozycji ogrodowej do lat 80. XX w. przetrwały: rozległy system kanałów i sadzawek, gruzy pałacu i jednej z oficyn oraz nieliczne stare drzewa rozrzucone w różnych częściach terenu dawnego założenia. Drzewostan ten pochodził głównie z końca XIX w. i z początku wieku XX, gdyż usunięto wszystkie drzewa starsze z wyjątkiem wiązów posadzonych w I połowie XIX w. Liczne rosnące tu wówczas samosiewy, zagajniki i młode sady nie miały nic wspólnego z dawną kompozycją i jedynie zniekształcały pozostałości dawnego układu przestrzennego. Można tu było też spotkać odrosty po wyciętych drzewach, pozwalające na częściową rekonstrukcję układu dawnych nasadzeń. Cała ta roślinność (składająca się w tym czasie z 24 tylko gatunków drzew i krzewów) była zaledwie skromnym śladem dawnego, świetnego parku. Zniszczony obiekt nie odgrywał też w krajobrazie Bociek żadnej roli, tym bardziej, że od strony miasta zasłaniała go nowa zabudowa. Dużo trwalszy okazał się układ urbanistyczny, stanowiący duże osiągnięcie klasycystycznej myśli kompozycyjnej, chociaż i on uległ do tej pory wydatnym przekształceniom.⁶⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, mapy 1 i 2

² Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, mapy 1 i 2

³ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 98, Perthees K., Mapa szczególna województwa podlaskiego… 1975

⁴ Daniłowicz Ignacy, Skarbiec dyplomatów…, t. I, Warszawa 1860, nr 79

⁵ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 8, k. 485-487; Lieluvos Metrika. Knyga nr 8. (1499-1514). Użrasymy knyga 8, Vilnius 1995, nr 585, s. 431-433; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Russkaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, s. 188, nr 588

⁶ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1950, s. 68; ADAD, Kapicjana, nr 29, s. 381-384

⁷ Pietkiewicz Krzysztof, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań 1995, s. 24

⁸ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 8, k. 144; Lietuvos Metrika. Knyga nr 8. (1499-1514). Użrasymy knyga 8, Vilnius 1995, nr 189, s. 187-188; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Rysskaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, nr 189, s. 156

⁹ Jarmolik Włodzimierz, Powstanie województwa podlaskiego [w:] Białostocczyzna, 1989, nr 16, s. 6-9

¹⁰ Białowiejska Wanda, Stosunki Litwy z Moskwą w I poł. Panowania Aleksandra Jagiellończyka (1492-1499 [w:] Ateneum Wileńskie, r. 7:1930, s. 778-781; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1950, s. 68

¹¹ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 7, k. 569-570v; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Russkaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, nr 442, s. 138

¹² Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 7, k. 560-561; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Russkaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, nr 427, s. 136

¹³ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 7, k. 561-564v; AGAD, Metryka Litewska, nr 194, s. 697-700; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2410; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Russkaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, nr 428 i 430, s. 137; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1950, s. 29-30

¹⁴ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 7; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 2, Warszawa 1909, s. 132

¹⁵ AGAD, nr 29, s. 381-384; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Rysskaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, nr 428, s. 137

¹⁶ Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna polska, t. III, s. 445; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, cz. 2, Warszawa 1909, s. 231; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 16-17

¹⁷ Batiuskov, Cholmskaja Rus’, s. 80

¹⁸ Pruszkowski J., Kodeń Sapiehów, jego kościoły i starożytny obraz Matki Boskiej Gwadelupskiej (de Guadelupa), z dawnych i współczesnych źródeł napisał P. J. K. Podlasiak, Kraków 1898, s. 16-18

¹⁹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 98

²⁰ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 2, k. 251; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 16

²¹ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 33, k. 330; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 56

²² Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 224, k. 389v; Lietuvos Metrika. Knyga nr 224 [4]. (1522-1530). Teismu byłu knyga 4, Vilnius 1997, nr 472, s. 380-381

²³ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 12, k. 234

²⁴ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 12, k. 234

²⁵ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 12, k. 234-235; AGAD, Archiwum Roskie, nr 295 i 306; Opisanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskowskom archive ministerstwa justicii, kniga 21 [w:] Rysskaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, Moskwa 1915, nr 483, s. 296

²⁶ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 224, k. 389v; Lietuvos Metrika. Knyga nr 224 [4]. (1522-1530). Teismu byłu knyga 4, Vilnius 1997, nr 472, s. 380-381

²⁷ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 17, k. 297-298, nr 24, k. 291, 308 i 309, nr 26, k. 27, nr 31, k. 24, nr 224, k. 389v, nr 226 (dawniej Ks. Spraw sądowych, nr 7), k. 38, nr 227 (dawniej Ks. Spraw sądowych, nr 8), k. 1; Lietuvos Metrika. Knyga nr 224 [4]. (1522-1530). Teismu byłu knyga 4, Vilnius 1997, nr 472, s. 380-381; AGAD, Archiwum Publiczne Potockich, nr 17, s. 37, 38, 106 i 360; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 58; AGAD, Metryka Litewska – transkrypcje, nr 204, k. 218-220, nr 205, k. 651-564

²⁸ Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 58

²⁹ AGAD, Archiwum Publiczne Potockich, nr 17, s. 220; Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 28, k. 136

³⁰ Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 60

³¹ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 62 [239], k. 56; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 60

³² Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 35, k. 81; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 60

³³ Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 52

³⁴ Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 53

³⁵ Maurer Roman, Urzędnicy kancelaryjni królów polskich 1434 po 1506 r., Brody 1881, s. 43; Pruszkowski J., Kodeń Sapiehów, jego kościoły i starożytny obraz Matki Boskiej Gwadelupskiej (de Guadelupa), z dawnych i współczesnych źródeł napisał P. J. K. Podlasiak, Kraków 1898, s. 16

³⁶ Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie, F. 389, op. 1, nr 64, k. 57; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 122

³⁷ AGAD, Archiwum Roskie, nr 305

³⁸ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1-3, Warszawa 1908-1910

³⁹ Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. II, Petersburg 1890, s. 142-145 i 322-330

⁴⁰ Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tab. 142 i 171

⁴¹ AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 10 i 31v

⁴² AGAD, Archiwum Roskie, nr 294; AGAD, Kapicjana, nr 20, s. 31; Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tab. 170; Polski Słownik Biograficzny, t. XXXV, Warszawa 1935, s. 138-148; Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, Spisy, opr. Lulewicz H., Rachuba A., Kórnik 1994, nr 142, s. 43

⁴³ AGAD, Kapicjana, nr 18, s. 110 i 104, nr 19, s. 444, nr 22, s. 566, nr 31, s. 501-504

⁴⁴ AGAD. Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 70, k. 361; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 838

⁴⁵ AGAD, Kapicjana, nr 23, s. 431

⁴⁶ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ginki, nr 317

⁴⁷ AGAD, Archiwum Roskie nr 52/3; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315 A, s. 275

⁴⁸ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ginki, nr 315, s. 261

⁴⁹ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ginki, nr 315 A, s. 194; AGAD. Archiwum Roskie, nr 20/11

⁵⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenie pałacowo-ogrodowego w Boćkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 20, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 57

⁵¹ AGAD, Archiwum Roskie, nr CC.II/1; Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich z XVII-XIX w., Warszawa 1958, s. 366

⁵² Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ginki, nr 342, s. 7-7v

⁵³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Boćkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 20, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 57-58

⁵⁴ Szczygielski Wacław, Potocki Joachim Karol [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVI, Warszawa 1935, s. 50-57

⁵⁵ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2410; Czeppe M., Potocki Franciszek Piotr [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVI, Warszawa 1935, s. 127-132

⁵⁶ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315, s. 261

⁵⁷ AGAD. Archiwum Roskie, nr 50.1; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 2, s. 5, nr 250, s. 1-8; Jaroszewicz T. S., Chrystian Piotr Aigner architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970, s. 18

⁵⁸ AGAD. Metryka Koronna – Sigillata, nr 35, k. 150v

⁵⁹ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 419 A, s. 29 i 59

⁶⁰ Inwentarze pałacu boćkowskiego i inne materiały – AGAD, Archiwum Roskie, nr 123/7, 8, 18, 33, 186; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 96, s. 37

⁶¹ Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, F. 4, nr 2561, k. 1-2

⁶² Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 94

⁶³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9486

⁶⁴ Żabko-Potopowicz Antoni, Stulecie działalności ziemiaństwa polskiego 1814-1914, Warszawa 1929, s. 58-69

⁶⁵ Informacje ustne mieszkańców Bociek

⁶⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9.475-9.487; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 94

⁶⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 16.280, AP Białystok, Zbiór Kartograficzny, Geometriceskij specjal’nyj plan mestecka Bot’ki zemel’vladenja krestjan vydelannych iż imenja Bot’ki pomescici de Fleury. Otgranicenie proizvedeno v sentjabre i oktjabre mesjach 1873

⁶⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Boćkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 20, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 59

Inne źródła:

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9529, 9566 i inne

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 96, s. 37, nr 222, s. 1, nr 316, s. 1, nr 317, k. 7-7v

Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, t. I

Kossakowski Stanisław Kazimierz, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. II, Warszawa 1859-1860, s. 226-240

Tpograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii, b.m., 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000

Karte des westlihcen Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Lades-Aufnahme. (b.m.). Druck 1915, Skala 1:100000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, Boćki, ogród pałacowy, józef maroszekKategoria:pałacowy